Архитектура Аудит Военная наука Иностранные языки Медицина Металлургия Метрология
Образование Политология Производство Психология Стандартизация Технологии


Ойлончо (предложений) мучашеш чарналтыш палым (знакым) шындымаш



Ойлончо (предложений) мучашеш чарналтыш палым (знакым) шындымаш

Точко

1. Шонымашым кошартен каласыме увертарыше (повествовательный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Эрэҥ ер ял – кугу ял. Тудо курыкчоҥ га йымалан, эҥ ер вӱ дын турарак сер воктенже, кум мучаш дене шуйнен возын. Эрэҥ ер вӱ дын умбал сер воктенже лопка куп талген шинча. Куп шеҥ гелне казна чодыра лӱ шкен шога (М. Ш.).

2. Ик жапыште лийше але почела, писын вашталтше событийым ончыктышо кӱ чык ойлончо почеш точко шындалтеш: Шокшо. Шырандара. Пыл коклаште коклан гына йывыжака пыл-влак коедат. Тулора гай йӱ лен, кече поньыжеш (М. Ш.). Жап жапым покта. Кеҥ еж эрта. Шыже толеш. Шыжым теле покта. Йӱ штӧ телым сеҥ енак, чечен шошо толдалеш. Пӱ ртӱ с сывын гай чеверга (А. Бер.).

3. Кычкыралме деч посна каласыме таратыше (побудительный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Пу кидетым, йолташ (С. В.). Чылан йӧ ратыза авам – эн лишыл пиалнам (В. Р.-Г.). Айста, ӱ дыр-влак, ик мурым тӱ шкан муралтена (г.). Тый, Клавий, мыйым шукак ит малте, кече уна тиде писте турашке шумеке кычкыре веле (С. Ч.).

4. Кычкыралме але йодмо деч посна каласыме лӱ мдышӧ (номинативный, назывной) ойлончо почеш точко шындалтеш: Шошо. Кас (Онч.). Теве ковышта, кияр... Теве помидор, кешыр (М. Ш.). Теве тумо. Теве корно. Теве курык. Теве ер (И. О.).

5. Южгунам ойлончо кӱ рылтешат, иктаж-могай членже посна ойлончо семын ешаралт ушалтеш. Кӱ рылтмӧ верыште точко шындалтеш: Гриша изаже Николайлан ойла: «Эше ик йочам уло. Ӱ дыр» (Ю. А.). Ӧ ршла койшет полан орлаҥ ге улмаш. Шуко-шуко, йошкарге-йошкарге (В. И.). Прокой Вӧ дыр пурен шогале. Аҥ ысыр кужу чурийвылышан, кугу неран, сур пондашан, кужу кидан (Ю. А.). Изамлан серышым возышаш. Тачак (Онч.).

6. Нелемдыме ойлончо-влакым кылдыме годым да, а, но, туге гынат, ато, молан манаш гын, туге гын, уке гын, пуйто, сандене, садлан, садлан кӧ ра, садлан лийын, садлан верч(ын) точко ушем мут-влак ончылно шындалт кертеш: Мария Евсеева йоча-влаклан ятыр произведенийым савыктен луктын. Но «Шырчык-шамыч» гай чаткатам, ушаным, сылным возен огыл (В. Ст.). Тӱ жвал койыш гычат, ӱ дырамаш шот гычат Корий кува Маринан ойгыжым, очыни, шижынак шоген. Туге гынат але мартен ӱ дыржылан нимомат ойлен огыл улмаш (Ш. О.). Ачай, айда вашкерак. Ато, корным йомдарен, пораныште кылмен колена (Н. Л.). Тыланда ала-кузе, а мыланем ты вер пеш шерге. Молан манаш гын мый тышакын шочын-кушкынам, тышан мый марий мутым, шочмо калыкем йӧ ратенам (Онч.). Но, кас шумешке, мыланна мом-гынат ышташ кӱ леш. Уке гын, калык манмыла, вара паша вара вуйыш кая (А. В.). Кугыжан власть годым тиде мотор кугу янлыкым чыла семынат да идалыкын кеч-могай жапыштыжат шотдымын пытареныт. Садланак шордо пеш шагал гына кодын (А. М.-А.). Ну, шонем, йочан ынде йылмыже рудылто. Сандене, тудлан мешаяш огыл манын, ойлымыжым шып гына колышт шинчем (В. Ю.). Чынак, йорлырак кресаньык-влакын вийышт шагал. Садлан верчын йорло-влак иктыш тӱ шкан чумыргат гын веле, кеч-можымат ыштен кертыт (М. Ш.).

7. Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын гын, рубрике почешат точко шындалтеш. Рубрикын тӱ ҥ алтыш шомакше кугу буква дене возалтеш:

Марий Эл Республикын Конституцийжын 2-шо ужашысе 26-шо лончыштыжо возымо:

1. Кажне еҥ могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай наций гыч улмым рашемдаш да ончыкташ нигӧ мат ӧ кымлаш ок лий.

