Тэма 11. Каляндарныя міфы

                                          План лекцыі:

1. Паміраючыя і ўваскрасаючыя багі прыроды.

2. Антычны культ ДЫЯНІСА і дасягненні сусветнай культуры.

3. Беларускі ДЫЯНІС – ЯРЫЛА.

4. Язычніцтва і хрысціянства ў каляндарнай абраднасці беларусаў.

 

У шырокім сэнсе слова каляндарнымі можна лічыць салярныя, лунарныя і астральныя міфы, з якімі мы ўжо знаёміліся. Але ў вузкім і найбольш звыклым сэнсе слова да каляндарных адносяць міфы, што адлюстроўваюць змены пор года. У навуцы агульнапрызнана, што салярная і лунарная міфалогія больш архаічная, чым аграрна-сезонная. Сапраўды, для каляндарных міфаў характэрна прыродная, земляробчая семантыка, таму ясна, што яны былі пашыраны ў тых народаў, у якіх земляробства робіцца асноўным заняткам. Касмаганічныя ж міфы маглі ўзнікнуць яшчэ ў паляўнічых, якія, бадзяючыся па лесе, павінны былі навучыцца арыентавацца па сонцу і зорках. Але ў агульнацывілізацыйным плане земляробства – вытворчы тып заняткаў, больш высокі і прагрэсіўны, чым збіранне дароў лесу, паляванне ды рыбалоўства.

Схема каляндарных міфаў ва ўсіх народаў Еўропы ды Азіі прыкладна аднолькавая: галоўны персанаж – звычайна бог расліннасці – у выніку канфлікту з пачварай, драконам ці богам, што ўвасабляе дэструктыўныя сілы прыроды, гіне або знікае. На яго пошук адпраўляецца нявеста або жонка, або маці, або сястра, радзей – сын. Гераіня-шукальніца бога знаходзіць, вяртае да жыцця, той, у сваю чаргу, перамагае супраціўніка, аднаўляе свой ранейшы статус, праўда, часам робіцца адначасова і богам падземнага царства.

Прасочым прыведзеную схему на канкрэтных прыкладах.

У даэлінскай Грэцыі, яшчэ да заваявання яе індаеўрапейскімі плямёнамі, панаваў культ жаночых багінь. Адной з галоўных была ДЭМЕТРА, якая ў архаічны перыяд сімвалізавала ўласна МАЦІ-ЗЯМЛЮ, але зямлю як бы дзікую, поўную стыхійных сіл урадлівасці. Нават прадстаўлялі яе страшна: з конскай галавой, усю перавітую змеямі (змяя літаральна ва ўсіх народаў была звязана з багінямі зямлі). З пачаткам культурнага земляробства ДЭМЕТРА ўвасабляе ўжо не дзікую прыроду, а цывілізаваную. Ад ЗЕЎСА, свайго брата, бога нябёсаў, яна нараджае дачку КОРУ, пазней – у выніку змены яе статусу – названую ПЕРСЕФОНАЙ.

Аднойчы, калі КОРА збірала кветкі на лузе, у зямлі адкрылася бездань, адкуль вылецеў страшны бог падземнага царства АІД (ПЛУТОН) і ўкраў дзяўчыну. Маці шукае дачку – ніхто не ведае, дзе яна. Нарэшце ГЕЛІЯС-СОНЦА, які бачыць усё і ўсіх, раскрывае ёй імя цара апраметнай. Засмучоная ДЭМЕТРА пакідае Алімп, не жадаючы больш выконваць свае функцыі, і ў выглядзе простай жанчыны бадзяецца па свеце. Натуральна, зямля перастае радзіць, сярод людзей пачынаецца голад. ЗЕЎС просіць брата свайго АІДА адпусціць КОРУ. Той доўга не згаджаецца, але ўрэшце адпускае з умовай, што ўсё ж частку года – шэсць месяцаў (па іншых варыянтах – тры) КОРА (цяпер ужо ПЕРСЕФОНА) будзе праводзіць з ім, сваім мужам, пад зямлёю. На гэткі кампраміс згаджаецца і ДЭМЕТРА. І вось ПЕРСЕФОНА робіцца царыцай падземнага царства і ўжо не мае права падымацца на Алімп. Затое яна ж увасабляе яркую, багатую, маладую, радасную прыроду вясною.

Сэнс гэтага чыстага і паэтычнага міфа празрысты. ПЕРСЕФОНА, падзеленая паміж зямлёю і падзем’ем, сімвалізуе семя, закладзенае ў зямлю, – перш чым падняцца прыгожай кветкай, коласам, дрэвам. АІД – сляпая сутнасць зямных сіл урадлівасці. ДЭМЕТРА – маці-зямля з яе тугою па пахаваных зімою дзецях-раслінах і з яе радасцю, калі яны вяртаюцца зноў вясною. Пазней з ПЕРСЕФОНАЙ-зернем звязваецца надзея на адраджэнне пасля смерці таксама і чалавека, і яна пачынае сімвалізаваць чалавечую душу.

Такім чынам, у грэкаў каляндарны міф надзвычай паэтычны, цнатлівы і лагічны: з улоння маці-зямлі нараджаецца дачка, якая сама, у сваю чаргу, становіцца маці: зерне – колас – зерне. Дзякуючы гэтай таямніцы жыцця Прырода – несмяротная.

У Старажытным Егіпце алегорыяй зерня быў бог АСІРЫС, самы, бадай, папулярны з усіх багоў егіпецкага пантэону на працягу тысячагоддзяў. Не дзіва, што ён прайшоў доўгую эвалюцыю, яму прыпісвалі рысы іншых багоў, а часам і ўвогуле атаясамлівалі з імі. Так, ён пачаў разумецца і як Сонца, прыняўшы на сябе функцыі бога РА. Пад зямлёю АСІРЫС-СОНЦА змагаецца з цемрай і холадам, якія ўвасабляе яго брат СЕТ. Той забівае АСІРЫСА і заганяе яго ў труну, якую выкідвае ў Ніл. ІЗІДА, сястра-жонка АСІРЫСА, знаходзіць мужа: яго труна аказалася аплеценай дрэвам (відаць, Сусветным Дрэвам). Але СЕТ на гэты раз рассякае цела АСІРЫСА на 14 кавалкаў і раскідвае па ўсім Егіпце. ІЗІДА збірае цела мужа і зачынае ад яго, па сутнасці мёртвага, сына ГОРА. АСІРЫС робіцца царом у царстве мёртвых і судзіць іх. ГОР – ранішняе сонца – сваім промнем-кап’ём перамагае братазабойцу СЕТА і ўрачыста ўстае над даляглядам.

Праўда, СЕТ ніколі не бывае пераможаны канчаткова, бо час жа разумеўся як цыклічны, таму падзеі міфа паўтараюцца рэгулярна, кожныя суткі. І ўвогуле трыяда-сям’я АСІРЫС – ІЗІДА – ГОР сімвалізуе розныя прыродныя цыклы. Прыкладам, ІЗІДА, шукаючы мужа, плакала, і ад яе слёз імкліва прыбывала вада ў Ніле – гэтак тлумачыўся разліў ракі, якая мела рашаючае значэнне ў жыцці Егіпта. А сёння ў Егіпце ўвогуле Ніл паэтычна называюць “слязьмі Ізіды”.

 ГОР ўвасабляўся спачатку сокалам з дыскам на галаве, пасля чалавекападобнай істотай з галавой сокала, нарэшце поўнасцю антрапаморфна – маладым, прыгожым юнаком, часам на кані. Выява змагання ГОРА з СЕТАМ, які паўстае ў выглядзе дракона, – правобраз пазнейшага, надзвычай пашыранага, сюжэту рэлігійнага мастацтва: змаганне архангела Міхаіла з Сатаной, Георгія Пераможцы на кані з Д’яблам. Георгій Пераможца – не толькі эмблема Маскоўскага царства, – гэта любімы вобраз і беларускага, і многіх іншых еўрапейскіх народаў. Самая старажытная драўляная скульптура, знойдзеная на Беларусі, якраз увасабляе Святога Георгія (Юрыя).

Як уваскрос АСІРЫС у падземным царстве, так і кожны памерлы будзе жыць вечна пад уладай мудрага бога – абы толькі яго блізкія праводзілі яго пасля смерці гэтаксама, як хавалі цела АСІРЫСА ІЗІДА і ГОР. У Старажытным Егіпце кожнае пахаванне рабілася дакладнай копіяй пахавання АСІРЫСА. Але ж і сеў насення, які праходзіў у лістападзе, – таксама ўвасабляў пахаванне АСІРЫСА. Вось чаму на пачатку лістапада ў Егіпце адзначалі дзень усіх памерлых: душы продкаў (натуральна, ноччу) наведвалі свае ранейшае жыллё. Ім пакідалі ежу і запальвалі лямпы на працягу ўсёй дарогі ад могілак да дома. Характэрна, што хоць у еўрапейскіх народаў восенню не сеюць (калі не лічыць азімых), а збіраюць ураджай (падзея радасная), але і ў іх, у тым ліку, у беларусаў, пачатак лістапада – ушанаванне памерлых (Дзяды). Тут наўрад ці запазычанне, хутчэй – усеагульны прынцып: змена сезонаў не абыходзіцца без іншасвету.

Са змен, якія нясуць з сабою поры года, найбольш відавочныя тыя, што адбываюцца з расліннасцю, – нават там, дзе, здаецца, пануе пустыня. Так было ў Егіпце, так было і ў Старажытнай Месапатаміі. У шумерска-вавілонскай міфалогіі вялікая БАГІНЯ-МАЦІ ІШТАР, што ўвасабляла творчыя сілы прыроды, брала шлюб з маладым богам расліннасці ТАМУЗАМ (ДУМУЗІ). Кожны год зімою ТАМУЗ адпраўляўся пад зямлю (закладванне зерня). За ім самаахвярна спускалася і ІШТАР. На час іх адсутнасці жыццё перапынялася, бо не было сіл цягнення, палкасці кахання, за якое якраз адказвала ІШТАР. Занепакоеныя нябесныя багі пасылаюць вестуноў да багіні апраметнай з патрабаваннем вярнуць пару закаханых. Тая з неахвотай іх адпускае. З іх вяртаннем на зямлю наступае вясна, усё квітнее, а птушкі, жывёлы і людзі нараджаюць дзяцей.

У лепш распрацаваным выглядзе і з іншымі героямі той жа міф паўстае на захадзе Азіі – у Сірыі, Фінікіі (цяпер Ліван), а таксама на востраве Кіпр. У дрэва МІРЫ ад ЗЕЎСА нараджаецца надзвычай прыгожае дзіця – бог АДОНІС. За тое, каб валодаць ім, змагаюцца дзве самыя, бадай, магутныя багіні – уладарка кахання АФРАДЫТА і уладарка смерці ПЕРСЕФОНА. ЗЕЎС вырашае спрэчку наступным чынам: частку года АДОНІС праводзіць у падземным царстве разам з ПЕРСЕФОНАЙ, а вясной вяртаецца да АФРАДЫТЫ. Каханню АФРАДЫТЫ (ВЕНЕРЫ) і АДОНІСА, дзякуючы якому адраджаецца ўся прырода, прысвечана ў еўрапейскай культуры Адраджэння і Новага часу незлічоная колькасць опер, балетаў, паэм, жывапісных і скульптурных твораў. З усіх міфаў пра паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды гэтая – найбольш эратычная версія – у той жа час і самая паэтычная, поўная ўзвышанага трагізму. Ды і рытуалы ўшанавання АДОНІСА (а міф заўсёды звязаны з рытуалам) адбываюцца ў надзвычай прыгожых мясцінах Лівана і Кіпра. Адзін з варыянтаў абраду такі: вакол скульптур ВЕНЕРЫ і АДОНІСА расстаўлялі ўсе дары зямлі – садавіну, агародніну, кветкі, – і цэлы дзень людзі радасна адзначалі вяселле багоў. Мне гэты звычай нагадвае старажытнае беларускае вяселле: маладыя першую шлюбную ноч абавязкова праводзілі ў свіране на снапах замест ложка, абкружаныя кашамі і мяшкамі з сабраным ураджаем, пад нябачным апякунствам бога КАРАВАЯ-РАЯ. Уласна, усё багацце ён, гэты бог, і увасабляў, сімвалічна паўстаючы і ў выглядзе вясельнага каравая. Ураджайнасць зямлі тут, паводле магічнага прынцыпу, звязана з плоднасцю маладой сям’і. Міф злучаў жыццё людзей і жыццё прыроды ў адно.

Прайшоўшы поўны круг, мы зноў вярнуліся да Грэцыі. З цягам часу, пачынаючы, відаць, з эпохі класічнай антычнасці, культ ДЭМЕТРЫ і ПЕРСЕФОНЫ паступова замяняецца культам ДЫЯНІСА.

ДЫЯНІС быў богам фракійскага паходжання, яго радзіма – прыкладна тэрыторыя Балгарыі, адкуль ушанаванне яго распаўсюдзілася па ўсёй Грэцыі. Хоць звычайна яго лічаць богам вінаграднай лазы, на самай справе ён увасабляў дрэва ўвогуле, асабліва дрэва культурнае. Але з цягам часу сэнсавае напаўненне вобраза ўзбагацілася. ДЫЯНІС – гэта жыццё ў самым поўным, нават звышпоўным сваім праяўленні, вышэйшы росквіт жыцця, буянне прыроды, урачыстае свята яе. Сіла прыроды прадстаўлена ў віне як соку самой зямлі. Адсюль зразумела значэнне віна ў абрадах, прысвечаных ДЫЯНІСУ. Сам жа бог, сімвалізуючы творчасць Прыроды, мог прымаць розныя формы: агню, сонца, вады, шматлікіх раслін і жывёл. Ён быў найбольш зменлівы з багоў – зменлівы, як і сама прырода.

ДЫЯНІСА міф называе сынам ПЕРСЕФОНЫ і ЗЕЎСА, які злучыўся з падземнай багіняй ў выглядзе змея (тое, што ПЕРСЕФОНА – дачка ЗЕЎСА, міф не цікавіць, бо багі персаніфікавалі сабою важнейшыя касмічныя паняцці, якія, сапраўды, па вялікаму рахунку, былі ў глыбінных узаемадачыненнях). Восенню ДЫЯНІС паміраў: яго раздзіралі на кавалкі тытаны. Але ЗЕЎС дараваў яму новае нараджэнне праз СЕМЕЛУ, якую народнае паданне лічыць ДЫЯНІСАВАЙ маці. Абрад аднаўляў усе пакуты бога і яго чароўнае ўваскрэсенне вясною. Паступова дыянісіі набываюць усё большае пашырэнне ва ўсім антычным свеце, убіраючы ў сябе ранейшы архаічны культ ДЭМЕТРЫ і ПЕРСЕФОНЫ. У Рыме імя ДЫЯНІСА – ВАКХ, а свята, прысвечанае яму, атрымала назву вакханаліі – тэрмін, вядомы і сучаснаму чалавеку, далёкаму ад міфалогіі.

Іншы тэрмін, звязаны з ДЫЯНІСАМ, таксама мае негатыўны сэнс. ДЫЯНІСУ былі прысвечаны оргіі. Сёння слова азначае выключную разбэшчанасць калектыву людзей. У старадаўнім разуменні оргія – раўнапраўны ўдзел у кульце ўсёй грамады, усёй абшчыны, калі набажэнства правяць не жрацы, а звычайныя людзі.

З оргій у гонар ДЫЯНІСА ўзнік тэатр, некаторыя жанры літаратуры, народны карнавал і, акрамя таго, яны – парадаксальна – садзейнічалі ўмацавання рэлігійнага пачуцця.

Пачнём з літаратуры. Славілі бога спевакі ў масках казлоў. Гімны ў яго гонар называліся “дыфірамбы”, што літаральна азначае “песня казлоў”. Сёння выраз “спяваць дыфірамбы” разумеюць наступным чынам: ухваляць некага залішне лісліва. Дыфірамб стаў адным з важнейшых відаў антычнай лірыкі.

Другое важнейшае дасягненне дыянісійскіх святаў (першае, літаратурнае, некалькі двухсэнсоўнае) – тэатр. Напачатку тэатр – звычайная круглая пляцоўка-капішча, дзе гарэў свяшчэнны агонь, вакол якога спявалі і танцавалі, як беларусы вакол вогнішча на Купалле. У грэкаў таксама быў карагод, які заўсёды і ўсюды сімвалізаваў рух Сонца, і былі песні. Пачынаў іх запявала, які называўся “карыфей”. Хор яму адказваў або спрачаўся з ім. Але гэта яшчэ не тэатр, а толькі своеасаблівая форма абраду, якая практычна не адрозніваецца і ад славянскіх народных абрадаў. Сапраўдны тэатр па сутнасці стварыў вялікі драматург Грэцыі Эсхіл. Ён упершыню ўвёў другога запявалу-акцёра. Паміж імі ўзнікае дыялог, слоўнае спаборніцтва, спрэчка. Пазней яшчэ адзін геній Сафокл дадаў трэцяга акцёра і прыдумаў дэкарацыі. Але хор заставаўся і існаваў яшчэ доўга як своеасаблівы каментатар дзеяння. І ў архітэктуры тэатр прыняў іншую форму: паўкруг для гледачоў, звычайна на схіле ўзгорка (называецца “тэатрон”), унізе месца для хору “архестра” (адсюль “аркестр”) і трохі вышэй – уласна сцэнічная пляцоўка, якая развілася з месцаў, прызначаных для жрацоў. У многіх адноўленых антычных тэатрах і сёння іграюць спектаклі: часцей за ўсё ставяць п’есы антычных аўтараў або біблейскія містэрыі.