2. Кажныже шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланыме, ончен куштымо, тунемме да творчествым вияҥ дыме йылмым эрык дене ойырен налаш праван.

3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да йӱ лам вияҥ даш права гарантироватлалтеш.

Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын огыл гын, рубрике изи буква дене тӱ ҥ алеш да туддеч вара точкан запятой (южгунам запятой) шындалтеш:

Марий лексикым кок кугу тӱ шкалан шелаш лиеш:

1) шочынак марий мут-влак;

2) йот йылмыла гыч пурышо мут-влак.

Шочынак марий мут-влак эше кок тӱ шкалан шелалтыт:

1) родо-тукым йылме-влаклан икгай улшо мут-влак,

2) марий йылме негызеш лийше мут-влак (З. У.).

Палемдымаш. 1. Рубрике кӧ ргыштӧ буква але тире дене палемдыме тыгыде рубрике-влак почеш точкан запятой але запятой шындалтеш:

1. Йылме икмыняр сомылым шуктен шога:

а) еҥ коклаште кылым кучаш полша;

б) икте-весылан мом-гынат каласаш йӧ ным ышта;

в) весын кумылжым тарата (Е. М.).

2. Тыгыде рубрике-влак кок ойлончо дене каласалтыт гын, икымше ойлончо почеш точко шындалтеш. Кокымшо ойлончын тӱ ҥ алтыш мутшо кугу буква дене возалтеш, а мучаштыже точкан запятой шындалтеш:

Кеч-могай писательын илыш корныжо да творчествыж дене палдарыме годым воспитатель тидым шотыш налшаш:

– писательын илышыж гыч налме факт чын лийшаш. Тудо литературоведенийыште улшо материал дене келшен толшаш;

– воспитатель чылажымат, икшывын ийготшым шотыш налын, умылаш лийшын каласкалышаш. Изи ньога хронологийым але ок умыло, сандене каласкалыме годым тиде шукерте ожно лийме нерген палемден кодышаш... (З. И.).

8. Умбакыже кужун каласкалаш тӱ ҥ алшашым шижтарыше ойлончо почеш точко шындалтеш:

Марий калыкын ик йомакше тыге каласкала. (Умбакыже – йомакын содержанийже).

9. Вуймут почеш точко ок шындалт.

Йодыш пале

10. Йодышан тыглай (простой) ойлончо почеш йодыш пале шындалтеш: Молан, шарныктен куан ден ойгынам, илыш корно конча, вӱ дылалт пургыжеш? (М. К.). Молан тудо шӱ вырым тынар келанен шокта? Молан куанен? Моло пашаже уке мо? Ала иктаж-могай пайрем шуын? Эй, Кождемыржат! Кушеч тыгай тале шочын? Кушто муын тыгай мурыжым? (К. В.).

11. Ушем мутдымо кыдежан (сложный) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Эре, ужамат, тыгак лийын (кокланже шонет да ӧ рат): ава-влак могай юзо вийым шке ӱ дыр йочаштлан пуат? (В. А.-Э.). Нимомат ом умыло: молан мый дечем куржат? Мый чыла палынем: мо лийынат, молан ожсо гай отыл? (М. Р.). Шыже кече, сылне кече, ну, каласе: тый кӧ дечын шӧ ртньым, чинчым налынат? (М. К.).

12. Мужырлалтше кыдежан (сложносочинённый) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Мо тугай моторлык да молан еҥ -влак тудым юмын шергакан пӧ лекшылан шотлат? (Н. З.). Кече ончыш йывыртен, но кушечын лекте пыл? (В. К.). Ушкалым ужален колтет, да мыйже мом ышташ тӱ ҥ алам, рвезе-влакым мом пукшаш-йӱ кташ тӱ ҥ алам? (Д. О.). Тӱ ҥ алтышыже сай, да мучашыже могай лиеш? (к.).

13. Ушалтше кыдежан (сложноподчинённый) ойлончын тӱ ҥ ден кӱ дынь (придаточный) ужашыже-влак коктынат але нунын кокла гыч иктыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Паледа мо, могай тӱ сан моторлык? (г.). Каласен моштет мо, мо верчын сарыште орланен коштат? (М. Ш.). Романтик улыда манын, мемнам воштылаш огыт тӱ ҥ ал? (А. А.). Ужар ломбыжо ок пелед гын, мо дене олыкна пеледеш? Мемнан мурына огеш лий гын, мо дене илышна сылнештеш? (С. Ч.). Тый каласе, пӧ ртдажым кузе ачалаш тӱ ҥ алыда? (А. А.). Тунам вара кычал, кушто шоя, кушто чын? (Й. Я.).

Ушалтше кыдежан ойлончо йодышан огыл тӱ ҥ ужаш дене пыта гын, ойлончо мучашеш йодыш пале ок шындалт: Лӱ мет кузе, каласе, йолташем (Онч.). Кузе тыге лийын кертеш, ом пале (Ю.А.). Но кӧ м кидпӱ анже гыч кучен, тудо умылен ыш шукто (П. К.).

Кычкыралтыш пале

14. Кугу кумыл дене, кычкыралын але пеш чот ӧ рын каласыме увертарыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Ах! Могай куштылго южшо! Могай тамле ӱ пш солымо шудо гыч лектеш! Мыняр тамле ӱ пшан пеледыш-влак солымо кият! Пеш мотор, пеш сай, куштылго чонлан шудылыкышто! (С. Ч.). Марий чодыраште могай гына шудо ок куш! Теве канде-канде пеледыш – оҥ гырвуй! Йошкар шовыншудо! Ош висвис! Коракшинча! Кишкышинча! Мераҥ лашка! (К. В.).

15. Кычкырал каласыме таратыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Йӧ ратыза шочмо йылмым, тудым ӧ рканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмаш корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо! Тудлан эре шӱ ман лийза! (Т. О.). Противогазым чияш! Мыйын почеш! Иктыланат кодман огыл! (В. И.). Вашкерак! Ончыко! Калинин, ротышко курж, носилкам кондо! (В. Ю.).

16. Кычкырал каласыме йодышан ойлончо мучашеш йодыш да кычкыралтыш пале-влак шындалтыт: Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан кӧ пуэн?! Кӧ тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала сӱ вызен коден?! Могай юзо вий нигунам тӱ гатыдыме шомакым тудлан ончылгочак кычал ямдылен?! Кушеч толын лектын ужар вуян рвезын лывырге кидышкыже, нӧ ргӧ йылмышкыже ош мыжеран калыкым ӧ рыктарыше чевер муро?! Кушечын?! (К. В.).

Шукыточко

17. Кӱ рылтын каласкалымым але ойлен шуктыдымым ончыкташ ойлончо мучашеш шукыточко шындалтеш: «Коштын-коштын, Астрахань марте шуна, – шокта воктенак, яшлык ӱ мбалне, шинчыше еҥ ын йӱ кшӧ. – Промыселыш колым шинчалташ тарлалтна... Эр ӱ жара гыч тӱ ҥ алын кас пычкемыш лиймеш пашам ыштышна... Эре шинчал дене пашам ыштен, кидемат йораҥ пытыш... А пашам пытарышымат, кидышкем витлыкогыр веле лекте... Мый оза дек, а тудо...» (К. В.).

18. Йодышан але кычкыралтышан ойлончо кӱ рылтеш гын, йодыш але кычкыралтыш пале-влак почеш йыгыре кок точко шындалтеш: Эх, тыят, ош куэ, ӱ мыр лугыч лийыч... Молан кӱ дырчӧ лач тыйым солалтен ала?.. (З. В.). Алал еш!.. Ужат, Акпарслан мо кӱ леш!.. Алал еш кӱ леш (С. Ч.). Йодыш ден кычкыралтыш пале-влак пырля кучылталтыныт гын, ик точко шындалтеш: – Акпай?!. – Эшплат куаныш. – Шымат пале (К. В.). Куржаш?!. Шылаш?!. Кузерак?!. Керек-куштат тӱ няжат икгае гын, мом ыштет? (Г.Мик.).

19. Ойлончо кӧ ргыштӧ шомак-влак кӱ рылт каласалтыт гын, кӱ рылтмӧ верыште шукыточко шындалтеш: – Шешкым, – пыкшерак йӱ кшӧ лектеш шоҥ гын, – иктым каласынем, – манеш тудо, вара ойлаш тӧ ча: – Йоча-шамычым сайын... сайын ончо... Оса... осалыш ит колто... Нуно ончык... ончыкылык айдеме улыт... (Н. Л.).

Тыглай ойлончо

Ушышо тирем шындымаш

25. Тӱ ҥ алтыш ден мучашым ончыктышо кок мут коклаш тире шындалтеш:

а) верым ончыктымо годым: Казань – Волжск автобус, Йошкар-Ола – Москва авиарейс, Абакан – Тайшет кӱ ртньыгорно;

б) жапым ончыктымо годым: Январь – июньлан паша план (г.). Руш кугыжаныш XVII курым мучаште – XVIII курым тӱ ҥ алтыште руш огыл калык коклаште христиан верам шыҥ дараш тӱ ҥ алын (К. С.). Уло тӱ нялан палыме Кремльын Спасский башньыштыже улшо шагатым 1851 – 1852-шо ийлаште сакыме (г.);

в) чотым ончыктымо годым: VI – VII класслаште морфологий ден орфографий, а VII – VIII класслаште синтаксис ден пунктуаций тунемалтыт. Гепард шагатыште 95 – 101 км наре писылыкым ончыктен кертеш (г.). Мемнан пашаче шӱ мна сутка жапыште 5 – 10 тӱ жем литр вӱ рым тулен колта (г.). 2000 – 3000 тонн нелытан поезд; 300 – 350 лышташан кидвозыш.

26. Иктаж-могай туныктымашым, тӧ нежым кок але утларак еҥ лӱ м але ешлӱ м дене каласыме годым тире шындалтеш: Марксын – Ленинын туныктымашышт, Кантын – Лапласын космогоний теорийышт.