Грэчаскія культы былі не толькі абрадамі, але і глыбокімі ўнутранымі перажываннямі. Служэнне ДЫЯНІСУ якраз у многім – пачуццё: адпраўляючы абрад, чалавек знаходзіўся ў стане экстазу. У экстаз уваходзілі неабавязкова пад уплывам віна: здаровыя людзі, без ап’янення, надзеўшы маскі тых ці іншых жывёл, здаваліся самі сабе жывёламі і іншымі персанажамі. Адсюль ідзе традыцыя і маскарадаў, веснавых карнавалаў у многіх народаў свету. Уласна, перажываліся тыя ж пачуцці, што і ў дзяцей падчас гульні. Узнікала асаблівае адчуванне зліцця з прыродай, свабоды пераходу з адной яе формы ў іншую, як сам бог ДЫЯНІС. Ад такога адчування і ўзнікаў экстаз, у якім чалавек сапраўды пачувае свае сілы, дзіўныя здольнасці, калі ўсё немагчымае здаецца магчымым.

Але ДЫЯНІС не толькі бог радасці і поўных сіл жыцця, але і бог-пакутнік, бо ён паміраў страшнай смерцю. Дарэчы, самы вядомы паэт антычнасці АРФЕЙ загінуў гэтаксама: яго раздзёрлі вакханкі. Пазнейшы міф тлумачыць гэта своеасаблівай рэўнасцю жанчын: маўляў, АРФЕЙ не звяртаў на іх увагі, не мог забыцца на сваю памерлую жонку ЭЎРЫДЫКУ. Але сутнасць страшнай падзеі глыбейшая – рытуал: паўтарэнне ў ім усяго, апісанага дыянісійскім міфам. Тытанам, што ўвасаблялі стыхійныя сілы прыроды, прыносілі ахвяру: а хіба магла яна быць лепшая, чым выдатнейшая асоба, само ўвасабленне Творчасці – АРФЕЙ?

Але з ДЫЯНІСАМ былі звязаныя не толькі крывавыя абрады, а і пачуцці высокія. Разам з яго ўшанаваннем узнікае культ пакут. Пакуты – аснова трагедыі (адна з першых трагедый Эсхіла – “Прыкуты Праметэй”). Але пакуты – аснова і хрысціянства. Ідэя пакутаў перайшла ў новую рэлігію, якая, нагадаю, у Рымскай імперыі была афіцыйна прынята ў ІV ст.

У вобразе ДЫЯНІСА праявіўся дыялектычны погляд антычнага чалавека на быццё: трагічнае (пакуты, смерць) і радаснае, светлае – уваскрэсенне. З веснавых абрадаў адраджэння ДЫЯНІСА, як мяркуюць, узнікла камедыя. Трагедыя і камедыя – з аднаго вытоку. І гэта глыбокая праўда, бо, сапраўды, у жыцці ўсё разам. Станаўленне маралі і духоўнай культуры, безумоўна, сутнасна звязана з пакутамі і трагічнымі канфліктамі. У вялікага Фёдара Дастаеўскага нездарма ў творчасці пануе культ пакутаў: ён лічыў, што шчасця можна дасягнуць толькі прайшоўшы праз няшчасце, дарма шчасце не даецца нікому – за яго неабходна плаціць.

Такім чынам, культ ДЫЯНІСА, а да яго АСІРЫСА, АДОНІСА, ІШТАР, ТАМУЗА, ПЕРСЕФОНЫ, садзейнічаў выспяванню культу Хрыста. З аднаго, значыць, вытоку – антычная драма і хрысціянская рэлігія. Хрысціянскі Вялікдзень па сіле пачуццяў падобны да веснавых святаў многіх народаў, якія так шчыра радаваліся абнаўленню прыроды, нараджэнню новага жыцця. Іх квяцістая фантазія ў выглядзе міфаў урэшце аформілася ў глыбокую і мудрую філасофію хрысціянства. Да выспявання ідэі Хрыста розумы чалавечыя рыхтаваліся спакваля і на працягу многіх стагоддзяў, у тым ліку, праз каляндарныя міфы.

Ва ўсходнеславянскай міфалогіі найбольш блізкі да ДЫЯНІСА – язычніцкі бог ЯРЫЛА. Але ўважлівы погляд дазваляе заўважыць у ім рысы, блізкія і да ДЭМЕТРЫ з ПЕРСЕФОНАЙ, і да АСІРЫСА, бо ЯРЫЛА зімою, як зерне ў глебе, знаходзіцца пад зямлёю, аднаўляючыся толькі вясною, калі ён і апякуе ўсю жывую прыроду – расліннасць, жывёльны свет, людзей. І ўсё ж сутнасна, глыбінна ЯРЫЛА найбольш блізкі менавіта да ДЫЯНІСА. Бо ЯРЫЛА не проста аднаўляе расліннасць, а дае жыццёвую сілу ўсяму, што нараджаецца і расце – гэта ярая, неадольная сіла працягу рода, адраджэння, нязгаснага вечнага кругавароту жыцця, сонечнай цеплыні і святла. У заходніх славянаў і балтаў ЯРЫЛА вядомы пад імем ГЕРАВІТА.

ЯРЫЛА-ГЕРАВІТ апекаваў палкасць кахання, шлюб, ад яго залежылі і дождж, і яснае неба, і ўраджай, і шчасце людзей. Корань слова “яр” мае мноства значэнняў: “яравы хлеб” – пасеяны вясною, “ярка” – маладая авечка, яры – злосна-палкі, гарачы, але і слова “яркі” таксама ад кораня “яр”.

У эпоху Сярэднявечча 23 красавіка было днём ЯРЫЛЫ, а 27 красавіка паводле хрысціянскага календара (стары стыль) – дзень Святога Юр’я (Георгія). Паступова святы зліліся, паколькі, па-першае, яны блізкія па сутнасці, па-другое, блізкія па гучанні слоў, і нарэшце, з імі фанетычна і семантычна звязана трэцяе слова – “вырай-ірый-рай”, адкуль прыляталі птушкі вясною.

Ва ўсіх народаў у Ярылаў дзень дазвалялася большая свабода ў асяродку моладзі. Царква заўсёды асуджала язычніцка-эратычныя гульні ў гонар ЯРЫЛЫ – яны, сапраўды, нагадвалі антычныя вахканаліі. Часам у гэты дзень кралі дзяўчат ці нават чужых жонак. Такое свята было стыхійным падаўленнем страху смерці, яно сцвярджала ўладу жыцця над смерцю, вясны над зімою. А з міфалогіі вядома, што ЯРЫЛА зімою змагаўся пад зямлёю з ЯШЧАРАМ-ЧАРНАБОГАМ, і яго перамога і ёсць перамога вясны.

На Юр’я ўпершыню выганялі свойскую жывёлу на пашу пасля зімовага стойла і таму частавалі пастухоў. Часам белявага хлопца апраналі Ярылаю і на белым кані адпраўлялі ў поле. Вакол яго дзяўчаты спявалі:

              - Святое Юр’е, дзе ж ты бываў?

              - Па межам хадзіў, жыта радзіў.

У многіх юр’еўскіх песнях важная роля належыла ключам, якімі ЯРЫЛА (Юр’я) адмыкаў расу і сваю МАЦІ-ЗЯМЛЮ. Паўстае ў песнях і вобраз Юр’евай маці, якая сама адмыкае зямлю ключамі. Гэта, безумоўна, ужо пазнейшы хрысціянскі ўплыў, звязаны з культам Багародзіцы, а Юр’я тут незаўважна ўсё больш набывае рысы самога Хрыста. Спачатку, відаць, большае значэнне ў міфалогіі мелі якраз багіні жаночыя: урадлівасць звязвалася з творчымі сіламі самой маці-зямлі. Пазней яе паядналі з мужчынскім апладняючым пачаткам у вобразе ЯРЫЛЫ. Праўда, ва ўсіх гадавых абрадах, асабліва веснавых і асенніх, заставаўся непераможаны культ зямлі-карміцелькі.

Увогуле ж беларус заўсёды быў двухвернікам. У каляндарнай абраднасці беларускага народа, у чаргаванні хрысціянскіх і язычніцкіх святаў ёсць дзіўная гарманічная суладнасць, здзіўляючыя перакрыжаванні. Тое ж можна сказаць і пра календар іншых славянскіх народаў.

Адлік неабходна весці ад дня зімовага сонцавароту – ад каталіцкага свята Нараджэння Хрыстова (25 снежня), ад Новага года і ад праваслаўных Калядаў 7 студзеня. Паколькі паміж гэтымі важнейшымі касмічнымі падзеямі ў розных канфесіях адлегласць часу невялікая, іх можна лічыць адзіным пачаткам гадавога цыклу. Ён звязваецца з нараджэннем новага Сонца, з нараджэннем нашага Збавіцеля Іісуса Хрыста.

У ноч Народзін у беларусаў да стала падаюць куццю – кашу з мёдам, якую ядуць таксама і на хаўтурах; але ўжываюць і ўзвар – кампот з сушанай садавіны, якім звычайна частуюць, калі ў доме нараджаецца дзіця. Яшчэ ў часы сівой даўніны ў нашых продкаў арыйцаў зімовы сонцаварот – канец і пачатак года – прысвячаўся як вельмі старым людзям (ды і продкам, памерлым), так і немаўляткам. У адной падзеі – паміранне і нараджэнне, смерць і жыццё. Вось чаму такога кшталту ежа на Раждство.

Каляды (па-руску – “Святки”) тым адрозніваюцца ад іншых дзён года, што час чалавечага жыцця як бы спыняецца, свет людзей і іншасвет зліваюцца ў адно – тое, што існуе ў гэты выключны перыяд паводле сваіх асаблівых законаў. Каляды злучалі стары год і новы і пачыналі цыкл суаднесенасці чалавечага жыцця з жыццём Прыроды. Абрад калядавання – гэта па сутнасці сімвалічны абрад абмену падарункамі паміж рознымі светамі (пераапранутыя калядоўшчыкі ў масках сімвалізавалі свет памерлых).

У дзень Раждства мы ўслаўляем Хрыста-немаўля, а пазнейшыя святы – Вадохрышча і Стрэчанне – звязваюцца з Яго дзяцінствам, але адначасова і з маладым Сонцам.

Розум многіх людзей з цяжкасцю атаясамлівае Хрыста з Сонцам. Тут неабходна ўзняцца над матэрыяльнымі, фізічнымі рэаліямі і як бы перавесці свядомасць у іншы, духоўны, план. Калі прызнаць наяўнасць душы ў кожнай істоце (а нашы продкі менавіта так успрымалі прыроду – адухаўляючы яе), дык адсюль вынікае лагічная выснова, што самая Вялікая Душа, самая Высокая Духоўнасць заключана ў тым, што дае ўласна жыццё на Зямлі, – у самім Сонцы. Сонца ёсць фізічнае цела ўсясветнага, духоўнага ХРЫСТА. Ён заўсёды нараджаецца ад ДЗЕВЫ, але ад нябеснай Дзевы – сузор’я (я ўжо згадвала пра гэта). Іншая справа з зямлёю.

Сама Зямля, уласна, зімою памірае і адраджаецца зноў вясною. Да Дабравесця (Благавешчання) яе нельга чапаць – капаць, высаджваць зеляніну, гарадзіць агарожы, – усё роўна зямля яшчэ няплодная. Але вясна ўжо пачалася. Яе пачатак народ адзначае вясёлай Маслянкай – святам поўнасцю язычніцкім. Магчыма, гэта рэшткі ранейшага вясенняга светкавання Новага года. Характэрна, што Маслянка прысвечана не толькі адроджанаму Сонцу, якое сімвалізуюць бліны, але і маладым мужу і жонцы, што толькі пабраліся шлюбам у гэты Мясаед. Мноства сёння жартаўлівых, а раней, безумоўна, сур’ёзных магічных абрадаў было прысвечана ім, бо яны ўжо патэнцыяльна неслі магчымасць зараджэння новага жыцця. Але тут падкрэсліваецца менавіта патэнцыя, здольнасць. Адсюль дастаткова нявінныя эратычныя сімвалы тыпу пацалункаў.

Дабравесце – трэцяе па значэнні свята пасля Вялікадня і Раждства. Архангел Гаўрыіл паведамляе Дзеве Марыі пра будучае нараджэнне ёю Збавіцеля. У той жа дзень адбываецца зачацце ад Святога Духа. Пры гэтым Марыя застаецца цнатліваю. Ад СОНЦА набрыняе і ЗЯМЛЯ, робіцца цяжарнаю, плоднаю. Дабравесце – свята пастаяннае, як і Раство: у католікаў 25 сакавіка, у праваслаўных 7 красавіка.

Красавік – пачатак, кажучы па-навуковаму, вегетацыйнай весны, якую сімвалізуе вярба і прысвечанае ёй свята Вербніцы. Красавік – і вясна вады, бо, паводле народных уяўленняў, зямля – заўсёды МАЦІ-СЫРАЯ ЗЯМЛЯ, плоднаю яна рабілася толькі пры наяўнасці плацэнты – вады. Асабліва карысныя ў красавіку бярозавік – сок самой зямлі – і таючая вада-снежніца. Яе п’юць птушкі і многія жывёлы непасрэдна з лужын. Снежніца захоўвае структуру лёду, а гэткая структура спрыяе нейкім важным біяхімічным працэсам. Ці не яна ж “жывая вада” ў казках?

На красавік у нашых продкаў прыходзіліся многія ачышчальныя абрады, звязаныя галоўным чынам з вадою. Вадою – першай навальніцай – ачышчалася зямля, вадою і чалавек чысціў дом свой, прадметы хатняга ўжытку, самога сябе. Ачышчэнне было неабходна пасля доўгага, цяжкага зімовага існавання сярод сіл змроку, цемры, смерці. Ачышчэнне было неабходна перад пачаткам палявых работ – да святой зямлі інакш нельга было падступіцца. Вось чаму такое важнае свята перад Вялікаднем – чысты чацвер. Уласна, ачышчэнню прысвечаны ўвесь саракадзённы Вялікі Пост. Ачышчэнне цела папярэднічае ўваскрэсенню Хрыста, якое ёсць – у духоўным плане – ачышчэнне і адраджэнне душы чалавека. Вялікдзень – вялікі дзень выратавання і аднаўлення ўсёй зямлі і душы чалавечай.

Як і падчас Раждства, у Вялікдзень адбываецца такое ж знітаванне розных светаў – зямнога і нябеснага, смерці і жыцця. Замыкаецца прастора: тое, што адбывалася на Галгофе, адбываецца ўсюды, – і замыкаецца час: адразу пасля смерці – новае нараджэнне. Прасторава-часавы кантынуум абагулена выяўлены ў яечку, важнейшым літургічным сімвале: свет, акроплены крывёю Хрыста, адраджаецца да новага жыцця.

Пра знітаванасць жыцця і смерці сведчыць народная вера пра тое, што ў велікодную ноч можна ўбачыць душы продкаў, якія моляцца ў царкве пасля жывых людзей. У той жа час захаваўся язычніцкі ўспамін, што Вялікдзень – вялікі дзень перамогі бога ЯРЫЛЫ над ЯШЧАРАМ-ЧАРНАБОГАМ, у палоне якога, пад зямлёю, знаходзіўся сонечны бог.

Толькі ў Беларусі на Велікодную седміцу быў распаўсюджаны абрад валачобніцтва. Захаваліся шматлікія валачобныя песні. Але што характэрна: калі на Каляды па вёсцы хадзіла ў асноўным моладзь, дык на Вялікдзень – абавязкова жанчыны (у некаторых рэгіёнах – жанатыя мужчыны), але ні ў якім разе не дзяўчаты. Такая забарона можа быць растлумачана толькі семантыкай ЗЯМЛІ, якая ўжо цяжарная. Дарэчы, на Вялікдзень яшчэ і гойдаліся на арэлях, што магічна павінна было садзейнічаць росту раслін: чым вышэй, тым лягчэй палеткам падняцца.

І нарэшце, абавязковы абрадавы хлеб – куліч, або “пасха”. Звычай спажываць яго рытуальна – намнога больш старажытны, чым хрысціянскі Вялікдзень. Але цікавая заканамернасць. На пачатку цыклу, у час Раждства, на стол пад абрус падсцілаюць салому ад апошняга снапа ўраджаю. А салома ж – фактычна смерць коласа. І тое, што – смерць, было падсцелена ў яслях пад целам толькі што народжанага Хрыста. Але перш чым будуць кінуты новыя зярняты ў раллю, селянін услаўляе хлеб на кожнае свята: на Маслянку – бліны, на веснавое раўнадзенства – печыва ў выглядзе птушак (сімвал узыходжання душы), нарэшце, на Вялікдзень гатуецца самы пышны, самы прыгожы, які толькі можна ўявіць, свяшчэнны хлеб.

Вялікдзень канчаў вялікі цыкл веснавых свят, звязаных з астранамічным новым годам, з днём веснавога раўнадзенства, з пачаткам сельскагаспадарчых работ, з адраджэннем зямлі і душы чалавека. Май і часткова чэрвень – пераход вясны ў лета, час яшчэ знаходжання на Зямлі нябеснага Хрыста. Паводле логіцы рэчаў, калі б Вялікдзень быў пастаянны, Хрыстос павінен быў знаходзіцца на Зямлі да Купалля як важнейшага пункту жыцця сонечнага бога. КУПАЛА-СОНЦА з моманту летняга сонцавароту (24 чэрвеня) паварочвае на зіму – астранамічна. Акрамя таго, адбываецца Узнясенне Хрыста на Неба. Але ж КУПАЛА – адначасова і бог расліннасці, ён працягвае апекаваць паспяховае даспяванне зямных пладоў. Увогуле зямля настолькі набрыняе энергіяй сонца, што ўжо з сярэдзіны лета яна пачынае яе аддаваць – у кветкі, у ружовыя яблыкі і памідоры, у залатое калоссе. Натуральна, што з сярэдзіны жніўня ўзрастае значэнне жаночага пачатку. У часы антычнасці ў жніўні адзначалі святы ў гонар розных жаночых багінь.