Ойыралтше рашемдык

44. Рашемдык палемдыме мут ончылно, пеленжак, шога гын, огеш ойыралт: Ший лупс дене леведалтше, тӱ зланалше мландем чиен ал ӱ жара дене тӱ рлымӧ тувырым. Тыныс кава гыч нӧ лталтше кече мыланем шарныкта коҥ га гыч лукмо кинде сукырым (Вас. О.). Южо еҥ чынже денак пиалан: ший гай яндар эҥ ер воктене, ямле южан кожлаште, сывынлалтше изолык пелен шочын кушкын (В. К.). Тамле пушан пеледыш дене сӧ расыше ломбо ден марий ӱ дырла ош шовырым чиен шогалше куэже шоҥ гыеҥ ын ийготым мондыктат, рвезыеҥ ын кумылжым нӧ лтат (Онч.).

Палемдымаш. Ешартыш умландарыше ыҥ ан рашемдык запятой дене ойыралтеш: Кечыгут чот ырыкталын нойышо, кече курык шойык волыш каналташ (А. З.). Шуко йӧ сым чытыше, ачам чыла умыла.

45. Палемдыме мут деч вара шогышо рашемдык ик могырым (ойлончо мучаште) але кок могырымат (ойлончо кӧ ргыштӧ ) запятой дене ойыралтеш: Шошым модын лекте лышташ, у (Э. А.). Толеш сай омо, шулдыран (Ю. Г.). Эртыш кече, тегыт гане чылт шемалге (О. И.). Йога ава шинчавӱ д, эн яндар, эн неле, эн кочо, эн шерге (Д. О.). Чулым санитарке сумка гыч бинтым, мучашдымым, луктеш (Э. А.). Ӱ стембаке кочкышым, ӱ яным, тый погенат уна-влакым сийлаш (М. М.). Шоҥ го Урал, шем чодыра дене леведалтше, торашке шарлен возын (А. М.). Нунын (мурызо-влакын) йӱ кышт, паша дене тӱ заҥ ше, пеҥ гыдемше, кумылым рашемдара, почылтара (М. Ш.). Корем тайыл дене латкок ияш йоча, вичкыж, лывырге кап-кылан, чолга шинчаончалтышан, пеш вашка (К. В.).

46. Лицам ончыктышо, рашемдарыше (определительный) олмештыш мутым палемдыше рашемдык эре (палемдыме мут ончылнат, почешат) запятой дене ойыралтеш: Мӧ ҥ гышкӧ толаш лекше, мый кок километрлан ӧ рдыжкӧ соптыртатенам (М. Ш.). Ынде эрык кечым ончалше, ме волгыдо корным муына (Ш. О.). Молан тудо, шкежат кукшо формулыжо гаяк кошкен пытыше, минус олмеш плюс знакым гына возымылан уло класс ончылан тыге вожылтарыш? (Ш. О.). Кӱ дырчӧ гай патыр, виян, волгенче гай писе, тудо (Йошкар Патыр) тушман ваштареш кушкын шогалын (М. Ш.). Сай кашакыште, пашаче еҥ коклаште кушшо, шкежат пашачак лиеш (Ш.О.).

47. Рашемдык ден палемдыме мут коклаште вес шомак уло гын, рашемдык запятой дене ойыралтеш: Мӱ й пушан, мӱ й таман, эртен кайыш кеҥ еж. Толын шыже адак, у чиян, у тӱ сан (М. М.). А корно кадыргыл кия, ошман, луман, вӱ дан (Э. А.). Шӱ млан лишыл, шонымашлан поро, пырдыж лукышто кӱ сле кеча (А. М.). Ушышкем ачам толын пурыш, икмарда капан, поро шинчаончалтышан, мутланаш йӧ ратыше (Г. О.). Мый шошым ужым шинчаштет, сылным (С. Э.). Шандал ӱ мбаке кӱ ртньӧ возын, тулан, чевер да лазыра (Э. А.).

Палемдымаш. Рашемдык ден палемдыме мут кокласе вес шомак икгай огыл рашемдык лиеш гын, рашемдык запятой дене ок ойыралт: Ӱ яҥ дыме мландыш вочшо таза пырче вожым вашкерак колта (к.). Ала-мом келгын шонышо шоптыр шинчаже торашке-торашке онча (Г. А.). Мийыза чевер шыжым йорга куэн шӧ ртньыж дене вакшылтше нӧ рӧ корно дене (Д. О.). Шонанпылла койшо порсын урвалтышт мардежеш лойга (Онч.).

48. Рашемдыкын каласалтде кодшо палемдыме мутшым контекст гыч палаш лиеш гын, рашемдык запятой дене ойыралтеш: Уш гычем врач ӱ дыр ок лек. Тугаяк шара шинчан, пеледыш платян, мыйын ончылнем шога (А. В.). Улына ме корныш коштшо, корно дене ошкылына. Йӧ сӧ корным эртен толшо, ончык сайым вучена (Ш. О.).