У каталіцкіх і пратэстанцкіх краінах 15 жніўня – дзень смерці Багародзіцы. З гэтага дня пачынаўся перыяд жаночых свят. У жніўні свяцілі дары зямлі – мёд (Мядовы Спас), кветкі, яблыкі (Яблычны Спас), арэхі (Арэхавы Спас). У праваслаўных беларусаў, украінцаў і рускіх Успенне Багародзіцы, або Вялікая Прачыстая, прыходзілася на 28 жніўня. І амаль ва ўсіх рэгіёнах вялікае свята супадала з заканчэннем жніва: “Прыйшла Прачыстая – стала поле чыстае”. МАЦІ-ЗЯМЛЯ, якая атаясамліваецца з Багародзіцай, як бы памірае, аддаючы сябе – матэрыяльна, у выглядзе пладоў – людзям. Сын Хрыстос яе дары асвячае.

Праз месяц – 28 верасня – на Уздвіжанне Крыжа (сімвал пакут) адбывалася “закрыванне” зямлі на зіму. Птушкі адляталі ў вырай, у лесе – вяселле змеяў, памірае расліннасць. Закрываўся круг быцця.

Дарэчы, у кельтаў, субстрат якіх прымаў удзел і ў нашым, беларусаў, этнагенезе, год дзяліўся на два сезоны: першы, летні, пачынаўся 1 мая, другі, зімовы, 1 лістапада. І сёння ў еўрапейскіх краінах 1 лістапада – Дзень Усіх Святых, а 2 лістапада – дзень ушанавання продкаў, Дзяды, важнейшы рубеж года. Продкі еўрапейцаў-язычнікаў у гэты дзень хавалі свайго бога – паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды...

З каляндарнымі міфамі звязаны не толькі багатая абраднасць, але і прынцып цыклізму, які ляжыць у аснове вельмі многіх твораў сусветнай літаратуры. Неабходна сказаць, што час літаратурны, так званы хранатоп, цесна звязаны з прыроднымі рытмамі, у прыватнасці, найперш з сонечным годам. Прадстаўнікі міфалагічнай школы ў літаратуразнаўстве вылучаць чатыры фазы ў жыцці прыроды ў суаднесенасці з міфамі і жанрамі:

1. Золак – світанне, вясна, нараджэнне (любое нараджэнне, у тым ліку чалавека) – міфы пра нараджэнне Героя, пра ўваскрэсенне, пагібель цемры, зімы, смерці. Жанры: дыфірамб, гімн, рапсодыя, раманс.

2. Зеніт – лета, шлюб, трыумф – міфы апафеозу, свяшчэннага вяселля, наведванне рая. Персанажы – Жаніх і Нявеста. Жанры: камедыя, пастараль, ідылія, раман.

3. Заход сонца, восень, смерць – міфы ўпадку, паміраючага бога, гвалтоўнай смерці і ахвярапрынашэння, ізаляцыя Героя. Жанры: трагедыя, элегія.

4. Змрок, зіма, безвыходнасць – міф трыумфу цёмных сіл, міф Патопу і вяртання Хаосу, пагібелі багоў і герояў. Архетып сатыры.

Інакш кажучы, цыклы ў жыцці чалавека і прыроды цесна звязаны з пэўнымі міфамі і жанрамі літаратуры. На прыродным цыклізме пабудаваны такія творы, як “Турботы і дні” Гесіёда, “Георгікі” Вергілія, паэмы “Фасты” Авідзія, “Поры года” літоўскага класіка ХVІІІ ст. В.Данелайціса, “Новая зямля” Якуба Коласа.

Увогуле ж з каляндарнымі міфамі звязаны цэлы каласальны пласт чалавечай культуры – і ў галіне літаратуры, і ў галіне тэатру, і ў галіне абраднасці, і ў рэлігійнай веры.

 

Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1.Якая асноўная схема міфаў пра паміраючых і ўваскрасаючых багоў прыроды? Што сімвалізуе схема?

2.У чым значэнне старажытных антычных містэрый, звязаных з культам паміраючага і ўваскрасаючага бога прыроды? Якое значэнне мелі містэрыі для розных сфер культуры?

3.Чым вызначаўся беларускі бог ЯРЫЛА?

4.Як цыклізм прыроды занатаваны ў мастацкай літаратуры? У якіх творах, не названых у лекцыі, вы можаце прасачыць такі цыклізм?

 

                                            

 

 

Лекцыя 11

Тэма 12. Міфічныя пакаленні. Міфы пра стварэнне чалавека, рас, народаў

План лекцыі:

1. Славянская міфалогія і Біблія – пра першалюдзей на Зямлі.

2. Утварэнне рас.

3. Утварэнне народаў.

4. Беларусы як індаеўрапейцы.

 

У народнай беларускай і ўкраінскай творчасці, якая ўвабрала ў сябе вельмі старажытныя, яшчэ дабіблейскія, арыйскія вераванні, першачалавек створаны з розных стыхіяў: цела – ад зямлі, косткі – ад камянёў, кроў – ад мора, вочы – ад сонца, думкі – ад хмар, дыханне – ад ветру, цяпло – ад агню. У надзвычай старажытнай, так званай “Галубінай кнізе” (“Галубіная” азначае “глыбінная”, бо ў ёй заключаны сакральныя, таямнічыя веды), з целам Бога, наадварот, звязана версія стварэння свету :

    У нас Белый вольный Свет зачался от Суда Божия.

    Солнце красное – от лица Божьего…

    Млад-светел месяц от грудей его,

    Звезды частые от риз Божьих,

    Ночи темные от дум Господних,

    Зори утренни от очей Господних,

    Ветры буйные от Свята духа,

    Дробен дождик от слез…

Тут – далёкае водгулле надзвычай старажытнага міфа пра Вялікую Ахвяру, з якой і ўтварыўся свет: у арыйцаў, што прыйшлі ў Індыю, багі раздзялілі цела першаволата ПУРУШЫ: ад яго вуснаў узніклі жрацы-брахманы, ад рук – ваяры-кшатрыі, ад ног – земляробы-вайшы. З велікана ІМІРА сфарміраваўся свет і ў скандынаваў, прычым, вошы на целе яго – людзі.

Паводле ж Бібліі, першалюдзі на зямлі – АДАМ і ЕВА. У Старым Запавеце ёсць дзве версіі пра іх утварэнне Богам. Адна, народная, сведчыць, што АДАМ быў зроблены з праху (зямлі) і дыхання жыцця (ад Бога), а ЕВА – з рабра АДАМА. Другая версія – жрэцкая – больш позняя: з’яўленнем людзей заканчваецца шасцідзённае Стварэнне Свету пры дапамозе Слова. Прычым Бог зрабіў АДАМА і ЕВУ “падобнымі да сябе”, гэта значыць, такімі ж творцамі, як Ён Сам, і такімі ж свабоднымі – падараваў ім свабоду выбару. Ці часта мы памятаем аб гэтым?

Пра ўтварэнне людзей з зямлі, з жвіру гавораць многія міфы чалавецтва. Само слова “adam” па-старажытнаяўрэйску азначае “зямля”. Лацінскае “homo” (чалавек) таксама звязана з “humus” (зямля). Ёсць, праўда, і іншае тлумачэнне слова “Адам”: “ад”, “адзі” на санскрыце – “першы”, на арамейскай мове – “адзін” (і беларускае ж “адзін” з коранем “ад”), на асірыйскай – “бацька”. У прынцыпе ўсе значэнні стасуюцца з вобразам Першачалавека.

АДАМ не народжаны, а створаны, і гэтым адрозніваецца ад ўсіх іншых людзей, сваіх нашчадкаў. Прырода яго дваістая: з праху і з дыхання Божага. Сапраўды, чалавек, безумоўна, умяшчае ў сябе супрацьлеглыя стыхіі (цела і дух), таму ён – паміж Богам і жывёлай. Уся праблема для людзей у тым, каб як мага далей адысці ў сваіх учынках ад жывёл (інакш кажучы, не жыць інстынктамі), і як найбліжэй – да Бога. Божаскі пачатак унутры нас – гэта душа. У душы раскрываецца сэнс свету. У яе глыбінях хаваюцца Вышэйшыя Законы, жыве Бог – Вечная Сусветная Гармонія.

Калі ж перайсці на мову навукі, то душа чалавечая – гэта прыродная і сацыяльная інфармацыя, лепш сказаць, некаторы сінтэтычны вобраз, адзіная матрыца асобы і віда, розуму і прыроды чалавека, якая перадаецца з пакалення ў пакаленне. Душа існуе і працягвае жыць пасля смерці – і ў Выраі, і ў соцыуме, бо перадаецца нашчадкам.

Паколькі ўсе людзі, паводле Бібліі, паходзяць ад АДАМА, то і душа кожнага чалавека ўключае часцінку, іскрынку Божай душы (яна называецца манадай). АДАМ – ідэальная парадыгма зямнога чалавека, а з другога боку, як бы ўвасабленне ўласна чалавецтва.