Ойыралтше ешартыклӱ м

49. Ешартыклӱ м палемдыме мут ончылно, пеленжак, шога гын, огеш ойыралт: Изаже Иван Петрович – чодыра инженер, Шупашкарыште пашам ышта (Онч.). Кызыт Монар, Чорай, Октябрь яллаште у школ чоҥ алтеш (г.). Радиокомитетыште весела пашаеҥ -влак лийыныт, председательна Семен Егорович кажне дене эплын кутырен (И.О.). «Тунеммыж годым хорыштем пеш сайын мурен», – Россий да Марий Эл искусствын заслуженный деятельже композитор А.И. Искандаров шке тунемшыжым порын шарналта (Онч.).

50. Палемдыме мут деч вара шогышо ешартыклӱ м ик могырым (ойлончо мучаште) але кок могырымат (ойлончо кӧ ргыштӧ ) запятой але тире дене ойыралтеш: Кузе йӧ ратен Кожлаерым уста Тойдемар, сай кӱ слезе (В. О.-Я.). Маяковскийым, титаным, ужам вигак (В. Р.-Г.). Вӧ дыр Йыванын куваже, Матрана, коҥ га ончылно мелнам кӱ эшт шога ыле (А. В.). Овопын первый шочшыжо, Клавий лӱ ман ӱ дыржӧ, кум ийымат темен, курчак дене модашат шуын (Д. О.). Марина, Корий кугызан мотор ӱ дыржӧ, тений латшым ийышке веле тошкалын (Ш. О.). Кӧ гӧ рченже, тыныс кайык, чоҥ ешталын, кӱ ш кӱ за (В. П.). А мыйым кызыт шочмо велемын эн ямле верже – нур – ӱ жеш (К. Г.). Марий калык шке чонжын, кумылжын, уш-акылжын тӱ ҥ эҥ ертышыжым – йылмыжым – арален коден (г.). Киндым – илыш вийым – акле тый, шоляш (В. Р.-Г.). Тыге ик теле эрдене Прокоп Васлий – иктаж витле вич ияш, каҥ гатарак, пеш ош пондашан кугыза – коҥ гамбалне ойлен шинча (Ш. О.).

51. Лицам ончыктышо, рашемдарыше (определительный) олмештыш мутым палемдыше ешартыклӱ м эре (палемдыме мут ончылнат, почешат) запятой дене ойыралтеш: Ме лекна, йоча-влак, пеш мӱ ндыр походыш, геройым кычал, шочмо ялыш кондаш (В. Р.-Г.). Ме, ик еш гай студент йолташ-шамыч, мурена, иквереш погынен (М. Я.). Тунам мый, самырык сонарзе, ял воктен пасу йыр чодырам шеҥ ын пытаренам да тӱ рлӧ янлык, кайыквусо кушто, мыняр улмым палем ыле. Мемнамат, самырык-влакым, сонарлаш туныктеныт. Шкешт, пычалан-влакет, мемнам коден кайышт (А. М.-А.).

52. Ойлончо мучаште шогышо шкет але шуко мутан ешартыклӱ м лӱ м ден палемдыме мут коклаште вес шомак уке гын, ешартыклӱ м ончылно тире шындалтеш: Мыланем эн поро, эн мотор лач икте – Шернуремже (В. Б.). Ила чодыраште моткоч оҥ ай койышан кайык – роҥ гыж (В. К.). Трактор чолган савырале кашым – шем кудыр согам (Э. А.). Тушто у оза, тушто чын оза – пашазе калык (М. Ш.). Илен ик ялыште шкет ӱ дырамаш – Кыстынчий вате (В. Ю.).

53. Ойлончо мучаште шогышо ешартыклӱ м ден палемдыме мут коклаште вес шомак уло гын, ешартыклӱ м запятой але тире дене ойыралтеш: Мый Москваште каем, тӧ р праван у айдеме! (М. К.). Мый пиалан улам, марий айдеме, марий чодыра лоҥ гаште кушшо еҥ (С. В.). Школышкына инспектор толын пурыш, лопкарак капан, чалемаш тӱ ҥ алше кужу ӧ рышан, нӱ жымӧ чара оҥ ылашан, кугу мӱ шкыран кӱ жгӧ айдеме (Т. О.). Анисан ачажын илышыже такыр корно дене каен огыл. Илышыштыже тудым икте веле куандарен – Аниса (Н. Т.). Ида вашталте мылам шӱ мым, ида вашталте, сӧ рвалем. Вет тудо икте мылам пуымо – ойгем, чапем да пиалем (Г. М.). Тыште йӱ ксӧ гай ӱ дыр ила – мыйын шонымем, пиалем, ончыкылык илышем! (А. В.).