Увесь свет – на бінарных апазіцыях, таму з’яўленне жаночай іпастасі АДАМА – ЕВЫ — выглядае натуральным. Значэнне яе імя – “Вечнае жыццё”, і гэта глыбока сімвалічна: смяротная – пасля грэхападзення – ЕВА працягваецца ў сваіх нашчадках, але працягваецца не механічным, як амёба, дзяленнем, а праз каханне.

Першародны грэх пазбавіў АДАМА і ЕВУ Выраю і бяссмерця. Яны, выгнаныя з Раю-Эдэма (па-грэчаску “асалода”), зведалі пакуты і гора, цяжкую працу і смерць, але зразумелі, што такое дабро і зло, спазналі каханне і займелі дзяцей.

Хрысціянства лічыць, што першародны грэх сказіў сапраўдную прыроду чалавека, створанага напачатку нявінным і бязгрэшным. Выратаваннем ад першароднага граху можа быць хрышчэнне, якое ўстаноўлівае блізкасць чалавека да Хрыста. Збавіцеля ў рэлігійных тэкстах называлі Новым Адамам, які сваёй смерцю выкупіў грэх першалюдзей.

АДАМ і ЕВА – героі шматлікіх жывапісных і літаратурных твораў. У адным з найбольш значных, але кашчунным, – “Згубленым Раі” англійскага паэта Джона Мільтана (XVІІ ст.) – апраўдваецца грэхападзенне: аўтар услаўляе працу як галоўнае прызначэнне чалавека, славіць прагрэс, дасягнуты з дапамогай антыпода Бога.

У эпоху рамантызму і ў час “філасофскай рэвалюцыі” пачатку ХХ ст. міф пра АДАМА і ЕВУ, іх грэх і выгнанне з Раю трактуецца як богаборчы канфлікт паміж інтэлектам (духам) і палкасцю (пачуццём), прычым прыярытэт аддаецца пачуццю.

Сёння міф можна разумець наступным чынам: грэх першых людзей у тым, што яны адвярнуліся ад Вечнага – Божаскага. Сапраўды, яны атрымалі здольнасць да пазнання, але пазнання далёка няпоўнага, па сутнасці дробязнага, нязначнага, праходзячага, знешняга. Іх пазнанне, дараванае д’яблам, – дзеля стварэння цывілізацыі, якая песціць цела, а ніяк не душу. Бог паслаў АДАМА і ЕВУ на пакуты, каб праз іх адчулі – у рэшце рэшт – важнасць душы. Акрамя таго, выганяючы першалюдзей з Эдэма, Бог, магчыма, і перасцерагаў іх: ідэальнага грамадства, раю на Зямлі быць не можа – ён магчымы толькі ў нябесным свеце. Праўда, на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва знаходзіліся людзі, што імкнуліся збудаваць рай на зямлі. Апошні прыклад – “дэмакраты” – тыя ж бальшавікі: ідэі адных і другіх ганебна праваліліся.

Важнейшую міфалагему Старога Запавету – першагрэх – можна тлумачыць па-рознаму. Яшчэ і так: першалюдзі зрабілі ўчынак паводле волі, супрацьлеглай волі Бога, таму выйшлі са сферы Закона, пакладзенага Богам у аснову Сусвету, як бы выпалі з адзінства свету, і пачалі ставіцца да яго быццам збоку. Так, АДАМ-Чалавек пачаў усведамляць сябе, але ўсведамляць скажона, бо ён разбурыў сваю спрадвечную адзінасутнасць з Прыродай, парушыў Сусветную Гармонію. А ў разбураным, скажоным свеце непазбежна праявілася ліха, зло. Утвораныя межы нарадзілі новы тып свядомасці – знешні да свету, аналітычны, рацыянальны. Адпаведна і перарабляць свет Чалавек пачаў няправільна, што мы і назіраем на кожным кроку. Больш за тое: аддзяліўшыся ад Бога, людзі аддзяліліся і адзін ад аднаго...

Пасля выгнання з Раю АДАМ і ЕВА сталі жыць на Зямлі і працаваць, “у поце здабываць хлеб свой”. У іх нараджаюцца дзеці. Адзін з сыноў КАІН робіцца земляробам, другі АВЕЛЬ – пастухом. Раззлаваўшыся на брата за тое, што яго ахвяра больш падабаецца Богу, КАІН забівае АВЕЛЯ. Гэта другі грэх чалавецтва – братазабойства. Ад яго – усе канфлікты, усе злачынствы, усе войны ў свеце. Паводле аднаго з варыянтаў міфа, не прызнанага Царквою, КАІН – сын ЕВЫ і д’ябла, інакш кажучы, яна была спакушана і ў літаральным сэнсе. Далейшы лёс КАІНА паўстае ў розных варыянтах, па-рознаму трактуецца яго вобраз і ў мастацкай літаратуры. У паэме-містэрыі англійскага класіка-рамантыка Джорджа Байрана “Каін” аднаіменны герой – не злодзей, а першы ў родзе чалавечым мысляр і рэвалюцыянер. ЛЮЦЫПАР адкрывае КАІНУ таямніцы быцця і славіць розум. Менавіта гэтак рамантыкі пачатку ХІХ ст. разумелі канфлікт Бога і д’ябла. Але сёння ясна, што розум не прынёс шчасця чалавецтву. Наадварот. Розумам не ўсё можна спасцігнуць. Ёсць яшчэ і сэрца.

Мала хто ведае, што ў АДАМА і ЕВЫ быў яшчэ адзін сын. Пасля забойства АВЕЛЯ АДАМ 130 гадоў не набліжаўся да ЕВЫ. Але аднойчы Анёл параіў яму пачаць зноў жыць з жонкай. Нарадзіўся трэці сын – СІФ, які якраз увасабляе шчодрае і вялікае чалавечае сэрца (менавіта ў сэрцы, паводле вераванняў продкаў, і заключана душа). Вобраз СІФА – цьмяны ў Бібліі (а пра дачок першалюдзей увогуле нічога не гаворыцца, хоць яны былі), аднак вельмі важны ў апокрыфах і ў філасофскай літаратуры.

У армянскіх міфах дачкам КАІНА прыпісваецца вынаходніцтва музычных інструментаў. Сваёй прыгажосцю, ігрой і спевамі яны спакусілі праведных сыноў СІФА, хоць той маліў сваіх дзяцей не змешвацца з нашчадкамі братазабойцы.

Нашчадкі КАІНА былі пакараны Сусветным Патопам. Гэта алегарычная карціна пагібелі цывілізацыі, разбурэння культуры – вялікае папярэджанне чалавецтву, сёння як ніколі актуальнае. Але ідэя ў тым, што ўсё сапраўды каштоўнае выратоўваецца ў каўчэгу, інакш кажучы, пераемнасць у культуры застаецца, хоць большая частка яе, безумоўна, страчваецца. Алегорыя мае і іншае значэнне, якое тычыцца асобнага чалавека. Патоп – непазбежная смерць. Але чалавек можа пабудаваць унутры сябе “каўчэг” і сабраць у ім (у душы) усё каштоўнае. Толькі ў гэтым – надзея на выратаванне, на бессмяротнасць.

Міфы пра патоп ёсць ва ўсіх народаў свету, нават у абарыгенаў Аўстраліі. Зафіксаваны яны і ў самых старажытных кнігах чалавецтва. Акрамя Бібліі, у егіпецкіх “Тэкстах пірамід”, у шумерскім “Эпасе пра Гільгамеша”, у скандынаўскай “Старэйшай Эддзе”, асабліва ярка – у свяшчэннай кнізе амерыканскіх індзейцаў “Папаль-Вух”. Выратаваліся: у шумера-вавілонцаў УТНАПІШЦІ, у Бібліі НОЙ, у кітайцаў бацька і сын ГУНЬ і ЮЙ, у індусаў МАНУ. Ёсць і ў грэкаў, але гэта ўжо другі патоп – Дэўкаліёнаў (пра першы ў вучоных антычнасці сказана невыразна).

Працягваючы гісторыю з Бібліі, адзначым, што ў СІФА быў бязгрэшны нашчадак – НОЙ, такі ж любімы Богам, як і СІФ. Менавіта ён пабудаваў каўчэг і выратаваўся ў ім са сваёй сям’ёю. Пасля выратавання НОЙ першы заняўся земляробствам. А памёр у 950 год. Ад сыноў НОЯ паходзяць усе народы Зямлі: ад СІМА – семіты (аліўкавая раса), ад ХАМА – афрыканцы (чорная раса), ад ЯФЕТА – еўразійскія народы (белая раса). Гэта сімвалы, якія азначаюць адзінства чалавечых рас.

Пачатак гісторыі чалавецтва звязаны і з вядомым міфам пра Вавілонскую вежу.

Шматлікія нашчадкі НОЯ спачатку гаварылі на адной мове (у навуцы яна атрымала назву настратычнай). І вырашылі яны пабудаваць вежу да неба ў мясцовасці пад назвай Вавілон (у перакладзе “Брама Бога”). Бог абурыўся такім нахабствам і аднойчы зрабіў так, што ўсе будаўнікі загаварылі на розных мовах. Пачалася неразбярыха, бязладдзе (“вавілонскае перамяшэнне”, “вавілонскі вэрхал”), і будаўніцтва аказалася незакончаным. 

Міф пра Вавілонскую вежу, як і міфы пра стварэнне чалавека, грэхападзенне і сусветны патоп, належыць да самых вядомых і найбольш універсальных міфаў чалавецтва, гэта як бы суперміф. Заўсёды ён разумеўся наступным чынам: Бог пакараў людзей за залішнюю самаўпэўненасць, за дурное зазнайства – яны ўзяліся за тое, што падуладна толькі Богу. Сёння міфу надаецца намнога больш шырокі сэнс: чалавецтва ўзялося за грандыёзную, хоць і няўдзячную справу, – будаўніцтва тэхнічнай цывілізацыі. Яна і ёсць “Вавілонская вежа”: прыгожая і вялікая, але па сутнасці непатрэбная. Бог раззлаваўся на людзей за тое, што яны заняліся знешнім, забыўшыся пра ўнутранае, – пра будаўніцтва “вежы” ў душы сваёй, інакш кажучы, пра ўдасканаленне саміх сябе.

Ад 70 моў, утвораных Богам, на якіх загаварылі будаўнікі Вавілонскай вежы, узніклі 70 вялікіх народаў. Нас найбольш цікавяць народы, што вядуць сваё паходжанне ад ЯФЕТА. У навуцы яны аб’яднаны пад назвай “індаеўрапейскія народы”, хоць тэрмін “індаеўрапейскі” хутчэй тычыцца пэўнай сям’і моў – самай вялікай у свеце, да якой належаць і наша беларуская мова, і ўсе іншыя славянскія.

Пра нашчадкаў ЯФЕТА распавядаюць шматлікія летапісы, у тым ліку “Аповесць мінулых гадоў”. Так, высвятляецца, што ў ЯФЕТА было шмат сыноў: ад ГАМЕРА пайшлі кімерыйцы, ад МАГОГА – скіфы, ад МАДАЯ – мідзяне, ад ІАВАНА – росы-рошы і грэкі, ад ФУВАЛА – іберы, ад МЕШЭХА – кападакійцы, ад ФІРАСА – фракійцы. Большасць гэтых назваў сёння мала што гаворыць, але гэта, сапраўды, найбольш вядомыя народы старажытнасці – яны неаднаразова згадваюцца ў творах антычных аўтараў. Некаторыя з народаў (відаць, кімерыйцы, скіфы, росы) прымалі ўдзел і ў нашым этнагенезе.

    Этнографы ў шматлікіх варыянтах запісалі паданні і пра з’яўленне славянаў. Ад ГАМЕРА (імя супадае з імем легендарнага грэчаскага паэта Гамера), сына ЯФЕТА, паходзіць яго еўрапейскі нашчадак БАГУМІР і азіяцкі АРЫЙ. Але сыны АРЫЯ КІЙ (ён заснаваў Кіеў), ШЧЭК і ХАРЫЎ (ад іх паходзяць чэхі і харваты) таксама прыйшлі ў Еўропу, што не супярэчыць гістарычнай навуцы: сапраўды, Азія пастаянна спараджала перасяленцаў, што ішлі на Захад. Ад дзяцей еўрапейца БАГУМІРА пайшлі: ад ДРЭВЫ – дрыгавічы, ад СКРЭВЫ – крывічы, ад ПАЛЕВЫ – паляне, ад сыноў СЕВА і РУСА – севяране і русы. Наўгародскі летапіс (так званы Іакімаўскі, які не захаваўся, але вядомы ў пераказе выдатнага рускага вучонага ХVІІІ ст. В.Н.Тацішчава) згадвае, акрамя РУСА, яшчэ і СЛАВЕНА і лічыць іх абодвух сынамі СКІФА, праўнука ЯФЕТА. Пра заснаванне СЛАВЕНАМ горада Славенска на беразе Волхава распавядае “Сказание о Словене и Русе и городе Словенске”, вядомае сёння ў ста спісах. У СЛАВЕНА быў сын ВАНДАЛ, ад якога паходзіць народ вандалы, што браў удзел у этнагенезе палякаў. Праўда, “Вялікапольская Хроніка” звязвае этнонім і з ВАНДАЙ, дачкой легендарнага волата КРАКА, пераможцы ДРАКОНА. Ад ВАНДАЛА ў дзесятым калене паходзіць наўгародскі князь Бурывой, прадзед князя Рурыка (ІХ ст.), заснавальніка дынастыі Руракавічаў, да якой належаць як князі Вялікага княства Літоўскага, так і рускія цары.

    У беларусаў захавалася легенда, што вяцічы і радзімічы вядуць свой род ад братоў ВЯЧКІ і РАДЗІМА, а драўляне нарадзіліся ўвогуле ад кахання дрэва ЯСЕНЯ ды БЯРОЗЫ. У рускіх існуе вельмі цьмяны міф, па памяці зафіксаваны фалькларыстамі, што першачалавека бог ВЯЛЕС сплёў з лазы, багіня ЛАДА ажывіла яго і назвала ІВАНАМ, бо нарадзіўся ён ад івы. Вось чаму Іван – такое распаўсюджанае імя ў рускіх (ды і ў беларусаў). Ёсць, аднак, іншыя тлумачэнні імені: “ванамі” называлі славянаў іх суседзі угора-фіны, і азначала гэта імя – “земляроб”. З другога боку, скандынавы сваіх багоў першага пакалення таксама называлі “ванамі”. Так што імя вельмі старажытнае.

    Увогуле мова магла б шмат распавесці пра этнагенез, калі б такога кшталту міфамоўная рэстаўрацыя прызнавалася акадэмічнай навукай. Пакуль жа нават пра згаданыя вышэй імёны мы не можам сказаць пэўна: легендарныя яны ці гэта сапраўдныя гістарычныя асобы. Нават у запісе іх я, як бачна, сутыкнулася з цяжкасцямі. Аднак неабходна ведаць адно: у нас была вялікая і значная гісторыя, такая ж багатая, як і ў іншых еўрапейскіх і азіяцкіх народаў. Але артэфактаў (матэрыяльных сведчанняў), ды і пісьмовых звестак захавалася надзвычай мала. Па-першае, з-за кліматычных умоў, па-другое, з-за вераванняў нашых продкаў: усе рэчы, як і целы памерлых людзей, яны спальвалі. У гэтым сэнсе галоўныя дасягненні нашай культуры – у сферы духу, інакш кажучы, у фальклоры і ў мове.

     Этнагенез славянскіх народаў я прыводзіла паводле народнага хрысціянства – запісаў у летапісах і ў фальклорных крыніцах, зафіксаваных ужо праз некалькі стагоддзяў пасля Хрышчэння. У язычніцтве ж славяне-русічы лічылі сябе ўнукамі ДАЖБОГА – бога СОНЦА. Біблейская храналогія, безумоўна, лепш распрацаваная і больш лагічная, але затое язычніцкая – выключна паэтычная.

        

 

                       Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1. Раскажыце пра стварэнне людзей паводле славянскіх паданняў і Бібліі.

2. У чым філасофскі сэнс біблейскага разумення першаграху?

3. У чым сэнс міфаў пра Сусветны Патоп і пра Вавілонскую вежу?

4. Паразважайце пра міфалагічны этнагенез славянскіх народаў.

 

Лекцыя 12

Тэма 13. Міфы пра першапродкаў-культурных герояў

    Герой фальклорнага, эпічнага твора развіваецца з міфалагічнага першапродка – культурнага героя.

    Першапродак, як і Бог-Стваральнік, называецца дэміургам. Першапачаткова першапродкі – татэмныя продкі, жывёлы. Яны далі пачатак казкам пра жывёл. Адносіны паміж жывёламі ў казках гэта, як я мяркую, на самай справе адносіны паміж рознымі татэмнымі родамі. Вось чаму, напрыклад, воўк у казках дурны, хоць на самай справе воўк – выключна разумная жывёла. Такім аказаўся татэмічны род ваўка. Больш за тое, жывёлы і ў ранняй літаратуры, напрыклад у “Слове аб палку Ігаравым”, – татэмныя: не тыя, што ўтвараюць параўнанні, метафары (тыпу “скача ваўком”), а тыя, што з’яўляюцца персанажамі, самі дзейнічаюць. Так, з 11 жывёл і птушак, што згадваюцца ў “Слове...”, 10 – дакладна назвы татэмаў: устаноўлена месца пражывання адпаведных плямёнаў, іх ханы. Скажам, татэм хана Канчака – галка, Гзака – гусь. Першымі адкрылі перасоўванне войска Ігара па Стэпе “лебедзі”. Сапраўды, гэта была першая арда, што жыла на мяжы з Руссю. Яны ж і паведамілі пра войска русічаў іншым палавецкім родам.