Ойыралтше умландарыше член

Кыдежан ойлончо

Термин мутер

вочмык – падеж

ешарен умылтарыме кыл – пояснительный кыл

ешартык – дополнений

ешарен ушымо кыл – присоединительный кыл

ешартыклӱ м – приложений

ешарыме член – второстепенный член

йоҥ буква – гласный буква

йоҥ йӱ к – гласный

йӱ к мут – междометий

йыгыре кӱ дынь ужаш – соподчинённый придаточный ужаш

йыгырмут – сложный мут

йыжыҥ ан – составной

кореш – дефис

кундемой – наречий

кӱ дынь ужаш – придаточный ужаш

кӱ штымӧ тайык – повелительный наклонений

кыдежан ойлончо – сложный предложений

кылдышмут – связке

лӱ мдышӧ ойлончо – номинативный (назывной) предложений

мужырлалтше кыдежан ойлончо – сложносочинённый предложений

мужырлышо ушем мут – сочинительный союз

мутлончо – слог

нелемдыме ойлончо – осложнённый предложений

ойлончо – предложений

ойсем – интонаций

рашемдарыше кӱ дынь ужаш – определительный придаточный ужаш

рашемдарыше олмештыш мут – определительный олмештыш мут

рашемдык – определений

раш палыдыме олмештыш мут – неопределённый олмештыш мут

савырныммут – обращений

санденлык – следствие

соҥ буква – согласный буква

соҥ йӱ к – согласный

тайык – наклонений

таратыше ойлончо – побудительный предложений

тыглай ойлончо – простой предложений

увертарыше ойлончо – повествовательный предложений

умылтарыше кӱ дынь ужаш – изъяснительный придаточный ужаш

Ойлончо (предложений) мучашеш чарналтыш палым (знакым) шындымаш

Точко

1. Шонымашым кошартен каласыме увертарыше (повествовательный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Эрэҥ ер ял – кугу ял. Тудо курыкчоҥ га йымалан, эҥ ер вӱ дын турарак сер воктенже, кум мучаш дене шуйнен возын. Эрэҥ ер вӱ дын умбал сер воктенже лопка куп талген шинча. Куп шеҥ гелне казна чодыра лӱ шкен шога (М. Ш.).

2. Ик жапыште лийше але почела, писын вашталтше событийым ончыктышо кӱ чык ойлончо почеш точко шындалтеш: Шокшо. Шырандара. Пыл коклаште коклан гына йывыжака пыл-влак коедат. Тулора гай йӱ лен, кече поньыжеш (М. Ш.). Жап жапым покта. Кеҥ еж эрта. Шыже толеш. Шыжым теле покта. Йӱ штӧ телым сеҥ енак, чечен шошо толдалеш. Пӱ ртӱ с сывын гай чеверга (А. Бер.).

3. Кычкыралме деч посна каласыме таратыше (побудительный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Пу кидетым, йолташ (С. В.). Чылан йӧ ратыза авам – эн лишыл пиалнам (В. Р.-Г.). Айста, ӱ дыр-влак, ик мурым тӱ шкан муралтена (г.). Тый, Клавий, мыйым шукак ит малте, кече уна тиде писте турашке шумеке кычкыре веле (С. Ч.).

4. Кычкыралме але йодмо деч посна каласыме лӱ мдышӧ (номинативный, назывной) ойлончо почеш точко шындалтеш: Шошо. Кас (Онч.). Теве ковышта, кияр... Теве помидор, кешыр (М. Ш.). Теве тумо. Теве корно. Теве курык. Теве ер (И. О.).

5. Южгунам ойлончо кӱ рылтешат, иктаж-могай членже посна ойлончо семын ешаралт ушалтеш. Кӱ рылтмӧ верыште точко шындалтеш: Гриша изаже Николайлан ойла: «Эше ик йочам уло. Ӱ дыр» (Ю. А.). Ӧ ршла койшет полан орлаҥ ге улмаш. Шуко-шуко, йошкарге-йошкарге (В. И.). Прокой Вӧ дыр пурен шогале. Аҥ ысыр кужу чурийвылышан, кугу неран, сур пондашан, кужу кидан (Ю. А.). Изамлан серышым возышаш. Тачак (Онч.).

6. Нелемдыме ойлончо-влакым кылдыме годым да, а, но, туге гынат, ато, молан манаш гын, туге гын, уке гын, пуйто, сандене, садлан, садлан кӧ ра, садлан лийын, садлан верч(ын) точко ушем мут-влак ончылно шындалт кертеш: Мария Евсеева йоча-влаклан ятыр произведенийым савыктен луктын. Но «Шырчык-шамыч» гай чаткатам, ушаным, сылным возен огыл (В. Ст.). Тӱ жвал койыш гычат, ӱ дырамаш шот гычат Корий кува Маринан ойгыжым, очыни, шижынак шоген. Туге гынат але мартен ӱ дыржылан нимомат ойлен огыл улмаш (Ш. О.). Ачай, айда вашкерак. Ато, корным йомдарен, пораныште кылмен колена (Н. Л.). Тыланда ала-кузе, а мыланем ты вер пеш шерге. Молан манаш гын мый тышакын шочын-кушкынам, тышан мый марий мутым, шочмо калыкем йӧ ратенам (Онч.). Но, кас шумешке, мыланна мом-гынат ышташ кӱ леш. Уке гын, калык манмыла, вара паша вара вуйыш кая (А. В.). Кугыжан власть годым тиде мотор кугу янлыкым чыла семынат да идалыкын кеч-могай жапыштыжат шотдымын пытареныт. Садланак шордо пеш шагал гына кодын (А. М.-А.). Ну, шонем, йочан ынде йылмыже рудылто. Сандене, тудлан мешаяш огыл манын, ойлымыжым шып гына колышт шинчем (В. Ю.). Чынак, йорлырак кресаньык-влакын вийышт шагал. Садлан верчын йорло-влак иктыш тӱ шкан чумыргат гын веле, кеч-можымат ыштен кертыт (М. Ш.).

7. Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын гын, рубрике почешат точко шындалтеш. Рубрикын тӱ ҥ алтыш шомакше кугу буква дене возалтеш:

Марий Эл Республикын Конституцийжын 2-шо ужашысе 26-шо лончыштыжо возымо:

1. Кажне еҥ могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай наций гыч улмым рашемдаш да ончыкташ нигӧ мат ӧ кымлаш ок лий.

2. Кажныже шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланыме, ончен куштымо, тунемме да творчествым вияҥ дыме йылмым эрык дене ойырен налаш праван.

3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да йӱ лам вияҥ даш права гарантироватлалтеш.

Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын огыл гын, рубрике изи буква дене тӱ ҥ алеш да туддеч вара точкан запятой (южгунам запятой) шындалтеш:

Марий лексикым кок кугу тӱ шкалан шелаш лиеш:

1) шочынак марий мут-влак;

2) йот йылмыла гыч пурышо мут-влак.

Шочынак марий мут-влак эше кок тӱ шкалан шелалтыт:

1) родо-тукым йылме-влаклан икгай улшо мут-влак,

2) марий йылме негызеш лийше мут-влак (З. У.).

Палемдымаш. 1. Рубрике кӧ ргыштӧ буква але тире дене палемдыме тыгыде рубрике-влак почеш точкан запятой але запятой шындалтеш:

1. Йылме икмыняр сомылым шуктен шога:

а) еҥ коклаште кылым кучаш полша;

б) икте-весылан мом-гынат каласаш йӧ ным ышта;

в) весын кумылжым тарата (Е. М.).

2. Тыгыде рубрике-влак кок ойлончо дене каласалтыт гын, икымше ойлончо почеш точко шындалтеш. Кокымшо ойлончын тӱ ҥ алтыш мутшо кугу буква дене возалтеш, а мучаштыже точкан запятой шындалтеш:

Кеч-могай писательын илыш корныжо да творчествыж дене палдарыме годым воспитатель тидым шотыш налшаш:

– писательын илышыж гыч налме факт чын лийшаш. Тудо литературоведенийыште улшо материал дене келшен толшаш;

– воспитатель чылажымат, икшывын ийготшым шотыш налын, умылаш лийшын каласкалышаш. Изи ньога хронологийым але ок умыло, сандене каласкалыме годым тиде шукерте ожно лийме нерген палемден кодышаш... (З. И.).

8. Умбакыже кужун каласкалаш тӱ ҥ алшашым шижтарыше ойлончо почеш точко шындалтеш:

Марий калыкын ик йомакше тыге каласкала. (Умбакыже – йомакын содержанийже).

9. Вуймут почеш точко ок шындалт.

Йодыш пале

10. Йодышан тыглай (простой) ойлончо почеш йодыш пале шындалтеш: Молан, шарныктен куан ден ойгынам, илыш корно конча, вӱ дылалт пургыжеш? (М. К.). Молан тудо шӱ вырым тынар келанен шокта? Молан куанен? Моло пашаже уке мо? Ала иктаж-могай пайрем шуын? Эй, Кождемыржат! Кушеч тыгай тале шочын? Кушто муын тыгай мурыжым? (К. В.).

11. Ушем мутдымо кыдежан (сложный) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Эре, ужамат, тыгак лийын (кокланже шонет да ӧ рат): ава-влак могай юзо вийым шке ӱ дыр йочаштлан пуат? (В. А.-Э.). Нимомат ом умыло: молан мый дечем куржат? Мый чыла палынем: мо лийынат, молан ожсо гай отыл? (М. Р.). Шыже кече, сылне кече, ну, каласе: тый кӧ дечын шӧ ртньым, чинчым налынат? (М. К.).

12. Мужырлалтше кыдежан (сложносочинённый) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Мо тугай моторлык да молан еҥ -влак тудым юмын шергакан пӧ лекшылан шотлат? (Н. З.). Кече ончыш йывыртен, но кушечын лекте пыл? (В. К.). Ушкалым ужален колтет, да мыйже мом ышташ тӱ ҥ алам, рвезе-влакым мом пукшаш-йӱ кташ тӱ ҥ алам? (Д. О.). Тӱ ҥ алтышыже сай, да мучашыже могай лиеш? (к.).

13. Ушалтше кыдежан (сложноподчинённый) ойлончын тӱ ҥ ден кӱ дынь (придаточный) ужашыже-влак коктынат але нунын кокла гыч иктыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Паледа мо, могай тӱ сан моторлык? (г.). Каласен моштет мо, мо верчын сарыште орланен коштат? (М. Ш.). Романтик улыда манын, мемнам воштылаш огыт тӱ ҥ ал? (А. А.). Ужар ломбыжо ок пелед гын, мо дене олыкна пеледеш? Мемнан мурына огеш лий гын, мо дене илышна сылнештеш? (С. Ч.). Тый каласе, пӧ ртдажым кузе ачалаш тӱ ҥ алыда? (А. А.). Тунам вара кычал, кушто шоя, кушто чын? (Й. Я.).

Ушалтше кыдежан ойлончо йодышан огыл тӱ ҥ ужаш дене пыта гын, ойлончо мучашеш йодыш пале ок шындалт: Лӱ мет кузе, каласе, йолташем (Онч.). Кузе тыге лийын кертеш, ом пале (Ю.А.). Но кӧ м кидпӱ анже гыч кучен, тудо умылен ыш шукто (П. К.).

Кычкыралтыш пале

14. Кугу кумыл дене, кычкыралын але пеш чот ӧ рын каласыме увертарыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Ах! Могай куштылго южшо! Могай тамле ӱ пш солымо шудо гыч лектеш! Мыняр тамле ӱ пшан пеледыш-влак солымо кият! Пеш мотор, пеш сай, куштылго чонлан шудылыкышто! (С. Ч.). Марий чодыраште могай гына шудо ок куш! Теве канде-канде пеледыш – оҥ гырвуй! Йошкар шовыншудо! Ош висвис! Коракшинча! Кишкышинча! Мераҥ лашка! (К. В.).

15. Кычкырал каласыме таратыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Йӧ ратыза шочмо йылмым, тудым ӧ рканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмаш корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо! Тудлан эре шӱ ман лийза! (Т. О.). Противогазым чияш! Мыйын почеш! Иктыланат кодман огыл! (В. И.). Вашкерак! Ончыко! Калинин, ротышко курж, носилкам кондо! (В. Ю.).

16. Кычкырал каласыме йодышан ойлончо мучашеш йодыш да кычкыралтыш пале-влак шындалтыт: Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан кӧ пуэн?! Кӧ тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала сӱ вызен коден?! Могай юзо вий нигунам тӱ гатыдыме шомакым тудлан ончылгочак кычал ямдылен?! Кушеч толын лектын ужар вуян рвезын лывырге кидышкыже, нӧ ргӧ йылмышкыже ош мыжеран калыкым ӧ рыктарыше чевер муро?! Кушечын?! (К. В.).

Шукыточко

17. Кӱ рылтын каласкалымым але ойлен шуктыдымым ончыкташ ойлончо мучашеш шукыточко шындалтеш: «Коштын-коштын, Астрахань марте шуна, – шокта воктенак, яшлык ӱ мбалне, шинчыше еҥ ын йӱ кшӧ. – Промыселыш колым шинчалташ тарлалтна... Эр ӱ жара гыч тӱ ҥ алын кас пычкемыш лиймеш пашам ыштышна... Эре шинчал дене пашам ыштен, кидемат йораҥ пытыш... А пашам пытарышымат, кидышкем витлыкогыр веле лекте... Мый оза дек, а тудо...» (К. В.).

18. Йодышан але кычкыралтышан ойлончо кӱ рылтеш гын, йодыш але кычкыралтыш пале-влак почеш йыгыре кок точко шындалтеш: Эх, тыят, ош куэ, ӱ мыр лугыч лийыч... Молан кӱ дырчӧ лач тыйым солалтен ала?.. (З. В.). Алал еш!.. Ужат, Акпарслан мо кӱ леш!.. Алал еш кӱ леш (С. Ч.). Йодыш ден кычкыралтыш пале-влак пырля кучылталтыныт гын, ик точко шындалтеш: – Акпай?!. – Эшплат куаныш. – Шымат пале (К. В.). Куржаш?!. Шылаш?!. Кузерак?!. Керек-куштат тӱ няжат икгае гын, мом ыштет? (Г.Мик.).

19. Ойлончо кӧ ргыштӧ шомак-влак кӱ рылт каласалтыт гын, кӱ рылтмӧ верыште шукыточко шындалтеш: – Шешкым, – пыкшерак йӱ кшӧ лектеш шоҥ гын, – иктым каласынем, – манеш тудо, вара ойлаш тӧ ча: – Йоча-шамычым сайын... сайын ончо... Оса... осалыш ит колто... Нуно ончык... ончыкылык айдеме улыт... (Н. Л.).

Тыглай ойлончо


Поделиться:



Популярное:

Последнее изменение этой страницы: 2016-03-22; Просмотров: 1344; Нарушение авторского права страницы


lektsia.com 2007 - 2024 год. Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав! (0.107 с.)
Главная | Случайная страница | Обратная связь