    Першапродкі часта супадаюць з культурнымі героямі – здабытчыкамі розных культурных каштоўнасцяў: агню, культурных раслін, прылад працы, прадметаў культу. Здабыванне іх часам на самай справе – крадзеж у першапачатковых захавальнікаў-гаспадароў – багоў, духаў. Так, ПРАМЕТЭЙ украў агонь на Алімпе. Ад гэтых міфаў ідзе прамы шлях да герояў эпасу, да драмы (такім героем якраз стаў ПРАМЕТЭЙ у антычнага драматурга Эсхіла) і да рэлігіі.

    У першапродка-дэміурга часта ёсць брат-блізнятка, надзелены дэманічна-камічнымі рысамі, які парадыруе асноўнага героя. Гэты дублёр-блазан звязаны з усім негатыўным у чалавечым грамадстве – хцівасцю, несумленнем, эротыкай. Ён называецца трыксцер. Міф іранічны і да ахвяр трыксцера, і да яго самога, калі ён церпіць паражэнне. У міфах трыксцер правакуе шматлікія няшчасці. Яго місія – ашуканства і праз ашуканства – насмешка, але адначасова – і разбурэнне ўсталяванай сістэмы. У скандынаўскай міфалогіі культурныя героі – бог ОДЗІН і яго сын ТОР, а брат-блізнец ОДЗІНА – трыксцер ЛОКІ.

Міфалагічны трыксцер – далёкі папярэднік сярэднявечных блазанаў, махляроў, хітруганаў, герояў авантурна-махлярскіх раманаў, розных камічных двайнікоў (героі “Дэкамерона” Джавані Бакача, Ціль Уленшпігель з аднаіменнага рамана бельгійскага класіка Шарля дэ Касцера). Даследчыца Анастасія Міронава лічыць, што ў беларускай літаратуры рысы трыксцераў маюць багі ў травесційных паэмах “Энеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”; да трыксцера падобны Кручкоў з “Пінскай шляхты” Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, а Юрась Братчык з рамана “Хрыстос прызямліўся ў Гародні” Уладзіміра Караткевіча выяўляе сябе то як культурны герой, то як трыксцер.

Асноўны пафас міфаў пра культурных герояў – ператварэнне Хаоса ў Космас. Касмізацыя і заключаецца ў здабыванні розных даброт і ў барацьбе з хтанічнымі пачварамі.

Рысы культурных герояў нададзены многім багам, а не толькі ОДЗІНУ, напрыклад АПАЛОНУ, АФІНЕ, СВАРОГУ, ВЯЛЕСУ. Але тыповы культурны герой – ПРАМЕТЭЙ. Дарэчы, ён жа мае негатыўны варыянт, падобны да трыксцера, у асобе брата ЭПІТАМЕЯ, жонка якога ПАНДОРА адчыніла куфэрац з чалавечымі няшчасцямі. У адным з варыянтаў міфа ПРАМЕТЭЙ – ва ўсім дэміург, ён нават стварае, лепіць з жвіру першалюдзей. Абагоўленым трыксцерам з’яўляецца і ГЕРМЕС – адзін з самых магутных алімпійскіх багоў. Некаторыя рысы культурных герояў маюць вядомыя персанажы міфаў – волаты-пераможцы пачвараў ГЕРАКЛ, ТЭСЕЙ, ПЕРСЕЙ.

У славянаў СВАРОГ – не толькі касмічны бог, але і дэміург-культурны герой. Ён скінуў людзям з неба шчамлёткі, і людзі пачалі каваць зброю і прылады працы. Інакш кажучы, СВАРОГ – першы каваль. Цікава і тое, што ён жа сцвердзіў манагамны шлюб і караў за шлюбную здраду. Пасля Хрышчэння СВАРОГА замяніў святы КУЗЬМА-ДЗЯМ’ЯН (два персанажы зліліся ў аднаго). Пры гэтым у некаторых міфах усходніх славянаў ён не толькі першы каваль, але і першы земляроб і нават першы чалавек. У вясельных песнях і замовах ён таксама апякуе шлюб, “куе” шчасце для маладых. На Украіне надзвычай папулярнае паданне пра барацьбу КУЗЬМЫ-ДЗЯМ’ЯНА са ЗМЕЕМ. Апошні пралізаў языком дзверы кузні, а тут яго схапіў шчамлёткамі святы, запрог у плуг і праараў велізарную баразну. Яе атаясамліваюць або з Дняпром, або з так званымі Зміевымі валамі – каласальным збудаваннем накшталт Вялікай кітайскай сцяны, якое абараняла ўсходніх славянаў ад качэўнікаў з поўдня. (Дарэчы, пабудаваць трохтысячакіламетровы вал – вось вам і артэфакт! – магчыма было толькі пры наяўнасці цэнтралізаванай дзяржавы.) У беларускай легендзе КУЗЬМУ-ДЗЯМ’ЯНА замяняе каваль САЛАМОН з дванаццаццю вучнямі. Я лічу, што пад імем біблейскага цара Саламона хаваецца, бясспрэчна, СВАРОГ. Вобраз СВАРОГА – сапраўдны гімн працы чалавека. Ён не ваяр, не чарадзей, а працаўнік, яго не баяліся, а паважалі. Але, акрамя таго, ён дэміург, надзелены космастваральнымі функцыямі.

Вельмі падрабязна міф пра дары дэміургаў быў распрацаваны ў скіфаў: захавалася пяць яго запісаў антычнымі аўтарамі, у тым ліку надзвычай аўтарытэтным “бацькам гісторыі” Герадотам. Паводле версіі апошняга, вялікі герой Грэцыі ГЕРАКЛ падарожнічаў па Стэпе і трапіў у пячору да змеепадобнай багіні, дачкі ракі ДНЯПРА, ад якой нарадзіў трох сыноў. Ім ён пакінуў падарункі – пояс, лук і чашу – з умовай, што дзеці, калі вырастуць, павінны нацягнуць лук бацькі і падперазацца яго поясам з прывешанай чашай. Гэта ўдаецца толькі малодшаму СКІФУ, ад якога і пайшоў народ скіфы. Паводле больш архаічнай версіі, ад шлюбу ЗЕЎСА-ПАПАЯ і змеепадобнай багіні ЕХІДНЫ нарадзіўся першачалавек ТАРГІТАЙ. Ён перамог ЗМЕЯ і ўступіў у шлюб з уласнай маці, ад якой нарадзіў трох сыноў. Дзед гэтых сыноў ЗЕЎС-ПАПАЙ скінуў ім з неба падарункі – залатыя плуг, сякеру і чашу. Але золата іх – агнявое, сонечнае, да рэчаў немагчыма нават дакрануцца. Толькі КАЛАКСАЙ (“Сонца-цар”) – малодшы з братоў – змог іх узяць; ён і робіцца царом на Зямлі. Акадэмік Б. Рыбакоў лічыць, што ТАРГІТАЙ і КАЛАКСАЙ – гэта скіфскія паралелі славянскіх СВАРОГА і ДАЖБОГА.

Практычна ўсе індаеўрапейскія героі – змеяборцы: ІНДРА, АПАЛОН, ЯРЫЛА, ОДЗІН, ТАРГІСАЙ, ПЯРУН, КУЗЬМА-ДЗЯМ’ЯН. Прычым у найбольш архаічных міфах ЗМЕІ, ДРАКОНЫ, ЦМОКІ – яшчэ амбівалентныя. Яны самі – магутныя татэмістычныя персанажы, якія ў Кітаі, напрыклад, маюць выключна станоўчае значэнне. Але ў развітых міфалогіях, асабліва еўрапейскіх, набылі ўжо адмоўны сэнс. Наколькі гэта важны матыў – змеяборства – сведчыць той факт, што нават ў літаратуры эпохі Сярэднявечча героі шматлікіх твораў (прыкладам, кельцкага эпасу пра караля АРТУРА і рыцараў Круглага стала) адпраўляюцца змагацца з драконамі і вызваляць прыгажунь.

Міфы пры першапродкаў прысутнічаюць у казках пра шлюб з цудоўнай татэмнай істотай. Ёсць казкі, дзе жанчына з’яўляецца нават жонкай ЗМЕЯ ГАРЫНЫЧА, ЦМОКА ці КАШЧЭЯ. У многіх творах цудоўная жонка ці муж дорыць свайму выбранніку паляўнічую ўдачу, розныя падарункі, але пакідае яго з-за парушэння шлюбных табу. Потым герой шукае жонку ў яе краіне і вымушаны прайсці там праз шэраг выпрабаванняў (казка “Царэўна-лягушка”). Сюжэты пра здабыванне розных чароўных рэчаў – маладзільных яблыкаў, жар-птушак, элексіраў – таксама ўзыходзяць да міфаў пра культурных герояў.

Міфы пра культурных герояў тлумачылі косма- і соцыягенез, таму што гэтыя персанажы мадэлявалі род ці ўсё чалавечае грамадства. Аднак паступова біяграфія культурнага героя сама набывае парадыгматычны характар – як ланцуг крытычных падзей жыцця, што карэлююць з пераходнымі абрадамі.

 

⇐ Предыдущая123456789Следующая ⇒

Поделиться: