Урегулирование конфликтов, касающихся международных водотоков

⇐ ПредыдущаяСтр 7 из 7

Вода — дефицитный ресурс, подверженный характерным пространственным и сезонным колебаниям. Этот ресурс не имеет замены, и обойтись без него абсолютно невозможно. Во многих районах мира спрос на воду сегодня приближается к ее предложению, а в некоторых спрос уже превышает ее предложение. Такая ситуация в значительной мере является прямым результатом быстрого роста численности населения и, как следствие, негативного влияния этого роста как на количество, так и качество водоресурсов, а также на окружающую среду в целом.

Конкурирующий спрос на ограниченные водные ресурсы обусловлен наличием широкого круга пользователей, начиная от самых первых конкурентов: природы и человека. Природа, которая на протяжении тысячелетий была главным потребителем, постепенно уступает свое место человеку, причем во многих частях мира экосистема нисходит в конец списка пользователей. На местном уровне в большинстве обществ имеющиеся водные ресурсы являются объектом конкурирующего спроса со стороны бытовых, сельскохозяйственных, промышленных и муниципальных пользователей, а также не менее ожесточенной конкуренции между различными пользователями внутри каждого из этих секторов. На другом уровне конкурирующий спрос на воду возможен также между различными провинциями, штатами или округами внутри одной и той же страны. Однако самыми трудноразрешимыми видами конкурирующего спроса являются те, которые возникают между различными суверенными государствами. Они являются самыми трудноразрешаемыми, поскольку в ряде регионов эти виды спроса перерастают в напряженные отношения и споры между государствами, пользующимися одними и теми же международными водотоками. Эти споры не ограничиваются лишь вопросом количественного распределения воды, они распространяются и на вопросы качества воды и регулирования международных водотоков. Некоторые из этих споров не поддаются урегулированию уже много лет.

Результатом признания международным сообществом важности двусторонних, региональных и многосторонних правовых стратегий явилось заключение в последнее время ряда договоров, протоколов и конвенций по международным водотокам. К таким документам относятся: Хельсинкская конвенция 1992 года по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер; Конвенция 1994 года о сотрудничестве в охране и устойчивом использовании реки Дунай; Соглашение 1995 года о сотрудничестве в устойчивом развитии бассейна реки Меконг; Протокол 1995 года о системах совместных водотоков в районе Сообщества по вопросам развития стран юга Африки (САДК); договоры 1996 года по Махакали и Гангу; и принятие недавно, в 1997 году, Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций Конвенции о праве несудоходных видов использования международных водотоков. Подписание этих документов ясно и недвусмысленно свидетельствует о признании международным сообществом важности международно-правовых норм для укрепления сотрудничества и урегулирования конфликтов и о необходимости соглашений о сотрудничестве для решения проблем количества и качества совместно используемых водных ресурсов.

Однако, из-за конкурирующего спроса на дефицитные водные ресурсы и конфликта интересов в различных частях мира, на протяжении длительного времени возникали трудности с достижением на глобальном уровне договоренности по международно-правовым нормам, которые могли бы обеспечить основу для управления международными водотоками. По причине этого конфликта интересов работа по кодификации права международных водотоков была нелегкой. Комиссии Организации Объединенных Наций по международному праву, которая начала работу над Конвенцией о праве несудоходных видов использования международных водотоков в начале 70-х годов, понадобилось почти три десятилетия, чтобы завершить свою работу. Конвенция была в конечном итоге принята Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций в мае 1997 года.

Хотя Конвенция ООН является результатом компромиссов между различными интересами, тем не менее она обеспечивает разумную основу для регулирования несудоходных видов использования международных водотоков. Ее важность заключается главным образом в кодификации норм обычного международного права, в которой остро заинтересованы различные группы государств, а также в ее всеобъемлющем подходе к вопросам международных водотоков. Эти вопросы включают в себя принципы совместного использования водоресурсов, обязательство не причинять ущерб, экологические обязательства, организационные структуры и механизмы сотрудничества, в том числе уведомления и обмен информацией. Другой важной чертой Конвенции является расширенное толкование термина "водоток", который определяется как "система поверхностных и грунтовых вод, составляющих в силу своей физической взаимосвязи единое целое и обычно имеющих общее окончание". Включение грунтовых вод в определение "водотока" является еще одним значительным шагом в развитии права международных водотоков. Грунтовые воды были включены, несмотря на сопротивление некоторых государств и несмотря на технические трудности, характерные для грунтовых вод. Актуальность и важность Конвенции уже были подчеркнуты Международным Судом, когда он привел некоторые из ее положений в своем решении по делу «Габчиково — Надьмарош» в сентябре 1997 года лишь через четыре месяца после ее принятия.

Одновременно с этим Всемирный банк, являясь международным учреждением финансового сотрудничества, медленно и осторожно приступил к вопросу финансирования проектов по международным водотокам. Политика, установленная Банком в этом отношении, формировалась не изолированно, а в тандеме с развитием международно-правовых норм в этой области. На эту политику оказало влияние развитие (на которое она, в свою очередь, также повлияла) международно-правовых норм в сфере международных водотоков, в частности в отношении уведомления о планируемых мерах или проектах, касающихся таких водотоков. Это был постепенный незаметный процесс "перекрестного опыления". Даже тогда, когда трансграничные грунтовые воды не были частью медленно развивающейся сферы права международных водотоков, Банк не избегал проблем грунтовых вод, а рассматривал их в каждом конкретном случае отдельно по мере возникновения.

На региональном уровне был предпринят ряд попыток по регулированию использования международных водотоков. Эти попытки, однако, были весьма различными по размаху и глубине. Принятый недавно Протокол о системах совместных водотоков в районе Сообщества по вопросам развития стран юга Африки (САДК) не только подтверждает необходимость справедливого использования общих водотоков, но и обеспечивает основу для совместного управления региональными водными ресурсами. Он предусматривает также создание национальных органов для содействия региональному сотрудничеству в поддержку Протокола. В более общем плане стратегии управления международными водами в Африке сконцентрированы вокруг двух тем, которые базируются на укреплении сотрудничества и направлены на достижение этой цели. Этими стратегиями являются: наращивание потенциала на национальном уровне и содействие межприбрежному диалогу, с тем чтобы наладить эффективное управление и развитие совместных водотоков.

Необходимость сотрудничества в вопросах управления, использования и охраны международных водотоков побудила государства бассейна Аральского моря к переговорам о межгосударственных соглашениях по совместному использованию воды и созданию региональных органов. Однако еще не решена задача укрепления существующих правовых рамок и разработки новых стратегий по решению экологических проблем, связанных с трансграничными водами. Поставлена цель создания комплексной схемы управления, в частности для решения проблем количества и качества воды, например проблемы солености вод. Хельсинкская конвенция 1992 года по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер обеспечивает основу для комплексного решения таких экологических проблем. Конвенция отражает также ряд принципов, провозглашенных в Рио-де-Жанейрской декларациями по окружающей среде и развитию. Для поддержки мероприятий, которые необходимы для создания соответствующей правовой основы, а также ее обеспечения на практике, требуется финансовая помощь, например субсидии Глобального экологического фонда.

Конвенция ООН и различные региональные и двусторонние соглашения с их неодинаковой сферой охвата и глубиной подчеркивают важность международно-правовых норм в укреплении сотрудничества и урегулировании конфликтов в отношении международных водотоков. Эти документы свидетельствуют также о последней тенденции к выработке более всеобъемлющих стратегий управления и охраны международных водотоков — тенденции, которая, как мы надеемся, будет развиваться и расширяться в направлении решения проблем, связанных с дефицитом и качеством воды, на благо более чем двух миллиардов людей, которые либо зависят от международных водотоков во всем мире, либо пользуются этими водотоками.

Осн.: 1(26-37 )

Доп.:( 6,7 )

Контрольные вопросы:

1.Определение водопотребления и требования к водным ресурсам.

2.Водопотребление и водоотведение при водоснабжении.

3.Водопотребление и водоотведение в промышленности. Роль воды в технологических процессах.

4.Водопотребление и водоотведение при орошении земель.

5.Водопользование для водного транспорта.

6.Водопользование для рыбного хозяйства.

7.Водопользование для водных рекреаций.

Тема лекции 7 . Су қорларын ықпалдасып басқару

СРЫБ бұл іс бір бассейндегі су көздерін (жербеті, жерасты) есепке алып, жоғарыдан төмен, бір деңгейдегі су пайдаланушылардың суранысын байланыстырып, іске барлық экономика шараларын қатыстыра отырып шешім қабылдап, суды ұтымды пайдалануға бағыттап, тұрақты дамуға және экологиялық қауыпсіздікке қол жеткізу.

СРЫБ дегеніміз су пайдалану түрлерін бірлесіп қорғау.

СРЫБ қағидалары:

Суды басқару тек өзен бассейн ауданында жүргізіледі;

Суды басқару судың барлық түрін (жербеті, жерасты) есепке алуға негізделген;

Барлық суға қатысушы ұжымдардың жоғарыдан төмен, және бір деңгейдегі салалардың супайдалануын бір-бірімен байланастыру;

Қоғамның су ресурстарын басқаруға қатысуы;

Су басқару жүйесіндегі ақпараттың жеткізілуі, ашықтығы;

Суға табиғат талабының тасымдылығы;

Суды үнемді пайдалану және шығынды азайтуды қызықтыру, ынталандыру.

Суды басқару – тек өзен бассейні ауданында жүргізіледі.

Су әр өзен бассейнде жинақталып, бірнеше администрациялық шекараларды кесіп өтеді. Осы территориядан өтетін өзен бассейннің, мынадай аймақтарға (зона) бөлуге болады:

- Су пайда болатын аймақ – негізінен таулы, жоғарғы облыстарда орналасқан;

- Су өтетін, немесе су пайдаланатын аймақ;

- Саға – аймағы.

Су пайда болатын аймақта – негізінен үлкен су бөгеттерімен суқоймалары салынады, бірақ судың сапасы қалыпты күйінде қалады.

Су өтетін аймақта-судың жағдайы күрт өзгереді, халықтың сұранысына бағындырылады. Осы аймақта гидрологиялық қалыптасу және судың сапасы күрт өзгеріскке ұшырайды. Оның негізгі себебі – судың суармалы жерлерге, өндіріске алынуы, және жас сулардың (пайдаланғаннан кейін келетін) өзен арнасына тасталатын.

Саға аймағы - өзеннің ең төмен аймағы – қалған судың келетін территориясы, негізінен табиғат объектілері, көлдер, батпақ, тоғайлар, су жайлары жайылымдар мен шөп шабатын жерлер.

Судың барлық түрін есептеп ортақтасып басқару

Өзен бассейіндегі су ресурстары - жербеті мен жерасты суларынан құрылады. Негізгі проблема, осы сулар әртүрлі ведомстволардың қарамағында, ең ерекшелігі – сол ведомстволармен осы сулар басқарылады. Ешқашандай ортақтасып басқару жоқ. Осының салдарынан пайдасыз су шығыны көбейеді, әр экономикалық салалар бір қалыпты су ала-алмайды, кейбір жерлерді қолдан жасалған су тапшылығы пайда болады. Осы жағдай әсіресе су аз, құрғақшылық жылдары кері әсерін тигізеді.

Барлық суға қатысушы ұжымдардың жоғарыдан төмен, және бір деңгейдегі салалардың супайдалануын бір-бірімен байланыстыру

Су ресурстарын басқаруға қоғамның қатысуы

- Су пайдалануды басқару проблемасы мына түрде жүргізілуге тиіс:

Мемлекет – сутұтынушы – азаматтық қоғам

Табиғат талабының басымдылығы

- Экологиялық тұрақтылықты сақтау үшін, белгілі шектеу әдісін қолдану қажет, олар:

- сукөзіндегі судың сапасы

- экологиялық аудандағы залалды заттарды қордалануы.

Басқаша айтқанда:

- өзеннің басынан аяғына дейін судағы улы заттардың мөлшері белгіленген шектеуден аспау керек;

- экономикалық аудандағы улы заттардың деңгейі экожүйенің талабына сай болуы керек.

Суды үнемдеу және ұтымды пайдалану

Су пайдалану тиімділігін арттыру үшін мынадай шаралар қамтылуы керек:

- Суды үнемдеудің сектор аралық қарымқатынасы;

- Сушаруашылық, ғылыми мекемелер мен экономика саланы қатыстыра отырып қайта құру бағдарламасын жасау;

- Барлық супайдалану салаларында судың алынатын пайдасын (өнімділігін) анықтау қажет және оның жету жолдарын белгілеу;

- Су берудің тұрақтылығын арттыру;

- Суды есептеуді жетілдіру және супайдаланушылар арасында әділ су бөлуді қамтамасыз ету;

- Супайдалануға ақы төлеу құқығы жасау және пайдалану;

- Су апарған үшін ақы төлеуді экономикалық жолмен негізден супайдаланушыларды ынталандыру;

- Су мамандарын қайта дайындау, оларды супайдалану, суранысты басқару жаңа баға саясатын үйрету үшін оқу программаларын жасау арқылы тренинг өткізу.

Су ресурстарын жоспарлау құралдары:

Ø Су ресурстарын басқаруға тек мемлекет жауап береді дегеннен жалпы қоғам жауап береді деген ұғымға көшу керек;

Ø Ортақталықтан шешім шығады деген ұғымнан ынтымақтаса отырып бірігіп қабылдау;

Ø Әр сала боынша жоспарлағанша, бірігіп су басқаруды жоспарлауға көшу.

СРЫБ жоспары

Ø Су ресурстардың басқарудың, өзгерудің керектігін толық дәлелдеу;

Ø Мемлекеттегі су ресурстарының кәзіргі жағдайы;

Ø Жұмыстың көлемі, мақсат түрлері СРЫБ жоспар міндеті; су ресурстарын қалай басқарудың түрі;

Ø Мақсат пен міндетті белгілеу. Басқару жүйесі. Судың өнімділігі, су ресурстарын қорғау;

Ø СРЫБ жоспарының басқа ұлттық жоспарлармен байланысы.

Саяси жүйенің және қоғамның қатысуы

Ø Су заңдарының міндеті:

- Супайдаланушылар мен суберушілердің құқығы мен міндетін белгілеу;

- Су бөлу тәртібін өзгертіп, заңдастыру;

- Сушаруашылық ұйымдармен супайдаланушылардың заңды құқығын анықтау;

- Қалыпты су пайдалануды қамтамасыз ету.

СРЫБ ұлттық жоспары

Ø Мақсат : СРЫБ кіргізу арқылы елдің тұрақты дамуын және суды үнемді пайдалануға қол жеткізу.

СРЫБ ұлттық жоспары

Ø Міндеттері:

- Су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру;

- Ұлттық су саясатын елде жасау және оны жүргізу;

- Республикалық, бассейндік су басқару ұйымдардың су пайдалану мен қорғауда мүмкіншіліктерін арттыру;

- Бассейндік Кеңестерді құру, олардың өкілдігін кеңейту;

- Әр өзендер бассейінде су ресурстарын басқару бағдарламаларын жасау;

- Бассейндік келісімдер жасау және оларды іске асыру;

- Супайдалану мен лас суларды тастауды мөлшерлеу ісін ғылыми-негіздері жүргізу;

- Ластанудан, келісілмеген шаралардан келетін шығындарды төлеу ісін жолдарын анықтау және қолдану;

- Экожүйелер бойынша ақы төлеуді кіргізу;

- Су объектілерінде бақылау жүйесін дамыту;

- Ортақ ақпараттық сараптау орталықтарын ашу, олардың ақпараттарын алмасу;

- Су проблемаларын шешуге қоғам өкілдеріне хабарлау және оларды қатыстыру;

- Кадрлар дайындау және білімін жетілдіру тренингтік орталықтар ашу;

- Трансшекаралық су ресурстарын пайдалану мен қорғауды мемлекетаралық ынтымақтастықты нығайту;

- Супайдаланудың тиімділігін арттыру;

- Супайдалану бірлестіктерін ашу, суды үнемдеуге кеңес беретін ұйымдарды жетілдіру;

- Жер суаруда алдыңғы қатардағы әдістерді пайдалану, фермерлерді оқыту.

Су ресурстарын басқарудағы құқықтық заңдарды сәйкестендіру істерін жетілдіру

Ø СРЫБ ісінде қолайлы құқықтық жағдайы үшін мына шаралар қажет:

- Су заңдарын сәйкестендіру және жетілдіру;

- Су кодексіне сәйкес барлық супайдаланушыларға тікелей жұмыс істейтін құқықтық актілері жасау;

- Заң жүзінде, су пайдалану мен қорғауды реттейтін мемлекеттік ұйымдардың беделін көтеру;

- Су пайдалану мен қорғау жөнінде нормативтік методикалық істерді жетілдіру;

- Заңды түрде супайдаланушылардың және экожүйенің суға деген құқығын бекітіп беру;

- Су заңын бұзғандар үшін, жауапкершілігін арттыратын құқықтық актілер жасау.

СРЫБ-дің экологиялық компоненттің еңгізу және судың сапасын басқару

Ø СРЫБ төмендегі шараларды қарайды:

- Су экожүйесін қорғау және қалпына келтіру де мемлекеттік ұйымдар сушаруашылық мекемелерімен басқа қатысушылардың жауапкершілігімен маңызын анықтайтын құқықтық заң қабылдау;

- Қоғамның және суға байланысты экожүйені бағалау;

- Экожүйеге керекті судың әлеуметтік, экономикалық және экологиялық бағалаудың жаңа әдістерін жасау және іске асыру;

- Супайдалану мен қорғаудың кешенді жобасын (схема) жасағанда экожүйеге керекті суды ғылыми негізде дәлелдеу;

- Өзендердің төменгі жағына боынша керекті (попуск) экологиялық су жіберу мөлшерін анықтау;

- Экожүйенің жағдайын бақылау және су сапасын анықтау үшін бақылау жүйесін ашу.

Ақпарат алмасуды жақсарту

Ø Ол үшін төменгідей шаралар жүргізілуі тиіс:

- Ұлттық ғылыми-ақпараттық жүйелер ашу;

- Су ресурстарын басқаруға керекті ақпараттық көрсеткіштерді анықтау;

- Ұлттық, бассейндік және аймақтық ортақ ақпараттық-сараптау жүйесін жасайтын бағдарламаны жасау;

- Географиялық-ақпараттық жүйе (ГИС) және ортақ ақпарат жинау жүйесін жасау;

- Ақпарат алмасатын байланыс жүйесін жүргізетін телекоммуникациялық канал байланысын анықтау;

- Қоғамға ақпарат материалдарын жеткізу.

Су объектілерін пайдалану және қорғау жөнінде кадрлар дайындау және білімін жетілдіру жүйесін дамыту

Ø Керекті шаралар:

- Жас кадрлар дайындау және мамандар білімін жетілдіру үшін керекті мамандар мөлшерін анықтау;

- Тренинг орталығын ашу;

- Оқу-методикалық құралдарды дайындау;

- Кейінгі жаңалықтарды маман дайындауға жеткізу, тематикалық библиотека ашу және басқа жолдар;

- Грантпен несие беріп оқудың тәртібімен түрін жетілдіру;

- Су мамандарын дайындайтын мемлекеттік заказды қалпына келтіру.

Трансшекаралық сукөздерін басқарудағы мемлекетаралық ынтымақтастықты дамыту

Ø Трансшекаралық суларды басқару ісін жетілдіру және мемлекетаралық ынтымақтасты нығайту үшін керекті шаралар:

- Халықаралық Конвенция мен Келісімдерге сәйкес нақты өзен бассейнде мемлекетаралық тәртібін орнату керек;

- Ұлттық, бассейндік және жергілікті жоспарларды мемлекетаралық міндеттерге сәйкестендіру;

- Мемлекетаралық келіспеушіліктердің шешу жолдарын, келтірген шығынды қайру шешімін анықтау;

- «ластанушы төлейді» деген қағидаға сәйкес судың ластанбау жолын анықтау, оны болдырмау үшін жүргізілетін жұмыстар;

- Ұлттық заңдармен құқықтық актілерді, халықаралық стандартпен сәйкестеу;

- Судың сапасын жақсартуға арналған өзара келісілген құқықтық документтер дайындау;

- Екі жақтың қабылдаған міндеттерін орындау жолдарын анықтау;

- Халықаралық деңгейде ақпарат алмасу жүйесін орнату және жүргізу.

Осн.:1 (26-27 )

Доп.:( 6,8,10 )

Контрольные вопросы:

1.Жоспардың құрамы қандай болу керек?

2. СРЫБ жоспары нені қамтиды:

3.Изменения водопотребления.

4.Сезонные колебания водопотребления.

5.Изменения суточных объемов водопотребления.

6.Влияние на изменение суточного водопотребления метеорологических условий.

7.Изменения в часовом водопотреблении.

Тема лекции 8. Қазақстан Республикасының негізгі су шаруашылық проблемалары

Халық тiршiлiк ететiн негiзгi жерлерде қоршаған ортаның жай-күйi қанағаттанғысыз болып отыр жəне сапалы ауыз судың жетiспеушiлiгi мен ауаның ластануы халықтың денсаулығына терiс əсер ететiн негiзгi факторлар болып табылады. Өнеркəсiптiк жəне тұрмыстық қалдықтардың, ластанған сарқынды сулардың прогрессивтi жинақталуы бұл факторларды едəуiр күшейтедi.

Елде Кеңес Одағы кезеңiнде ескi технологиялармен салынған қуатты өндiрiстердiң болуы ластанған заттардың қоршаған ортаға тасталу эмиссиясының азаймайтынын болжауға негiз қалайды.

Қазақстандағы су ресурстарының тапшылығы табиғи байлықтарды игерудi, өндiрiстiк күштердiң дамуын жəне тұтастай алғанда экономикалық өсудi тежейтiн елеулi фактор болып табылады. Осындай проблемалардың аймақтағы басқа мемлекеттерде де орын алуы жағдайды ушықтыра түседi.

Перспективада республиканың жəне шектес мемлекеттердiң трансшекаралық өзендер бассейнiнде, əсiресе су ресурстарын қалыптастыру жəне басым пайдалану аймағында шаруашылық қызметiнiң ұлғаюына орай су жетiспеу проблемасы күшейетiн болады.

Осы ресурстың Орталық Азия аймағында тапшылығын ескере отырып, трансшекаралық су ағынының сапасы мəселесiн де шешу қажет.

Бiрiншi кезекте, өнеркəсiп пен ауыл шаруашылық қызметiнiң интенсивтiлiгiне байланысты су көлемi мөлшерiнiң қысқаруы жəне трансшекаралық су ағынының концентратпен ластануының көбеюi республиканың оңтүстiгiндегi аграрлық секторға əсер етедi.

Аралдың жəне Сырдария мен Амудария бассейндерiндегi өзендердiң экологиялық проблемалары, iрi халықаралық гидротораптарды бiрлесiп пайдалану, суландыру жүйелерiн технологиялық жарақтандыру мəселелерi өткiр қойылып отыр.

Гидроресурстарды тұрақты түрде ұтымды пайдалануды қамтамасыз етудің мемлекетаралық деңгейде нақты тұжырымдалған тетiгi əлi де жоқ.

Республиканың оңтүстiгi мен шығыс бөлiгiн нəрлендiретiн өзендер, негiзiнен елден тыс жерлерден бастау алады, соның iшiнде Сырдария мен Ертiс тəрiздi iрi өзендер бiрнеше мемлекеттердiң аумағы арқылы өтедi жəне олар үшiн өмiрлiк маңызы бар экономикалық күретамыр болып табылады. Өзендер

бассейндерiмен байланысты аймақтың өндiрiстiк жəне салалық мамандануына қарай, мемлекеттер үшiн олар маңызды стратегиялық мəнге ие болады.

Елдегi барлық су объектiлерi сапасының жай-күйi iс жүзiнде қанағаттанғысыз күйде қалып отыр.

Негiзгi ластану су объектiлерiне өнеркəсiптiң жəне түстi металлургияның мұнай-химия, машина жасау салалары кəсiпорындарының қалдық суларынан келіп түседi.

Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасының өткiрлiгi төмендемей отыр. Елдi мекендердің көпшiлiгiндегi ауыз судың сапасы ұлттық жəне халықаралық стандарттардың талаптарына жауап бермейдi.

Елдiң қалалары мен өнеркəсiп орталықтарында атмосфералық ауа ластануының айтарлықтай жоғары деңгейi сақталып отыр. Автокөлiк санының көбеюi, сапасыз бензин пайдалану жағдайдың нашарлай түсуiне алып келуде.

Бос жатқан құмдауыт жерлер алаңының көп болуы, жайылымды жүйесiз пайдалану топырақтың жел мен су эрозиясына ұшырауына алып келдi.

Топырақтың жəне өсiмдiктiң азып-тозуына алып келетiн шөлейттену процесiнiң ұлғаю үрдiсi байқалады.

Ауыл шаруашылығын экстенсивтi жүргiзудiң нəтижесiнде дала мен орманды даланың табиғи ландшафты жойылуда. Тыңайтқыштардың қолданылып жүрген жүйесi қоректендiрудiң негiзгi элементтерiмен теңдестiрiлмеген. Суармалы егiн шаруашылығында суарудың артта қалған, суды шығынға ұшырататын технологиясы басым.

Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын, соның iшiнде қауiптi жəне радиоактивтi қалдықтарды басқару жүйесi iс жүзiнде жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды жинау, сақтау, кəдеге жарату жəне қайта өңдеу жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi қоршаған ортаның ластануына алып келедi. Мұнай өндiру аудандарында қоршаған ортаның ластануы елеулi экологиялық проблемаға айналуда. Пайдалы шикiзатты жабық тəсiлмен өндiру кезiнде жыныс қабатын толық өңдеу жөнiндегi нормативтер бұзылады. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үлесiнiң елдің жалпы аумағымен салыстырғанда мардымсыз болуы, мұның өзi елдiң айрықша бағалы ландшафты мен табиғи қорықтық қор объектiлерiн сақтау мен қалпына келтiруге мүлдем жеткiлiксiз.

Су ресурстарын мемлекетаралық бөлуге ықпал ету тетiктерiнiң болмауы республиканың мүддесiне қысым жасайды.

Су шаруашылығын басқарудың қазiргi жүйесi оны реформалаудың мiндеттерiне жауап бермейдi.

Табиғат қорғау заңдарының əзiрленген стандарттары iс-жүзiнде сақталмайды.

Қоршаған ортаның ластануын қадағалау пункттерiнiң жүйесi жеткiлiксiз.

Орман алып жатқан алқаптардың азаюы өрт, ағаш шабу нəтижесiнде, сондай-ақ орманды қалпына келтiру мен қорғаныс ағаштарын егу көлемiнiң азаюынан болып отыр.

Көршi мемлекеттердiң Қазақстанда бар ресурстарға жəне елдiң транзиттiк əлеуетiне өткiр қажеттiлiгiн ескере отырып, трансшекаралық суды пайдалану проблемаларын кешендi түрде пəтуамен шешудiң жолдарын iздеу қажет.

Су ресурстарының барлық түрлерiн, ең алдымен, ластанудан неғұрлым қорғалған жер асты су көздерiн пайдалануды интенсивтендiрудiң есебiнен ауыз сумен жабдықтауды жақсарту жөнiнде шаралар əзiрлеу.

Таяу перспективада ауыз су сапасына мемлекеттiк мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн құру. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң инвестициялық саясатын жоспарлауды жүзеге асыру.

Су тапшылығы өткiр өзендер бассейнiнде суды сақтау, суды көп қажет ететiн өндiрiстiң даму қарқыны мен көлемiн шектеу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, егiс алқаптарының құрылымын қайта қарау.

Өзендердiң ағысын реттеу жəне аймақаралық бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу. Жер асты суларын пайдалануды ұлғайту жөнiнде iс-шаралар жүргізу.

Су ресурстарының өткiр тапшылығы мен стратегиялық мəндiлiгi жағдайында саланы экономикалық əдiстермен басқаруға көшудi мемлекет иелiгiнен алу бағдарламаларына сəйкес жүзеге асыру.

Қолданыстағы заңдарды жет i лд i ру жəне халықаралық ынтымақтастықты дамыту

Халықаралық жəне аймақтық құжаттардың тəртiбiн сақтаудан жалтармау негiзiнде қоршаған ортаны қорғаудың ғаламдық жəне аймақтық жүйесiн қалыптастыруға қатысу.

Халықаралық келiсiмдердiң мiндеттемелерiн зерделеуде оларға қол қоюдың мақсатқа сай келетiн-келмейтiндiгiн айқындау кезiнде iс-қимылдың ақылға қонымдылығы мен ой-елегiнен өткiзiлуiн қамтамасыз ететiн сапалы жаңа қағидаттарды талдап жəне алынған қаражатқа мемлекет тарапынан бақылау белгiлеу.

Халықаралық ынтымақтастық процесi мен сыртқы жəне аралас қаржыландыру жобаларын жалпы жəне тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету проблемасын шешу. Трансшекаралық экология проблемаларын шешу үшiн аймақтық экологиялық саясатты талдап жасау саласында Орталық Азия мемлекеттерiмен ынтымақтастықтың тұрақты тетiгiн жасау.

Қабылданған халықаралық конвенцияларға сəйкес табиғи-ресурстық жəне өзге заңдардың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз ету. Əлемдiк тəжiрибе негiзiнде экологиялық сақтандыруды жəне бюджеттен тыс экологиялық қорларды енгiзудiң жүйесiн əзiрлеу.

Табиғат пайдалану жəне қоршаған ортаны қорғау жүйес i н оңтайландыру

Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесiн əзiрлеу.

Елдiң аумағын экологиялық аудандастыруды жүзеге асыру. Табиғи ресурстарды алудың экологиялық тұрғыдан жол берiлетiн шегiн айқындау жəне қоршаған ортаның ластануын шектеу. Əртүрлi аумақтарды бағалау мен салыстырудың өлшемдерiн əзiрлеу.

Табиғи ресурстардың автоматтандырылған деректер базасын жəне мемлекеттiк кадастр жүргiзу жүйесiн жасау.Жер қойнауын пайдаланушылардан жəне роялтиден түскен салық түсiмдерi қаражатын бағыттай отырып, жер қойнауын геологиялық зерделеудi бюджеттен қаржыландыруды көбейту.

Пайдалы қазбалардың кен орындарын болжаудың, iздестiру мен барлаудың тиiмдi əдiстерi мен технологияларын енгiзу. Бəсекеге төзiмдi жаңа кен орындарын ашудың ғылыми негiздерiн жасау.

Каспий аймағының биологиялық саналуандылығын сақтау мақсатында су мен биологиялық ресурстардың жай-күйiн зерделеу жəне қоршаған ортаның ластану көздерi мен биологиялық саналуандылықтың азаю себептерiн анықтау, қорықтық аймақтарда экологиялық аймақтандыру жүргiзу.

Теңiздiң жағалау бөлiгiнде жəне теңiзде су мен биологиялық ресурстардың сапасына мониторинг пен талдауды тұрақты негiзде жүзеге асыру.

Деректерді өңдеу мен гидрометеорологиялық болжауды берудiң тиiмдi жүйесiн құра отырып республиканың шаруашылық кешенiн гидрометеорологиялық қамтамасыз ету жүйесiн дамыту.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамыту мен орналастырудың, экологиялық туризм маршруттарын дамытудың бағдарламасын əзiрлеу.

Инновацияны енгiзу жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттар белгiлеу.

9 Дәріс. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі аспектілері (саласы),

мақсаттары мен принциптері.

Қоршаған ортаны қорғаудың анықтамасы. Қоршаған ортаны қорғау (ҚОҚ) – бұл, яғни адамның іс-әрекеті мен ТОҚ (ОПС) арасындағы рационалды қарым-қатынастарының тұрақты байланыста болуына бағытталып, табиғи байлықтардың сақталуы мен қайта қалпына келтірілуін қамтамассыз ететін, табиғи ресурстарды рационалды қолдана отырып, қоғамдық іс-әрекеттік нәтижелерінің тікелей және жанама әсерін, табиғат пен адам денсаулығына зияндығын ескертуші, жүйелі өлшем

Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі саласы (аспекті). ҚОҚ-тың негізгі саласы төмендегідей бөлінеді:

1) әлеуметтік-саяси

2) құқықтық

3) эколого-экономикалық

4) әлеуметті-гигиеналық

5) техника-технологиялық

6) тәрбиелік

7) эстетикалық (көріністік)

8) ғылыми-танымдылық

Жоғарыда көрсетілген салаларын қарастырайық:

Әлеуметті-саяси. Әлеуметтік-саяси қиындықтардың (проблеманың) туындауы, жасалуы мен ауқымды масштаппен табиғатты қорғау өлшемдерін енгізу, ресурстардың азаюы мен табиғи ортаның ластануын болдырмау жолындағы объективті факторлық шарттары бар:

- біріншіден, биосфераның бөлінбейтіндігіне байланысты, табиғи ортаның ластануын мемлекет территориясының шекарасында ұстап тұруының мүмкін емес екендігі;

- екіншіден, қандай да елдің экономикасы мен ғылыми-техникалық потенциалы жоғары болса да, ол күрделі де көпқырлы ауқымды экологиялық проблемаларды толық шеше алмауы.

Құқықтық. ҚОҚ-дың құқықтық негізін, ҚОҚ аумағында қоғамдық қарым-қатынасты реттеп отыру бағытында, орнатылған құқықты жүйе өлшемі ретінде құрылады.

Эколого-экономикалық. Экология мен экономия тікелей бір-бірімен байланысты.

Әлеуметті-гигиеналық. Ол тұрғылықты халықтың денсаулығын қорғау мен гигиеналық өмір жағдайын жақсы сақтаудың принциптерінің күшейтеді. Қоршаған ортаны қайта қалпына келтіру мен қоршаған ортаның санитарлы-гигиеналық тұрғыдан жақсартудың қолға алынуы және қауіпсіздік критериі адамның өмірсүргіштігін қамтамассыз ету жолындағы өңделуін қайта қарауға талап қояды.

Техника-технологиялық. Өндірісті қалдықсыз ұйымдастыру жолына бағытталған; технологияны экологизациялаудың нақты жолы – ол тұйық цикл бойынша аз шығыннан біртіндеп, қалдықсыз өндіріске көшу.

Тәрбиелік. Адамға қолайлы әсер етуі.

Эстетикалық (көріністік). (Суретшілердің, сазгерлердің, ақындардың) табиғаттан алған әсерлерін өзерінің эмоциясы арқылы туындыларында көрсетуі.

Ғылыми-танымдылық. Организмдердіњ т‰рлерін, табиѓат типтік учаскелеріндегі түрін жєне оныњ бµлек туындысынын саќтау ОПС-қа арнайы зерттеп, болжаулардыњ µњделуін одан ары дамыту үшін қажет.

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ.

Қоршаған ортаның біріншіден маңызы зор мақсаты – ол адам қоғамы мен табиғат арасындағы қарым-қатынастық байланыстың себеп-салдарын ашу.

Екінші мақсаты күрделірек – ол адамдардың іс-әрекеттерінің қолайсыз нәтижелерінен шыққан келеңсіздіктің салдарын қайта қалпына келтіріп, негізгі ғылыми стратегиялық жолдары мен шаруашылық қызметінің өлшемдерін табу үшін мына формула қажет: күні-бүгін не боларын түсіну, рационалды қолданыс табу үшін алдын-ала білу.

ҚОҚ (ООС) принциптері :

Тарихтық

Жүйелілік

Биосферизм

Бейімделу

Планетарлық бірліктік

Экологиялық қауіпсіздік

Даму тұрақтылық пен басқалары

Тарихтық принципі. Табиѓатты қорғау ісі табиғатты қорғау объектілері мен жүйелерінің тарихын оқып үйренуін талап етеді. Бұл қатынасқа Каспидегі экологиялық жағдайды мысал келтіруге болады. Каспи аймағындағы шаруашылық қызметтері теңіз деңгейінің қайтпайтындай төмендеуіне әкеліп соққан. 1978 жылдары Каспи теңізінің деңгейі қайта көтеріліп, екі метрге шейін жеткен. Сондықтан да токсикалық қалдықтар мен ластанған қалдықтардың су астында қалуы, бұл аймаққа елеулі шығын әкелді.

Жүйелік принципі. Біз табиғатта, компоненттері жағымды немесе жағымсыз байланыстармен әрекеттесе байланысқан күрделі жүйемен ұшырасамыз. Табиғи объектілердің жүйелілігі, әрбір проблемаларды, жалпы бөлшектен жеке дара факторлары арқылы қарастыруды қажет етеді.Басқа да факторлармен әртүрлі әрекеттесуі оның іс- әрекетін дәрежелік түрде модификациялайды.

Биосферизм, жүйелік жуықтауда тек қана теориялық емес, сонымен қатар техносфераны адамның орнына роботтармен ауыстырудағы нақты ортада өмір сүргіштік шарты практиканы қажет етеді.

Бейнелеу принципі.Барлық организмдердің ортада өмір сүру бейімділігі биологиялық революция теориясында ортадан орын алады.Бейімделу- морфологиялық,физиологиялық,мінез-құлықтық және басқа да табиғи ресурстарды тиімді қолданудың барлық ерекше түрлерін қамтиды.

Планетарлық бірлік принципі.Мына принцип қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық істе атмосфера жүйелерінде және мұхитта,биосферадағы заттардың қайталануында планетарлық күш сипаттамасының фундаментальды маңызы бар.

Экологиялық қауіпсіздік принципі.Ең алдымен қажетті экологиялық және экономикалық қауіпсіздікті қамсыздандыру.

Дамудың тұрақтылық принципі. Қоршаған ортаны қорғаудың схемалары мен ландшафтарының жоспарлануы.Болашақтағы қоғамның дамуында кеңею перспективін орнатуды білдіреді.Жаңа аумақтың даму барысында оларды орналастыру.

Дамудың тұрақтылық стратегиясына жататындар:

1) Сапалы көрсеткіштердің приоритеті (өмір сапасы) сандық (тұтыну санымен ) алынуы;

2) Қалдықтың өсуіне экономика миллитаризациясы процестерінің қарсы тұруы;

3) Биологиялық және мәдениеттіліктің сақталуының әртүрлілігі;

4) Тадиғатты пайдалану бағдарламасын эволюциялық мерзімділікпен табиғи процестердің шарттасуы;

5) Қоршаған ортаның шарттары мен ережелері.

Табиғи ортаны қорғау туралы ережелері (ТОҚ), жалпылама өзара байланыстағы ТОҚтың маңызды мәні болып табылады.

Бірінші жағдайы – барлық табиғи болмыс көп мағыналы болып және де барлық көріністер бағалануы керек.Барлық болмыстағы әртүрлі өндірістік салаға мән беріп қарау және табиғаттың күшімен қайта қалпына келтіру жолын сақтау.Басты ретінде орман қаралады.Себебі ағаш өнімінің және химиялық шикізатының көзі. Сол сияқты орман суды реттеуші,жер сақтаушы, климатты орнатушы және адамдардың демалушы орны.

Екінші жағдайы - табиғат ресурстарының түрлерін қолдану шартында және қорғау шартында қатаң қадағалап, есепке алу қажеттілігі.Оны регионалды ережесі деп атап, әсіресе орман және су байлық тұрғысынан қарау.

Үшінші жағдай – табиғаттағы заттық және құбылыстық өзара байланысынан, табиғаттағы бір объектіні қорғау,келесі объектіні бірге қоғаудан шығады. Су қоймаларының ластануын қоғау – ол ішіндегі балықтармен қоса қоғау.Ормандағы өсімдіктердің арқасында сол жердің гидрогеологиялық дұрыс режимін сақтау және ол жердің құнарлығын эррозияға ұшырауының алдын алу.

1. Негізгі :1(26-27) Қосымша :(6,8) баќылау с±раќ тары :

Қоршаѓан ортаны қорғау аныќтамасы .

Қоршаѓан ортаны қорғаудың негізгі аспектілері. к‰зеттері

Қоршаѓан ортаны қорғаудың мақсаттары.

Қоршаѓан ортаны қорғаудың жағдайлары.

10 Дәріс. Орталық Азия және Қазақстанда, әлемдегі су пайдалану мәселелері.

Биосфера және әлемдік шаруашылыққа арналған судың ролі.

Біздің планетамыздың табиғи ресурстары арасында су елеулі орын алады. Жердің үстіңгі қабаты 30%-дан төмен құрғақшылдық құрайды, ал қалғандары әлемдік мұхит екені белгілі. Бірақ жер шарында су өте көп болғанымен, жер судың жалпы сананының 2,5% бөлігін тұщы суы құрайды. Тұщы суының жалпы бөлігінің қолайлығы қиын. Тау мұздықтарын және полярлы мемлекеттердің мұз сусыз өмір мүмкін емес болар еді. Су –маңызды әлеуметтік жүйенің бөлінбес бөлігі. Су ресурсын өзен бассейіннің су құбырының аудандағы гидрологиялық процесс бірегейлігінің құрама бөлігі ретінде қарастырылуы керек. Қазіргі жағдайларда өзен жүйелері байланыс аралық объектілерінің табиғи-антропогенді кешенді көрсетеді, олар сушаруашылық жүйесіндегі бассейінді құрайды. Осы жүйелердің басқару мақсаты су ресурстарын қалпына келтіру, бөлу, пайдалану және қорғау болып табылады.

Барлық әлемде су факторы су тапшылығының ұлғайуы, су ресурстарының құлдырау қиындығынан климаттың глобалды өзгеруі, экономиканың дамуы және тұрғындардың жағдайының жақсаруының өсуі айқын болып табылады. Мемлекеттер ұлттарының қауіпсіздігі жоспарында, әлемдегі көптеген мемлекеттерде, негізінде су ресурстарының тапшылығы, суға деген көзқарас мүлдем өзгеріп, су факторының ролі ұлғайуда. Су ресурстарын басқару халықаралық генституты (СРХИ) құраған болжауға сәйкес 2025 жылы жер шары тұрғындарының 33%-ы немесе 2 миллиард адам шамасында су ресурстарының аса жетіспеушілігі бар мемлекеттерде тұрады. Глобалды сипаттама дүбірлері бүкіл әлемдік су форумында (Гаага, 2006ж наурыз) «Су ресурстарын басқару жағдайларын олай болмаса қатал су кризисіне ұшырайды» деген сөздер Қазақстанға да өзекті болып табылады.

Орталық Азия және Қазақстан аймақтары үшін судың ролі.

Қазақстан Республикасы әлемдік экономикамен тығыз байланысына қарай, тұрақты даму мақсатында экология жағдайын жақсартуды өзінің жоспарына бекітті.

Су ресурстарының шегі, құрғақшылдық жылдарының қайталануына сәйкес оларды шекара және мезгіл бойынша қалыпсыз бөлу, суға деген бәсеке дағдарыс жағдайларын туындатады. Егер Орталық Азия шекарасында, совет кезеңінде олар локальды қарастырылса, онда олар халықаралық аспектке ие және олар реттелмеген жағдайда бұл аймақтағы этносаясаттық тұрақсыздық және күш түсу себептері болуы мүмкін.

Бірге басқару және шекара бойынша өзендерді қоғау – бұл халықаралық мәселенің күрделігінің бірі, себебі бір өзен бассейнінде орналасқан мемлекеттердің экономикалық және саясаттық көзқарастары сәйкес келмейді. Құқық және экономикалық аспект бойыгша көзқарастардың жақындылығын күнделікті саясаттық диалогты талап етеді, ол сол облыстың халықаралық құқық нормаларына, комиссия комитет ортақ бассейін шеңберінде екі немесе көпқырлы тәжірибеге қарым-қатынасына сүйену керек.

Су ресурстарының тапшылығы көптеген субр аймақтарда және мемлекеттерде айқын сезіледі және әлеуметтік-экономикалық күштері себеп болады. Сумен қамтамасыз ету және су ресурстарының ластануының мәселелері халықаралық шеңберден шығып кетеді. Жетекші шетел саясаткерлері су көздерін шекара бойынша қолданғанда болатын қарсылықтар ұлттық және аймақтық қауіпсіздік жағдайына жаман әсер етуі мүмкін. 2015 жылы планетамыздың жарты тұрғындары таза судың жетіспеушілігіне тап болады деген болжауда.

Қазақстан шекарасын сумен қамтамасыз ету.

Қазақстанда су ресурстарының шектеулі қоры бар және сол шекарадағы сумен қамтамасыз ету көрсеткіші ТМД бойынша ең соңғы орында. Бұл бай табиғи қор және тұрақты дамуды өңдеудің ең көзге түсер фактор ретінде қарастырылады.

Су ресурстарын шекара және жыл мезгілі бойынша қалыпсыз бөлуді ала отырып географиялық орналасу, климаттың контенентальдығы мен құрғақшылдығы, рельеф құрылысының сипаттамасы қалыптастыру процесіне негізгі әсерін береді.

Мемлекеттің сумен қамтамасыз ету мәселесінің күрделілігі Қазақстанның су ресурстарының жартысы қалпына келуі шекарадан тыс жерде қалыптасуымен анықталады.

Жер асты суларының шекара бойынша қалыпсыз бөлудің және олардыңсапасы мен қоры мемлекеттің аймақтары бойынша әртүрлі. Табиғи климаттық және геосаясаттық жағдайлар мемлекеттің су ресурстарын қалыптастыру көп аймақтарда суға деген қолайлығының қиындығына және экономика саласының қиындығына әкеліп соқтырады. Ауыл шаруашылық- судың негізгі тұтынушысы, пайдаланған су ресурстарының жалпы көлемі бойынша оның бөлігіне 75%-дан жоғары келеді. өнеркәсіп орта есеппен 18-22% пайдаланады, ал коммуналды-тұрмыстық қажеттілігін судың жыл сайынғы шығыны барлық экономикалық саланың жылпы шығынынан шамамен 7% құрайды.

Қазақстан Республикасы қалаларының тұрғындарын ауыз суымен қамтамасыз ету жағдайы.

Республика үшін көп жылдар бойы өзекті болып тұрғындардың ауыз суымен қамтамасыз ету мәселесі қалады. Тұрғындарды суқұбырындағы сумен қамтамасыз ету орташа бырындағы сумен қамтамасыз ету орташа 75% құрайды, соңғы кездері суды ішку қажеттілігі үшін пайдалану орталықтандырылмаған көздерден –құдықтар, ашық әуіздер және арықтар болып табылады. Қала, облыс және аудан орталықтарын, ауыл тұрғындарын әр жылдары сумен қамтамасыз ету үшін екі мыңнан көп суқұбыры тұрғызылды. Олардың көбісі эксплуатацияға 20-25 жыл бұрын енді. Қазіргі уақытта суқұбырларының және жекеленген су көздерінің қызмет ету мерзімі өтіп кетті, ал қалғандарында су құбырларының және құрылыстарының ескіруі 70% және оданда көпке жетті. Бұл жиі авария себебі болып табылады және су беру көлемінің жекелеген жағдайда 30% және оданда көпке жетеді, содан бұл ауыз суының екінші рет ластануы, оны бергенде ұзақ үзілістер және желіден тыс шығып кетудің себебі.

Республика бойынша орташа 70-75% қала тұрғындарын суқұбыры суларымен, 15-18% орталықтандырылмаған су көздерімен қамтамасыз етіледі, ал тұрғындардың қалғандары жеткізілетін сумен (500 мың адамнан көп) және ашық әуіздер суымен пайдаланылады.

Су жеткізу жүйесі бар қалалар қатары нормативті сапалы сумен эксплуатация мерзімі ұзақтығы және су тазалау технологиясы ескіргендіктен қамтамасыз етілмейді. Сондықтан республикадағы істейтін көп суқұбырлары санитарлық талаптарға жауап бермейді. Дәлірек, істейтін суқұбырларында санитарлық нормаға 25,8% суқұбырлар жауап бермейді, ал Жамбыл облысында бұл көрсеткіш 89,7% дейін жетеді, Павлодар облысында -57,3% дейінғ Шығыс Қазақстанда -55,8% дейін, Батыс Қазақстанда-46% дейін, Қарағанды облысында -36% дейін. Астана және Алматы қалаларының жағдайы өте жақсы болып жатқан жоқ, бұл жерде 50% және 31,2% суқұбыры санитарлық нормаға сәйкес келмейді. Нәтижесінде тұрғындардың 50% норманың тұщысына және қаттылығына жауап берілмейтін ауыз суын пайдалануға мәжбүр, тұрғындардың 5% санитарлық-гигиеналық нормаға сәйкес келмейтін суды пайдаланады.

Қазақстан Республикасы ауыл тұрғындарының ауыз суымен қамтамасыз етілгендігі.

Ауыл тұрғындарын ауыз суымен қамтамасыз ету маңызды мәселе болып табылады. 90 жылдардың басында топтық суқұбырдың тұрғызылуының жалпы созылуы 17,1 мың км жетеді, олармен жалпы 1276 ауыл-кенттері қамтамасыз етіледі. Ауылдағы барлық үлкен суқұбырлары Үкімет қаржысы арқылы қамтамасыз етіледі. Локальды суқұбырымен 2,6 мың ауыл тұрғын пунктері қамтамасыз етілді. Ауыл іші желілерінің жалпы созылымы 29,0 мың км құрайды. Жалпы республика бойынша шамамен 3,5 млн. Адам (60% дейін) суқұбырды сумен қамтамасыз етіледі. Қалған тұрғында құбрлы және шахталы құдықтар суларымен пайдаланылатын, сонымен қатар ашық су қоймасымен және тасмалданатын сумен пайдаланылады.

Қазіргі уақытта тек 9% ауылдық жер тұрғындары суқұбырын пайдаланылады, 91% су жеткізу көздерімен пайдаланылады. Техникалық және санитарлық сенімділіктің деңгейі осындай сумен қамтамасыз етілуі төмен.

Суберудің ұзақ үзіліске алып келетін суқұбырымен және олардың жеке буындарының қызмет ету мерзімін ала отырып авариялар саны көбейіп кетті. Көп авариялар қайтадан өңдеуге болмайтын су шығынына, соңында судың 1 м³ өзіндік құндылығының өсуіне алып барады.

Жеке аймақтардың тұрғындарына суберудің 1 м³ бағасы әртүрлі себептерге байланысты 60-80 теңге және одан да көп жоғарға жетеді. Орташа облыс бойынша су жеткізу жүйесімен ол 18-25 бастап 40-60 теңгеде айытқиды. Нақты суберудің өзіндік құны Солтүстік Қазақстанның топтық суқұбырларында 1999-2000 жылдары 102 теңгеге дейін өсті, бұл бұрынғы 52,05 теңге болған тарифке қарсы келеді.

Содан ауыл тұрғын пунктерінің көбісі топты суқұбырының көмегінен бас тартты. Көптеген тұрғын пунктер эксплуатациялы су жеткізудің өшірілуі, сол мекеменің суқұбырының төлемақысының төлемегендіктен. Жеке аймақ тұрғындары су тапшылығын сезінеді немесе төмен сапалы суды ішуге пайдаланылады. Республика бойынша шаруашылық-ішу қажеттілігіне сутұтыну бір тұрғынға орташа 167 л/тәуел, құрайды (206 л/тәуел бастап Алматы облысында, 120 л/тәуел дейі Қызылорда және Атырау облыстарында жүреді). Меншікті су пайдалану ауыл тұрғын пунктерінде бір тұрғынға 68 л/тәуел, құрайды. (70-75 л/тәуел бастап Қостанай облысында, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында, 25 л/тәуел дейін Маңғыстау облысында). Қазақстанда сутұтыну ең төмен деңгей аулы аудандары Батыс және Солтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында көрінеді. Тек 10-16 литр күніне адам басына кетеді. Республика бойынша тұрғындарды сумен қамтамасыз ету орташа (нормативтен пайызға) қалалар үшін -85% құрайды (ең жоғарғы Алматы облысында -92% белгіленген, және ең төмен Қызылорда облысында -62%); ауыл тұрғын пунктері үшін -71% (84% бастап Алматы облысында, 42% дейін Маңғыстау облысында).

Тұрғындарды ауыз суымен қамтамасыз етуге әсер ететін факторлар.

Тұрғындардың ішетін қажеттілікте тұтынатын судың сапасымен және қолайлығының төмен түсуіне келесі факторлар әсер етеді:

· Су көздерінің жалпы техногенді ластануы, әсіресе судың үстіңгі бөлігі;

· Шығарылатын суды тазалау және соған сәйкес судың дайындығын қамтамасыз етпейтін суқұбырлар және канализациялық желілердің, құрылымдардың тозуы;

· Құбырлардың үстіңгі қабатының антикорриздік бұзылуына байланысты ауыз суының бактериялық заттармен екінші рет ластануы;

· Баға саясатының механизмі, ауыз суының төлемақысының тарифі, коммуналды-тұрмыстық сектордың эксплуатациясының жетіспеушілігінің және ауылшаруашылық су жеткізуді басқаруды жеетілмегендігі болып табылады;

· Сапалы ауыз суына қолайлығының төмендігі және тұрғындардың төлеуге мүмкіншілігінің жоқтығы;

· Сужеткізудің жаңа жүйесі құрылымдардың және жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының жүйесі бар мемлекеттердің инвестицияларының жетіспеушілігі.

· Арнайы бақылаудың жер асты суы қалыптасу жерінің шаруашылық ауыз су жеткізу үшін пайдаланудың жетіспеушілігі;

· Тұщы жер асты суын мақсатсыз пайдалану;

· Республиканың жекелеген аймақтарында жергілікті сукөздерінен ауыз сужеткізудің жоқтығы.

Сапалы ауыз суымен тұрғындарды жеткілікті қамтамасыз етпегендіктің салдары.

Ауыз суының тұрғындар үшін қолайлығымен сапаның төмендігі себептерін жою бойынша жағдайлардың жоқтығы немесе жеткіліксіздігі келесі салдарларға алып келеді.

· Мемлекеттің жекелеген аймақтарының тұрғындарының денсаулығының нашарлануы.

· Жекеленген аудандардың санитарлық-экологиялық ортаның нашарлануына байланысты тұрғындарын реттелмегендігіне.

· Коммуналды тұрмыстық сектор мекемелерінің өндірістер қорларының ескіруіне.

· Коммуналды тұрмыстық қызмет көрсеткенде сапаның төмендігі мен және үзілістерге, сол сектор мекемелерінің эксплуатациялық ұсталымдарға.

· Жер асты сулары шыққан көздерінінен және ашық су қоймасынан су ішуге жарамайтын белгілеріне.

· Су дайындығымен су тазалығы шығынының көтерілуіне.

Қазақстанның су жеткізу және канализация жүйелерінің ауыр жағдайда екенін дерек етіп алуға болады: олар жектілікті сужеткізуді қамтамасыз етпейді; сужеткізу сенімсіздігі және төмен сапасы; су көздерін және өтпелі суды тазалауды қолдану қолайсыз болып бара жатыр; төмен сапалы болғандығынан көп аурулар ұлғайуда;

Тұрғындарды сумен қамтамасыз етуін және экономика салаларын жақсарту бойынша Үкіметтің шаралары.

Соңғы 10 жылда жиналған өте көп мәселелерге қарамастан республиканың үкіметі қиын жағдайда тұрған саланы жақсату бойынша белгілі бір іс-шаралар қолдануда. 2002 жылдан бастап су секторы экономикасының қаржыландыруын жаңартуына, республикалық бюджеттен 2320 млн. теңге (15,4 млн.дол. АҚШ) бөлінді, 2003 жылда бұл сан 6000 млн. теңге (40 млн. дол. АҚШ) құрады. «Ауыз суы» атты салалық бағдарлама қабылданды, бұл 2010 жылға дейінгі бағдарламаның жүзеге асқанының алдын ала көзделген инвестиция көлемі – 115,1 млрд. теңге (0,8 млрд. дол АҚШ).

Келесі мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуы; экологиялық мәселелерінің шешілуі көбінен мемлекеттік су саясатынан, мемлекеттің сушаруашылығын басқару және стартегия дамуын таңдаудың дұрыстығынан, экологиязация су пайдалану экономика салалары және тұрақты су пайдалануға көшуінен анықталады.

Негіздері:

1. Биосфера және әлемдік шаруашылыққа арналған судың ролі.

2. Орталық Азия және Қазақстан аймақтары үшін судың ролі.

3. Қазақстан шекарасын сумен қамтамасыз ету.

4. Қазақстан Республикасы қалаларының тұрғындарын ауыз суымен қамтамасыз ету жағдайы.

4. Тұрғындарды ауыз суымен қамтамасыз етуге әсер ететін факторлар.

5. Сапалы ауыз суымен тұрғындарды жеткілікті қамтамасыз етпегендіктің салдары.

6. Тұрғындарды сумен қамтамасыз етуін және экономика салаларын жақсарту бойынша Үкіметтің шаралары.

7. Сапалы ауыз суымен тұрғындарды жеткілікті қамтамасыз етпегендіктің салдары.

8. Тұрғындарды сумен қамтамасыз етуін және экономика салаларын жақсарту бойынша Үкіметтің шаралары.

1 1 Дәріс. Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстар.

Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру.

2.1. Күшт i жақтар

Табиғат қорғау заңдарының негiзi қаланды, қоршаған ортаны қорғау мəселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесi құрылды. Əскери полигондар жабылды, ядролық қаруды сынау тоқтатылды, үкiметтiк емес экологиялық

ұйымдардың қызметi жанданды. Ластайтын барлық көздердің мемлекеттiк кадастры жəне олардың орналасу карталары жасалды. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем жасау жүйесi дамуда. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн жасалған төлемдерден түскен қаражаттың шоғырландырылған көлемі роялтиден алынған түсiмдермен шамалас едəуiр соманы құрайды.

2.2. Ə лс i з жақтар

Қазақстан Еуроазия құрылығындағы суға неғұрлым тапшы елдердiң бiрi болып табылады. Жердiң үстiңгi қабатындағы су ресурстарының барлық көлемiнiң жартысына жуығы республикадан тысқары жерлерде қалыптасады, үштен бiрi Қазақстан арқылы көршi мемлекеттердiң аумағына өтедi. Халықаралық өзендерге трансшекаралық əсер етудiң өсе түсуiне орай Қазақстанда жердiң үстiңгi қабатындағы табиғи су ресурстарының қысқару үрдiсi байқалады. Перспективада республиканың жəне шектес мемлекеттердiң трансшекаралық өзендер бассейнiнде, əсiресе су ресурстарын қалыптастыру жəне басым пайдалану аймағында шаруашылық қызметiнiң ұлғаюына орай су жетiспеу проблемасы күшейетiн болады.

Осы ресурстың Орталық Азия аймағында тапшылығын ескере отырып, трансшекаралық су ағынының сапасы мəселесiн де шешу қажет. Бiрiншi кезекте, өнеркəсiп пен ауыл шаруашылық қызметiнiң интенсивтiлiгiне байланысты су көлемi мөлшерiнiң қысқаруы жəне трансшекаралық су ағынының концентратпен ластануының көбеюi республиканың оңтүстiгiндегi аграрлық секторға əсер етедi. Аралдың жəне Сырдария мен Амудария бассейндерiндегi өзендердiң экологиялық проблемалары, iрi халықаралық гидротораптарды бiрлесiп пайдалану, суландыру жүйелерiн технологиялық жарақтандыру мəселелерi өткiр қойылып отыр.

бассейндерiмен байланысты аймақтың өндiрiстiк жəне салалық мамандануына қарай, мемлекеттер үшiн олар маңызды стратегиялық мəнге ие болады. Елдегi барлық су объектiлерi сапасының жай-күйi iс жүзiнде қанағаттанғысыз күйде қалып отыр. Негiзгi ластану су объектiлерiне өнеркəсiптiң жəне түстi металлургияның мұнай-химия, машина жасау салалары кəсiпорындарының қалдық суларынан келіп түседi. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасының өткiрлiгi төмендемей отыр. Елдi мекендердің көпшiлiгiндегi ауыз судың сапасы ұлттық жəне халықаралық стандарттардың талаптарына жауап бермейдi. Елдiң қалалары мен өнеркəсiп орталықтарында атмосфералық ауа ластануының айтарлықтай жоғары деңгейi сақталып отыр. Автокөлiк санының көбеюi, сапасыз бензин пайдалану жағдайдың нашарлай түсуiне алып келуде.

Топырақтың жəне өсiмдiктiң азып-тозуына алып келетiн шөлейттену процесiнiң ұлғаю үрдiсi байқалады.

ұшырататын технологиясы басым. Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын, соның iшiнде қауiптi жəне радиоактивтi қалдықтарды басқару жүйесi iс жүзiнде жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды жинау, сақтау, кəдеге жарату жəне қайта өңдеу жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi қоршаған ортаның ластануына алып келедi.

Мұнай өндiру аудандарында қоршаған ортаның ластануы елеулi экологиялық проблемаға айналуда. Пайдалы шикiзатты жабық тəсiлмен өндiру кезiнде жыныс қабатын толық өңдеу жөнiндегi нормативтер бұзылады.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үлесiнiң елдің жалпы аумағымен салыстырғанда мардымсыз болуы, мұның өзi елдiң айрықша бағалы ландшафты мен табиғи қорықтық қор объектiлерiн сақтау мен

қалпына келтiруге мүлдем жеткiлiксiз. Су ресурстарын мемлекетаралық бөлуге ықпал ету тетiктерiнiң болмауы республиканың мүддесiне қысым жасайды.

Су шаруашылығын басқарудың қазiргi жүйесi оны реформалаудың мiндеттерiне жауап бермейдi.

Табиғат қорғау заңдарының əзiрленген стандарттары iс жүзiнде сақталмайды.

Қоршаған ортаның ластануын қадағалау пункттерiнiң жүйесi жеткiлiксiз.

2.3. Мүмкінд i ктер

Табиғи ресурстар əзiрлеуден алынған қаражатты қоршаған ортаны қорғауға бөлу. Өнеркəсiбi дамыған елдердiң пайдалы қазбаларды өндiру бойынша Қазақстанмен ынтымақтасуға мүдделiлiгiне байланысты экологиялық мiндеттердi шешу үшiн қаржы қаражаты мен технологияны тартуға мүмкiндiк бар. Дамыған елдердiң дамушы елдерге көмек көрсету жөнiнде өздерiне мiндеттеме қабылдауы. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау жөнiнде iс-шаралар жүргiзуге арналған қаражат алуға мүмкiндiгi бар.

Əлемдiк қоғамдастықтың қоршаған ортаны қорғау жөнiнде жинақтаған тəжiрибесi мен күш жiгерiн пайдалану.

2.4. Қатерлер

Қазақстан экономикасының дамуына орай су тапшылығы проблемасын, əсiресе трансшекаралық өзендер бассейнiнде шиеленiстiретiн, су тұтынудың əлеуеттi ұлғаюы. Гидроресурстарды бөлу мəселелерi бойынша позицияның сай келмеуi жəне осы проблеманы шешу тетiгiнiң болмауы судың Орталық Азия мемлекеттерiнiң экономикалық өсуiн жүзеге асыратын құралдан, керiсiнше, аймақтағы мемлекетаралық келiспеушiлiктердің өзектi проблемасына айналуына алып келедi. Шекаралық мəселелер реттелмей отырған жағдайда су бөлу проблемасының жанжалды əлеуетiнiң көтерiңкi болуы.

Қоршаған ортаға пайдалы қазбалар өндiрумен iлесе жүретiн əсер етулер. Табиғат қорғау қызметiндегi негiзгi қиындық табиғатқа келтiрiлетiн шығын мен осы шығын үшiн өтемнiң мөлшерi арасындағы қатынасты белгiлеу болып табылады. Техникалық көмек беру арқылы жүзеге асырылатын дамыған елдермен ынтымақтастық кезiнде қосымша мiндеттемелер таңу əрекетi байқалады, оларды орындау Қазақстан үшiн ауыртпалық болып табылады жəне ол iс жүзiнде экономикалық өсуге ықпал етпейдi. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердi əдеттегi салыққа теңестiру оның бастапқы мəнiн бұрмалайды жəне ластаушылар тарапынан терiс əрекетке алып келуi мүмкiн.

2.5 . С тратегиялық міндеттер

Қазақстанда қоғамдағы жəне экономикадағы өзгерiстермен қатар табиғат пайдалану мəселелерiн реттеуге қатысты трансформациялау процесi жүрiп жатыр. Сондықтан табиғат пайдалануды мемлекеттiк реттеу процесiнiң қоғамның қажеттерi мен күткендерiне барабар болуы қажет. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық-экономикалық жағдай табиғат қорғау саясатын басқарудың айрықша ерекшелiктi технологиясын талап етедi. Таяудағы он жылда қоршаған ортаны жəне табиғи ресурстарды қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:

- су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен жабдықтаудың деңгейiн арттыру;

- қолданыстағы заңдарды жетiлдiру жəне халықаралық ынтымақтастықты дамыту;

- табиғат пайдалану жəне қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру;

- қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру;

- экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету.

2 . 6 . Су ресурстарының тапшылығын қысқарту , сумен

жабдықтаудың деңгей i н арттыру

Трансшекаралық суды ұтымды пайдаланудың тетiктерiн оларды шешудің айқын шаралары мен санкцияларын көздейтiн, iске асырудың қатаң тетiктерiн белгiлей отырып, көп жақты негiзде əзiрлеу. Көршi мемлекеттердiң Қазақстанда бар ресурстарға жəне елдiң транзиттiк əлеуетiне өткiр қажеттiлiгiн ескере отырып, трансшекаралық суды пайдалану проблемаларын кешендi түрде пəтуамен шешудiң жолдарын iздеу қажет.

Су шаруашылығы органдары мемлекетаралық салада ағын суды бөлу кезiнде елдiң мүддесiн қорғауды жəне трансшекаралық өзендер суын тиiмдi басқару жөнiнде ынтымақтастықты күшейтудi ұстануы керек. Су ресурстарының барлық түрлерiн, ең алдымен, ластанудан неғұрлым қорғалған жер асты су көздерiн пайдалануды интенсивтендiрудiң есебiнен ауыз сумен жабдықтауды жақсарту жөнiнде шаралар əзiрлеу. Таяу перспективада ауыз су сапасына мемлекеттiк мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн құру. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң инвестициялық саясатын жоспарлауды жүзеге асыру. Су тапшылығы өткiр өзендер бассейнiнде суды сақтау, суды көп қажет ететiн өндiрiстiң даму қарқыны мен көлемiн шектеу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, егiс алқаптарының құрылымын қайта қарау.

Өзендердiң ағысын реттеу жəне аймақаралық бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу. Жер асты суларын пайдалануды ұлғайту жөнiнде iс-шаралар жүргізу. Су ресурстарының өткiр тапшылығы мен стратегиялық мəндiлiгi жағдайында саланы экономикалық əдiстермен басқаруға көшудi мемлекет иелiгiнен алу бағдарламаларына сəйкес жүзеге асыру.

2.7 . Қолданыстағы заңдарды жет i лд i ру жəне халықаралық

ынтымақтастықты дамыту

Халықаралық жəне аймақтық құжаттардың тəртiбiн сақтаудан жалтармау негiзiнде қоршаған ортаны қорғаудың ғаламдық жəне аймақтық жүйесiн қалыптастыруға қатысу. Халықаралық келiсiмдердiң мiндеттемелерiн зерделеуде оларға қол қоюдың мақсатқа сай келетiн- келмейтiндiгiн айқындау кезiнде iс-қимылдың ақылға қонымдылығы мен ой-елегiнен өткiзiлуiн қамтамасыз ететiн сапалы жаңа қағидаттарды талдап жəне алынған қаражатқа мемлекет тарапынан бақылау белгiлеу.

Халықаралық ынтымақтастық процесi мен сыртқы жəне аралас қаржыландыру жобаларын жалпы жəне тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету проблемасын шешу.

Трансшекаралық экология проблемаларын шешу үшiн аймақтық экологиялық саясатты талдап жасау саласында Орталық Азия мемлекеттерiмен ынтымақтастықтың тұрақты тетiгiн жасау. Қабылданған халықаралық конвенцияларға сəйкес табиғи-ресурстық жəне өзге заңдардың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз ету.

Əлемдiк тəжiрибе негiзiнде экологиялық сақтандыруды жəне бюджеттен тыс экологиялық қорларды енгiзудiң жүйесiн əзiрлеу.

2 . 8 . Табиғат пайдалану жəне қоршаған ортаны қорғау жүйес i н

оңтайландыру

Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесiн əзiрлеу. Елдiң аумағын экологиялық аудандастыруды жүзеге асыру. Табиғи ресурстарды алудың экологиялық тұрғыдан жол берiлетiн шегiн айқындау жəне қоршаған ортаның ластануын шектеу. Əртүрлi аумақтарды бағалау мен салыстырудың өлшемдерiн əзiрлеу. Табиғи ресурстардың автоматтандырылған деректер базасын жəне мемлекеттiк кадастр жүргiзу жүйесiн жасау.

Жер қойнауын пайдаланушылардан жəне роялтиден түскен салық түсiмдерi қаражатын бағыттай отырып, жер қойнауын геологиялық зерделеудi бюджеттен қаржыландыруды көбейту. Пайдалы қазбалардың кен орындарын болжаудың, iздестiру мен барлаудың тиiмдi əдiстерi мен технологияларын енгiзу. Бəсекеге төзiмдi жаңа кен орындарын ашудың ғылыми негiздерiн жасау. Каспий аймағының биологиялық саналуандылығын сақтау мақсатында су мен биологиялық ресурстардың жай-күйiн зерделеу жəне қоршаған ортаның ластану көздерi мен биологиялық саналуандылықтың азаю себептерiн анықтау, қорықтық аймақтарда экологиялық аймақтандыру жүргiзу. Теңiздiң жағалау бөлiгiнде жəне теңiзде су мен биологиялық ресурстардың сапасына мониторинг пен талдауды тұрақты негiзде жүзеге асыру. Деректерді өңдеу мен гидрометеорологиялық болжауды берудiң тиiмдi жүйесiн құра отырып республиканың шаруашылық кешенiн гидрометеорологиялық қамтамасыз ету жүйесiн дамыту.

2 . 9 . Қалдықтарды пайдалану деңгей i н арттыру

Агрожүйенiң қанағаттанарлық мелиоративтiк жай-күйi жағдайында топырақтың сандық жəне сапалық органикалық заттарын көбейте отырып, жер құнарлылығын тұрақты түрде ұдайы арттыра отырып ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң органикалық немесе экологиялық егiн шаруашылығына негiзделген тұрақты жүйесiне көшу қажет.

Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мониторингiн жүзеге асыру, зиянды қалдықтарды көмудiң қоршаған ортаға əсерiн бағалау.

Ресурс-энергия үнемдеушi технологияны белсендi түрде енгiзу, қалдықтарды өңдеу мен пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру.

2 . 10 . Экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету

Қоғамда экология жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында насихат пен оқу-ағарту жұмыстарын жүргiзуге зор назар аудару.

Бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық-насихат жұмыстарын кеңейту.

Экологиялық бiлiм беру жүйесiн құру. Оқу құралдарын əзiрлеу жəне шығару. Эколог-мамандарды даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiн құру.

Экологиялық бiлiм берудiң жəне тəрбиелеудiң нормативтiк құқықтық базасын жасау. Үкiметтiк емес ұйымдар мен мемлекеттiк органдардың қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзара iс-қимылын күшейту. Қоғамдық экологиялық қозғалыстардың, ассоциациялардың, топтардың дамуына жағдай жасау.

12 Дәріс. Арал теңізі мен Сырдария өзенінің мәселелерін шешу жолдары

Сырдария – Орта Азиядағы Амудариядан кейінгі екінші су сақтағыш өзен. Ол Нарын мен Қарадария өзендерінің бірігуінен пайда болады. Сырдарияның Нарын мен Қарадария өзендерінің біріккен жерінен Арал теңізіне дейінгі ұзындығы – 2212 км-ді, ал Нарын өзенімен бірге 2790 км құрайды.

Сырдария сужинағышының орташа биіктігі Амудариядан әлдеқайда төмен, соның нәтижесінде мәңгі қарлар мен мұздар бұл жерде аз дамыған. Сырдария бассейннің барлық ірі өзендері (Нарын, Қарадария, Шыршық және Сырдарияның өзі) қорегін қар мен мұздықтардан алады. Олардағы судың көп мөлшерде жұмсалуы әсіресе маусым айларында байқалады.

Солтүстік Арал теңізінің гидротехникалық

ғимараттарының орналасуы

Арал-Сырдария бассейннің ауданы 345 мың км² жерді алып жатыр және екі акімшілік облыстарды қамтиды. Олар: Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары. Бассейн маңындағы халықтың саны 2,6 млн-ға жуық ( жалпы Республика халқының 17%), оның ішінде қала тұрғындары 1,2 млн адам (46% бассейін бойынша) және ауыл халқы 1,4 млн адам (54%),/2/.

Бассейынің негізін Сырдария өзені құрайды. Ол Қазақстаннан тыс жерде Ферғана даласында жатқан Нарын мен Қарадария өзендерінің біріккен жерінен бастауын алады. Біріккен жерінен оның жалпы ұзындығы 2212 км, ал Нарын бастауынан 3019 км жер. Өзен Қазақстан территориясы бойынша Шардара суқоймасынан Арал теңізіне дейін 1627 км-ге созылып жатыр. Соның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысында – 346 км, Қызылорда облысында – 1281 км-ге созылған.

Қазақстан территориясындағы Сырдария өзенінің ірі салалары Келес, Арыс, Бадам, Боролдай және Бұғын болып табылады. Сонымен қатар Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінен ағып түсетін майда өзендер.

Сырдария өзен бассейндерінің ауданы бастауынан Төмен-Арық теміржол бекетіне дейін 21900 км²-ді құрайды. Ағын қалыптасқан аймақта (бассейннің таулы бөлігінде) негізгі қоректену көзі – мезгілдік қар жамылғысының еріген сулары болып табылады. Оның аз бөлігі “мәңгілік қар”, мұз және жаңбыр сулары.

Сырдария өзен бассейннің су қорлары орта есеппен алғанда 37,9 км² құрайды. Ағынның 70%-ын құрайтын негізгі көлемі бассейннің жоғарғы жағында Ферғана жазықтығынан шығарға дейінгі жерде қалыптасқан. Шардара суқоймасынан жоғары орналасқан оң жақ жағалау салаларының ағыны Қазақстанға келетін жалпы су қорларының 21-23% құрайды. Арыс өзенінің және Қаратау жотасынан ағып жатқан басқа да өзен ағындарының Қазақстан жеріндегі еншісі 9-7%.

Арал-Сырдария су шаруашылық бассейнде су қорларының сулылығы орта болған жылдары 17,92 км³/жыл, ал су аз жылдары 14,24км³/жыл бағаланады. Мұндағы ағынның міндетті шығыны 5,82 км³/жыл-мен бағаланады. 2,8 км³/жыл көлемдегі ағын су өзен арналарының және суқоймалардағы судың беткі қабаттарының булануына, сондай-ақ өзен арналарының фильтрациясына жұмсалады. Арал теңізінің деңгейін көтеруге бағытталған экологиялық бос ағызу 3,1км³/жыл құрайды. Сулылығы орта болатын жылдарда қолдануға арналған су қорлары 12,02 км³–ді, ал 20 жылда бір қайталанатын құрғақшылық жылдары олар 9,3 км³/жылды құрайды.

Солтүстік Арал теңізі +42 м

Арал-Сырдария бассейні су шаруашылығының қиын жағдайымен сипатталады. Әсіресе Сырдарияның төменгі аймағында өзеннің шынайы тоқтауы және өзен суының ластануының жоғарлауы табиғи ортаның Арал аймағындағы қоныс жағдайының төмендеуіне әкеледі. Өзен атырауы өзінің су басқару қабілетін толық жоғалтты. Шөлді аймаққа айналу процесі 2 млн.га жерді қамтыды. Сырдарияға коллекторлы-дренаждық сулардың, елді мекендердің, өндіріс пен ауылшаруашылығының ағынды суларының Сырдария өзеніне келіп құйылуы, судың химиялық, бактериялық лайлануына және елді мекендердегі халықтың ауруға шалдығуына әкеп соғады. Аймақтағы су проблемаларын шешуінің басты қиыншылығы - жер үсті су қорларының толығымен ауылшаруашылығында қолданылуы.

Космотүсірілім 1990 ж

Космотүсірілім 2005 ж

Біздің мемлекет көршілес Ресей, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан сияқты мемлекеттермен суды бөлу туралы көптеген сауалдарды шешу үшін үлкен жұмыс атқаруда. Қытаймен бұрын болмаған дипломатиялық жетістіктерге жеттік. Қосжақтың бірлесуімен трансшекаралық өзендерді қорғау және оларды қолдану комиссиясы құрылды. Барлық трансшекаралық мемлекеттермен бұндай келісім жасалғанымен, трансшекаралық су қорларын басқару туралы көптеген шешілмеген сауалдар бар/1/.

Солардың бірі – Сырдария өзен бассейні. Жоғарыда айтылғандарға дәлел ретінде 2003–2005 жылдары Қырғыз энергетиктері электроэнергияны өндіру үшін Тоқтағұл суқоймасына 750 м³/сек жоғарылатылған бос ағызулар түсіргендігін айтып кетуге болады. Сырдария өзен бассйеннің су деңгейінің жоғары болуы Шардара суқоймасына келетін судың мөлшерінің артуына және суқойманың уақытынан бұрын толуына алып келді.

Сырдария өзені Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облысын сумен қамтамасыз ету, сондай-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігінің экожүйесін тұрақты ұстап тұру көзі болып табылады.

Қазақстанға келетін ағын режимі өзеннің жоғарғы ағысы су қоймалары арқылы реттеледі. Олардың бастысы Қырғызстандағы Тоғтағұл суқоймасы. 1974 жылы пайдаланымға енгізілген Тоқтағұл суқоймасын ирригациялық энергетикалық режиміне шамаланған. 1988 жылдан бастап вегетациялық бос сулар жылдық ағын көлемінің 75-80% құраған кезден бастап ол ирригациялық режимінде жұмыс істей бастайды. Бірақ келіссөз процесінде және олардың орындалуындағы қиыншылықтар нәтиже бермейді.

Арал теңізінің кебі түбі мен Сырдария өзенінің қазіргі өсімдік

қабатының картасы

Сондықтан Қазақстан Республикасында қалыптасқан жағдайлардан шығудын альтернативті жолдарын табу қажет. Әйтпесе Сырдария өзенінің төменгі ағысы сумен қамтамасыздықты қайта қалпына келтіруге мүмкіндік беретін Көксарай контрреттеуші суқоймасының жұмысы тоқтайды.

Біз қазақстандықтар Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі туралы концепциясына сәйкес Сырдария су ресурстарының тиімді, ұқыпты пайдалануын қалаймыз.

Тәжірибелік сабақтар жоспары

Тапсырма №1. Сушаруашылық комплексі, оған қатысушылар. Су шаруашылық косплексіне қатысушылар. Қаралып отырған әкімшілік-экономикалық ауданның халық саны. Белгіленіп отырған суармалы жердің ауданы. Жоспарланып отырған өндіріс өнімдерінің түрелрі мен көлемдері. Міндетті түрдегі санитарлық талап Q_сн=40 м³/с. 95% су тапшы жылдағы өзен гидрографы.

Әдістемелік нұсқаулар. Талдау көрсеткіштерін орындау: ҚР 1990-2006жж аралығында, соның ішінде жер асты және жер үсінен алынған су.

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер: 1 [118-125];

Қосымша әдебиеттер: 2 [201-204];

Бақылау сұрақтары:

1.СШК қатысушылар

2.Жоспарланған өнім көлемі мен түрлері

3.Жоспарланған суармалы жер ауданы

Тапсырма №2. Гидротүйін көлемінің схемасы. Белгіленген су қорларының анықталуы. Судағы СШК қатысушылардың қажеттіліктері. Шаруашылық-тұрмыстық сумен жабдықтау. Суландыру. Өндіріс. Санитарлық талап.

Әдістемелік нұсқаулар. Выполнить анализ показателей: использования воды на хозяйственно-питьевые нужды за 1992-2006 гг. по Республике Казахстан

Ұсынылған әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер: 1[157-160];

Қосымша әдебиеттер: 2[160-162];

Бақылау сұрақтары:

1.Кешенді гидротүйін схемасы

2. Белгіленген су қорларын анықтау.

3. СШК қатысушылардың суға қажеттілігін анықтау.

Тапсырма №3. Схема использования воды отдельными участниками ВХК. Методические рекомендации: Сводный водохозяйственный баланс. Окончательный водохозяйственный баланс.

Рекомендуемая литература:

Основная литература: 2 доп. [137-141].

Дополнительная литература: 2 доп. [138-142].

Контрольные вопросы:

1. Окончательный водохозяйственный баланс

2.Сводный водохозяйственный баланс

Задание№4. Экономическое обоснование ВХК.

Методическая рекомендация: Определение затрат и прибыли по комплексным сооружениям ВХК. Определение затрат и прибыли по отраслевым сооружениям ВХК. Коммунально-бытовое водоснабжение.

Рекомендуемая литература:

Основная литература: 2 [71-107];

Дополнительная литература: 2 осн.[72-108];

Контрольные вопросы:

1. Экономическое обоснование ВКХ

2. Коммунально-бытовое водоснабжение.

3. Определение затрат и прибыли по комплексным сооружениям ВХК.

Задание№5. Орошение.

Методические рекомендации: Капитальные вложения. Ежегодные издержки. Валовой доход. Ежегодная прибыль.

Рекомендуемая литература:

Основная литература: 1 [266-268].

Дополнительная литература: 2[266-269].

Контрольные вопросы:

1. Ежегодная прибыль

2. Капитальные вложения

Задание№6. Промышленность.

Методические рекомендации: Капитальные вложения в промышленное водоснабжение. Ежегодные издержки. Прибыль в промышленности. Валовой доход. Сводная ведомость затрат и их эффективность при создании ВХК

Рекомендуемая литература:

Основная литература: 1 [118-125];

Дополнительная литература: 2 [201-204];

Контрольные вопросы:

1. Сводная ведомость затрат и их эффективность при создании ВХК

2. Прибыль в промышленности.

3. Капитальные вложения в промышленное водоснабжение.

Задание№7. Распределение затрат между участниками ВХК.

Методические рекомендации: Суммарные затраты отраслей в проектируемый ВХК.

Рекомендуемая литература:

Основная литература: 1 [120-125];

Дополнительная литература: 2 [203-206];

Контрольные вопросы:

1. Распределение затрат между участниками ВХК

2. Доля капвложения для каждого участника ВХК:

3 Суммарные затраты отраслей в проектируемый ВХК

2.4 Планы занятий в рамках самостоятельной работы

студентов (СРС)

N	Задание	Методические указания	литература
1	Построить блок-схему «Аспекты устойчивого природопользования».	Показать цель, сущность и содержание основных аспектов устойчивого природопользования Составить резюме к схеме.	2доп. [19-21]
2	Построить блок-схему «Классификация водопользований».	При построении блок-схемы необходимо исходить из целей водопользования и взаимодействия с объектами водного фонда	1осн.1[24-26]
3	Предмет и содержание науки экологизации водопользования.	Показать сущность экологизации водопользования, метод науки, системный подход в исследовании проблем экологизации водопользования.	1осн.1[1,2,4] 2доп.2[6,-11]
4	Построить блок-схему «Предмет и задачи дисциплины основы водопользования и охраны водных ресурсов»	Отразить специфику, метод науки и связь с другими дисциплинами	1осн.4[21-24], 2доп.[7-11]
5	Построить блок-схему «Рациональное использование водных ресурсов»	Показать цели, задачи принципы рационального использования водных ресурсов.	1осн.1[1-4 ] 2доп.2[8-10]
6	Построить блок-схему «Водопотребление в городах»	Показать структуру, факторы, изменения водопотребления.	1осн. 1[1,3,4 ] 2доп.2[8-10]
7	Составить блок-схему «Экономия и рациональное водопользование в жилых домах.	Выделить технические, организационные и экономические мероприятия	1осн.1[129-131]
8	Составить блок-схему «Экономия и рациональное водопользование в промышленности».	Выделить технические, организационные и экономические мероприятия	1осн.1 (44-49)
9.	Составить блок-схему «Экономия и рациональное водопользование в сельскохозяйственном водоснабжении».	Выделить технические, организационные и экономические мероприятия	1осн.1[46-49]
10	Построить блок-схему «Цель и аспекты охраны вод»	Выделить цели различного уровня и мероприятия	1осн.1[100-118]
11	Составить блок-схему «Гигиеническое нормирование загрязняющих веществ в окружающей среде»	Показать виды исследований, принимаемые меры и перечень нормативов	2доп. 1[434-453] 2осн.1[100-118]
12	Составить блок-схему «Нормирование хоз-питьевого водопотребления»	Показать процедурные расходы воды	осн.4[272-283]
13	Составить блок-схему «Национальная водохозяйственная политика и стратегия РК»	Показать цель, приоритеты и перспективные направления водной политики.	1осн. [29-34]
14	Составить блок-схему «Государственное регулирование использования и охраны водных ресурсов в РК».	Используя статьи Водного кодекса РК, показать принципы, задачи и функции регулирования	1осн. 2[13-26]
15	Составить блок-схему «Проблемы использования и охраны водных ресурсов в РК и пути их решения».	Изучить литературу, информацию Интернет.	осн.2[5-12]

2.5 Планы занятий в рамках самостоятельной работы студентов под руководством преподавателя (СРСП)

N	Задание	Методические указания	Форма проведения	Литература.
1	Проблема чистой воды в мире.	Запасы воды в различных частях гидросферы. Ресурсы некоторых стран мира. Удельная водность на 1 жителя. Написание аналитической записки.	дискуссия	2доп. 1[19-21]
2	Динамика и структура мирового водопотребления.	Водозабор из различных источников. Безвозвратные потери воды. Структура водопотребления в различных отраслях экономики. Удельное водопотребление на 1 жителя. Написание аналитической записки.	тренинг	1осн.1[24-26]
3	Забор воды из различных источников водоснабжения.	Характеристика источников водоснабжения в количественном и качественном отношении, оценка их с точки зрения использования для различных целей. Уровень и динамика использования поверхностных и подземных вод в РК за 1992-2006гг. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн.1[1,2,4] 2доп.2[6,-11]
4	Использование водных ресурсов отраслями экономики РК.	Перечислить основные направления использования воды в РК. Указать наиболее водоемкие отрасли экономики. Выполнить анализ структуры и динамики водопотребления за 1992-2006гг. Написание аналитической записки.	тренинг	1осн. 4[21-24], 2доп.[7-11]
5	Использование воды на хозяйственно-питьевые нужды РК.	Роль воды для населения. Требования к питьевой воде. Определение потребного количества воды на хозяйственно-питьевые нужды. Процедурные расходы, удельные расходы и нормативы водопотребления в РК и за рубежом, сравнительная оценка. Мероприятия по водосбережению. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн.1[1-4 ] 2доп.2[8-10]
6	Использование воды на промышленные нужды РК.	Роль воды в промышленности. Требования различных отраслей. Определение потребного количества воды. Индивидуальные и укрупненные нормы водопотребления. Мероприятия по водосбережению. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн. 1[1,3,4 ] 1доп.2[8-10]
7	Использование воды на орошение в РК.	Роль воды в сельском хозяйстве. Определение потребного количества воды. Поливная и оросительная нормы водопотребления Мероприятия по водосбережению. Написать аналитическую записку на указанную тему.	дискуссия	1осн.1[129-131]
8	Использование воды на сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ в РК.	Роль воды в сельскохозяйственном водоснабжении и обводнении. Определение потребного количества воды. Нормы водопотребления для населения и сельскохозяйственных животных. Мероприятия по водосбережению. Написание аналитической записки	тренинг	1осн.1 (44-49)
9	Использование воды на сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ в РК.	Роль воды в сельскохозяйственном водоснабжении и обводнении. Определение потребного количества воды. Нормы водопотребления для населения и сельскохозяйственных животных. Мероприятия по водосбережению. Написание аналитической записки	тренинг	1осн.1[46-49]
10	Динамика и структура водоотведения в РК.	Основные источники загрязнения вод. Виды загрязняющих веществ. Динамика и структура водоотведения в РК за 1992-2006гг. Написание аналитической записки.	тренинг	1осн.1[100-118]
11	Динамика оборотного и повторного водоснабжения в РК.	Сущность оборотного и повторного водоснабжения. Анализ динамики оборотного и повторного водоснабжения в РК за 1992-2006гг. Написать аналитическую записку на указанную тему.	дискуссия	доп.1[434-453] 2осн.1[100-118]
12	Нормирование хозяйственно-питьевого водопотребления.	Сущность и задачи нормирования хозяйственно-питьевого водопотребления. Факторы определяющие уровень удельного хозяйственно-питьевого водопотребления. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн.4[272-283]
13	Отраслевая программа «Питьевые воды».	Состояние проблемы питьевого водоснабжения в Казахстане. Обоснование, цель и задачи программы. Этапы реализации. Источники финансирования. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн.1[1,2,4] 2доп.2[6,-11]
14	Концепция экологической безопасности РК;	Резюме концепции экологической безопасности РК; содержание раздела «использование и охрана водных ресурсов». Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн. 4[21-24], 2доп.[7-11]
15	Отраслевая программа водосбережения РК.	Резюме отраслевой программы водосбережения РК. Написание аналитической записки.	дискуссия	1осн.1[1-4 ] 2доп.2[8-10]

2.6 Тестовые задания для самоконтроля

Перечень вопросов для проведения контроля по модулям и промежуточной аттестации

Модуль

1. Взаимодействие общества и природы.

А) горно-техническая деятельность;

Б) инженерно-строительная деятельность;

В) загрязнение автотранспортом воздушной среды;

Г) воздействие человеческого общества (антропогенных факторов) на природу и природы (природных факторов) на здоровье и хозяйственную деятельность человека.

2.Понятие «природопользование»

А) использование населением водных ресурсов;

Б)) использование населением минеральных ресурсов;

В) использование человечеством воздушного бассейна для авиаполетов.

Г) Процесс эксплуатации природных ресурсов в целях удовлетворения материальных и культурных потребностей общества.

3.Понятие «охрана окружающей среды»

А) охрана водных ресурсов;

Б) охрана воздушного бассейна;

В) охрана минеральных ресурсов;

Г) система мер, направленная на поддержание рационального взаимодействия между деятельностью человека и окружающей природной средой.

4. Рациональное природопользование.

А) экономия воды;

Б) экономия минеральных ресурсов;

В) рациональное землепользование;

Г) изучение природных ресурсов, их бережная эксплуатация, охрана и воспроизводство с учётом не только настоящих, но и будущих интересов развития народного хозяйства и сохранения здоровья людей.

5.Устойчивое развитие общества

А) с развитой экономикой;

Б) индустриальное развитие общества;

В) информационное развитие общества;

Г) такое развитие общества и его хозяйства, при котором не разрушается природная основа этого развития.

6. Аспекты устойчивого природопользования

А) научно-технический.

Б). экономический

В) .юридический

Г). А+Б+В+международное сотрудничество

2 - модуль.

7. Понятие «водопользование»

А) забор воды

Б) очистка воды

В) подача воды

Г) . использование человеком водных ресурсов для различных целей.

8.Классификация водопользований

А) по целям использования вод.

Б) по объектам и техническим условиям водопользования.

В) по характеру использования воды и по воздействию водопользований на водные объекты.

Г) А+Б+В+ по условиям предоставления водных объектов + по способам использования водных объектов

9. Водопотребители

А) население

Б) промышленность

В) сельское хозяйство

Г) отрасли экономики, использующие водные ресурсы вне водных источников

10. Водопользователи.

А) ) население

Б) промышленность

В) сельское хозяйство

Г) отрасли экономики, использующие водные ресурсы без изъятия их из водных источников

11.Предмет дисциплины «Основы водопользования и охраны водных ресурсов».

А) использование человеком водных ресурсов для различных целей

Б) использование промышленностью водных ресурсов для различных целей

В) использование сельским хозяйством водных ресурсов для различных целей

Г) взаимодействие и взаимосвязь человека, человеческого общества с водными ресурсами.

12. Специфика дисциплины «Основы водопользования и охраны водных ресурсов»

А) относится к естественным дисциплинам

Б) относится к общественным дисциплинам

В) относится к техническим дисциплинам

Г) является интегрированной дисциплиной, включающей А+Б+В

13. Цель и задачи дисциплины «Основы водопользования и охраны водных ресурсов»..

А) оценка состояния общественного и производственного водопотребления-водопользования

Б) оптимизация взаимоотношений между человеком, с одной стороны, и водными экосистемами – с другой.

В) изучение количественными методами основ структуры и функционирования водных экосистем и водохозяйственных систем.

Г) А+Б+В

14. Сущность экологизации водопользования.

А) заключается в обеспечении экономного водопользования

Б) заключается в обеспечении рационального водопользования

В) заключается в обеспечении оптимального водопользования

Г) заключается в обеспечении устойчивого экологически безопасного водопользования и сохранения водоресурсного равновесия через снижение водоемкости и сброса загрязненных сточных вод различных производств, и уменьшения воздействия на биосферные процессы обмена веществ и энергии.

15. Предмет и содержание науки экологизации водопользования.

А) эколого-экономические закономерности и факторы

Б) правовые и организационные закономерности и факторы

В) технические закономерности и факторы

Г) являются закономерности и факторы (эколого-экономические, правовые, технические, организационные), влияющие на величину расхода и качество природной и сточной воды для установления обоснованных мероприятий по рациональному использованию и охране водных ресурсов.

16. Метод науки экологизации водопользования.

А) эксперимент

Б) анализ

В) синтез

Г) является диалектический метод

17.Системный подход в исследовании проблем экологизации водопользования.

А) заключается в исследовании экспериментальным путем

Б) заключается в натурном исследовании

В) заключается в социологическом исследовании

Г) заключается в рассмотрении водопользования как динамически развивающегося целого и исследовании его во всех связях и зависимостях при использовании не только данной но и других наук, изучающих эти же явления;

Модуль

18.Сущность рационального использования водных ресурсов.

А) экономное использование водных ресурсов

Б) бережное использование водных ресурсов

В) разумное использование водных ресурсов

Г) всестороннее научно обоснованное использование вод, обеспечивающее оптимально полезный эффект для общества в текущий и перспективный период и в течение принятого периода расчетной перспективы при обязательном соблюдении всех требований водного законодательства

19.Требования, обеспечивающие рациональное использование, охрану и улучшение состояния вод.

А) Размещение предприятий и других сооружений, влияющих на состояние водных объектов, производится с соблюдением условий и правил охраны окружающей среды, охраны недр, санитарно-эпидемиологической, промышленной безопасности, воспроизводства и рационального использования водных ресурсов, а также с учетом экологических последствий деятельности указанных объектов.

Б) Строительство, реконструкция, эксплуатация, консервация, ликвидация предприятий и других сооружений, влияющих на состояние водных объектов, осуществляются при наличии положительного заключения центрального исполнительного органа Республики Казахстан в области охраны окружающей среды, уполномоченного органа по использованию и охране недр, уполномоченного органа в области санитарно-эпидемиологического благополучия населения и уполномоченного органа в области промышленной безопасности.

В) При выполнении строительных работ принимаются меры по рекультивации земель, воспроизводству и рациональному использованию водных ресурсов, благоустройству территорий и оздоровлению окружающей среды.

Г) А+Б+В

20.Требования по сокращению сброса загрязняющих веществ в водные объекты.

А) Использование и охрана водных ресурсов основываются на нормировании загрязняющих веществ в точках сброса, на совокупном нормировании водохозяйственной деятельности всех организаций в пределах соответствующего бассейна, водотока или участка.

Б) Требования к степени очистки и качеству сбрасываемых вод определяются по направлениям возможного целевого использования водного объекта и обосновываются расчетами, и должны учитывать реальное состояние водного объекта, техническую и экономическую возможности и сроки достижения планируемых показателей.

В) Уполномоченный орган в области использования и охраны водного фонда совместно с уполномоченным органом по использованию и охране недр и центральным исполнительным органом Республики Казахстан в области охраны окружающей среды для бассейна каждого водного объекта обязаны разрабатывать целевые показатели состояния и критерии качества воды.

Г) А+Б+В

21.Цели рационального использования водных ресурсов.

А).экономия воды

Б) охрана вод от истощения

В) охрана вод от загрязнения

Г) являются достижение и поддержание экологически безопасного и экономически оптимального уровня водопользования и охраны водных ресурсов для сохранения и улучшения жизненных условий населения и окружающей среды.

22. Задачи рационального использования водных ресурсов

А) проведение государственной политики в области использования и охраны водных ресурсов, направленной на экологизацию всех отраслей экономики и регулирование водных отношений ;

Б) обеспечение правовой основы поддержки и развития устойчивого водопользования и определение основных принципов и направлений использования и охраны водных ресурсов;

В) технологическое и техническое обеспечение рационального использования водных ресурсов.

Г) А+Б+В

23. Принципы рационального использования водных ресурсов.

А) признания государственного значения вод, являющихся основой жизни и деятельности населения;

Б) первоочередного обеспечения населения питьевой водой в необходимом количестве и гарантированного качества;

В) комплексного и рационального водопользования с освоением современных технологий, позволяющих сократить забор воды и снизить вредное воздействие вод;

Г) А+Б+В+ неотвратимости ответственности и возмещения ущерба, причиненного за нарушение водного законодательства Республики Казахстан;

4- модуль

24. Факторы водопотребления в городах.

А) природные факторы: температура воздуха, относительная влажность, частота выпадения осадков, инсоляция и облачность.

Б) социальные факторы: число постоянных жителей, число служащих в различных учреждениях, размеры и вид промышленной продукции и конструкция зданий, деятельность акимата (административная, культурная, оздоровительная и т.д.) и планировка города, перемещение населения в отношении выездов на дачи, туризма, каникул, отпусков, пути до работы и т.д., ритм жизни и условия труда (смены, начало и конец работы, проведение свободного времени), влияние телевидения, тарифы на воду.

В) технологические факторы: стандарт сантехники в домах, способ подготовки и подачи горячей воды населению, давление в распределительной системе, техническое состояние системы питьевого водоснабжения и бытовых установок, технологическая схема водопроводно-канализационных сооружений, надежность систем водоснабжения и канализации.

Г) А+Б+В

25.Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в городах:

А) Основное направление развития экономики на современном этапе - переход от экстенсивных к водосберегающим методам водопользования, рациональному использованию водных, энергетических и материальных ресурсов с переходом к устойчивому водопользованию.

Б) совершенствования технологических процессов в промышленном секторе создания маловодных и безводных технологий, повторного и оборотного использования воды,

В) сокращения непроизводительных расходов и потерь на всех стадиях водозабора, водоподготовки, водоподачи и водопотребления, в том

Г) А+Б+В+ создание организационно - правового и экономического механизмов, направленных на рациональное использование, экономию и охрану водных ресурсов.

26.Причины непроизводительных расходов и потерь воды в жилых зданиях.

А) несовершенство водоразборной арматуры,

Б) избыточное давление в сети,

В) слив горячей воды ,

Г) А+Б+В

27.Организационные мероприятия по экономии воды в жилых зданиях

А) Разработка и внедрение нового хозяйственного механизма, направленного на экономию воды и перестройка структуры управления водопроводом.

Б) Разработка и внедрение системы экономического стимулирования воды при проектировании, монтаже и эксплуатации внутреннего водопровода.

В) Совершенствования контроля водопотребления, создания автоматизированной информационной системы учета водопотребления.

Г) А+Б+В

28.Технические мероприятия по уменьшению потерь воды.

А) налаживание регуляторов давления и систем автоматики насосов в эксплуатируемых системах;

Б) модернизацией водозаборной арматуры в направлении увеличения герметичности;

заменой резиновых уплотнений на более надежные – керамические;

В) обеспечение устойчивого температурного режима в системе горячего водоснабжения, поддерживание постоянной температуры на выходе из водонагревателя.

Г) А+Б+В+ совершенствование схемных решений.

29.Содержание охраны водных ресурсов.

Водные ресурсы подлежат охране от:

А) природного и техногенного загрязнения вредными опасными химическими и токсическими веществами и их соединениями, теплового, бактериального, радиационного и другого загрязнения;

Б) засорения твердыми, нерастворимыми предметами, отходами производственного, бытового и иного происхождения;

В) истощения.

Г) А+Б+В

30.Цели охраны водных ресурсов.

Водные ресурсы подлежат охране с целью предотвращения:

А) нарушения экологической устойчивости природных экосистем; причинения вреда жизни и здоровью населения; уменьшения рыбных запасов и других водных животных;

Б) ухудшения гидрологического и гидрогеологического режима водных объектов; ) снижения способности водных объектов к естественному воспроизводству и очищению;

В) ухудшения условий водоснабжения;

Г) А+Б+В+ других неблагоприятных явлений, отрицательно влияющих на физические, химические и биологические свойства водных объектов.

Правильные ответы на тестовые вопросы для самоконтроля

Правильные ответы на тестовые вопросы по всем 4 модулям указаны в порядковом номере 4 под шифром “Г”

2.7 Экзаменационные вопросы по дисциплине «Охрана водных ресурсов»

1. Взаимодействие общества и природы.

.2.Понятия природопользование и охрана окружающей среды

3. Сущность рационального природопользования.

4. Устойчивое развитие общества и природопользования.

5. Научно-технический аспект природопользования.

6.Экономический аспект природопользования.

7.Юридический аспект природопользования.

8.Международное сотрудничество в области природопользования и охраны окружающей среды.

9.Общее понятие и содержание водопользования.

10.Виды водопользования.

11.Признаки классификации водопользований

12.Классификация водопользований по целям использования вод.

13. Классификация водопользований по объектам и техническим условиям водопользования.

14.Классификация водопользований по характеру использования воды и по воздействию водопользований на водные объекты.

15. Водопотребители и водопользователи.

16.Предмет дисциплины «Основы водопользования и охраны водных ресурсов».

17. Специфика, цель и задачи дисциплины «Основы водопользования и охраны водных ресурсов»..

18. Сущность экологизации водопользования.

19. Предмет и содержание науки экологизации водопользования.

20. Метод науки экологизации водопользования.

21.Системный подход в исследовании проблем экологизации водопользования.

22.Сущность рационального использования иохраны водных ресурсов.

23.Требования, обеспечивающие рациональное использование, охрану и улучшение состояния вод.

24.Требования по сокращению сброса загрязняющих веществ в водные объекты.

25.Обоснование комплексных попусков для обеспечения требований отраслей экономики и охраны окружающей среды.

26.Цели и задачи рационального использования водных ресурсов.

27. Принципы рационального использования водных ресурсов.

28.Задачи научного обеспечения рационального использования и охраны водных ресурсов

29.Определение водопотребления в отраслях экономики

30. Требования к водным ресурсам в отраслях экономики.

31.Водопотребление и водопользование в отраслях экономики.

32.Водопотребление в промышленности. Роль воды в технологических процессах.

3 3.Водопотребление при орошении земель.

3 4.Водопользование для водного транспорта.

35.Водопользование для рыбного хозяйства.

3 6.Водопользование для водных рекреаций.

37.Структура водопотребления в городах.

38. Факторы водопотребления в городах.

39.Изменения водопотребления.

40.Сезонные колебания водопотребления.

41.Изменения суточных объемов водопотребления.

42.Влияние на изменение суточного водопотребления метеорологических условий.

43.Изменения в часовом водопотреблении.

44. Коэффициенты суточной и часовой неравномерности.

45. Структура водопотребления населения.

46. Характерное среднее водопотребление в жилых зданиях.

47. Непроизводительные расходы воды в жилых зданиях.

48. Утечки воды в жилых зданиях

49. Потери воды в водопроводных сетях.

50. Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в жилом секторе.

51. Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в коммунально-бытовом секторе.

52. Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в промышленном секторе.

53. Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в орошении.

54. Основные направления экономии и рационального использования водных ресурсов в сельскохозяйственном водоснабжении.

55. Понятия «резерв» и «экономия» водопотребления.

56. Организационные мероприятия по экономии и рациональному использованию водных ресурсов в жилом секторе.

57. Технические мероприятия по экономии и рациональному использованию водных ресурсов в жилом секторе.

58. Источники загрязнения природных вод.

59. Основные виды загрязнения вод.

60. Содержание и цели охраны водных ресурсов.

61. Сущность и содержание охраны водных ресурсов от загрязнения

62. Сущность охраны водных ресурсов от засорения.

63. Сущность охраны водных ресурсов от истощения.

64. Пути снижения количества загрязненных сточных вод.

65.Методы очистки сточных вод.

66. Мероприятия по сохранению и восстановлению чистоты водоемов.

67.План действий по охране водных ресурсов.

68. Лицензирование водопользования.

Глоссарий

Водное хозяйство - отрасль экономики, связанная с использованием, охраной и воспроизводством водных объектов;

Воды - совокупность всех вод, сосредоточенных в водных объектах;

Охрана вод – система мер, направленных на предотвращения, ограничение и устранение последствий загрязнения, засорения и истощения вод.

Нормы охраны вод – установленные значения показателей, соблюдение которых обеспечивает экологическое благополучие водных объектов и необходимые условия для охраны здоровья населения и водопользования.

Правила охраны вод – установленные требования, регламентирующие деятельность человека в целях соблюдения норм охраны вод.

Качество воды – характеристика состава и свойств воды, определяющая пригодность ее для конкретных видов водопользования.

Критерий качества воды – признак, по которому производится оценка качества воды по видам водопользования.

Нормы качества воды – установленные значения показателей кач5ества воды по видам водопользования.

Лимитирующий признак вредности вещества в воде – признак, характеризующийся наименьшей безвредной концентрацией вещества в воде.

Индекс качества воды – обобщенная числовая оценка качества воды по совокупности основных показателей и видам пользования.

Контроль качества воды – проверка соответствия показателей качества воды установленным нормам и требованиям.

Регулирование качества воды – воздействие на факторы, влияющие на состояние водного объекта, с целью соблюдения норм качества воды.

Водопользование - использование водных ресурсов в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан, для удовлетворения собственных нужд и (или) коммерческих интересов физических и юридических лиц;

Общее водопользование – водопользование без применения сооружений или технических устройств, влияющих на состояние вод.

Специальное водопользование – водопользование с применением сооружением или технических устройств.

Источник водопользования - водный объект, который может быть использован для удовлетворения потребностей водопользователей;

Использование водных объектов - извлечение полезных естественных свойств водных объектов для удовлетворения материальных или иных потребностей физических и юридических лиц;

Водопользователь - физическое или юридическое лицо, которому в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан, предоставлено право использования водных ресурсов для удовлетворения собственных нужд и (или) коммерческих интересов;

Водопотребитель - физическое или юридическое лицо, потребляющее воду из водных объектов или пользующееся услугами водохозяйственных организаций и получающее воду из систем водоснабжения;

Водохозяйственные организации - юридические лица, деятельность которых связана с регулированием, доставкой, воспроизводством вод, водоподготовкой, отведением сточных вод и эксплуатацией водных объектов;

Государственный водный кадастр – систематизированный свод данных учета вод по количественным и качественным показателям, регистрации водопользований, а также данных учета, использование вод.

Комплексное использование водных ресурсов – использование водных ресурсов для удовлетворения нужд населения и различных отраслей народного хозяйства, при котором находят экономически оправданное применение все полезные свойства того или иного водного объекта.

Схема комплексного использования и охраны вод – предпроектный документ, определяющий основные водохозяйственные и другие мероприятия, подлежащие осуществлению для удовлетворения перспективных потребностей в воде населения и народного хозяйства, а также для охраны вод или предотвращения их вредного воздействия.

Водопотребление – потребление воды из водного объекта или из систем водоснабжения.

Режим водопотребления – изменение во времени суточных и часовых расходов воды потребителей

Безвозвратное водопотребление – водопотребление без возврата воды в водный объект.

Норма водопотребления – установленное количество воды на одного жителя или на условную единицу, характерную для данного производства.

Лиманное орошение - использование талых, паводковых и других вод для затопления сельскохозяйственных угодий с помощью системы гидротехнических сооружений или без них;

Водохозяйственный баланс - результаты сопоставления имеющихся в бассейне или на данной территории водных ресурсов с их использованием на различных уровнях развития народного хозяйства.

Водохозяйственная система – комплекс взаимосвязанных водных объектов и гидротехнических сооружений, предназначенных для обеспечения рационального использования и охраны вод.

Водоохранный комплекс – система сооружений и устройств для поддержания требуемого количества и качества воды в заданных створах или пунктах водных объектов.

Водосбережение - система мер, обеспечивающая рациональное и эффективное использование водных ресурсов;

Особо важные групповые системы водоснабжения - групповые системы водоснабжения питьевой воды, обслуживающие более одного населенного пункта, имеющие приоритетность и социальную значимость и отнесенные к категории особо важных систем группового водоснабжения Правительством Республики Казахстан;

Уполномоченный орган в области использования и охраны водного фонда - государственный орган, осуществляющий функции управления и контроля в области использования и охраны водного фонда;

Хозяйственно-питьевые подземные воды - подземные воды, по своему качеству в естественном состоянии или после обработки отвечающие нормативным требованиям и предназначенные для питьевых и бытовых нужд человека либо для производства питьевой продукции;

Производственно-технические подземные воды - подземные воды, которые по своему качеству и физическим свойствам используются или могут быть использованы для производственно-технического водоснабжения;

Автоматизированная система управления водоохранным комплексом - автоматизированная система управления , предназначенная для выработки и реализации управляющих воздействий на водоохранный комплекс в соответствии с принятым критерием управления.

Автоматизированная система контроля качества воды – автоматизированная система управления для сбора и распространения данных о качестве воды и предупреждения о нарушении норм ее качества.

Вредное воздействие вод - отрицательное влияние вод на хозяйственную и иную деятельность в результате наступления чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера;

Зона санитарной охраны – территория и акватория, на которых устанавливается особый санитарно-эпидемиологический режим для предотвращения ухудшения качества воды источников централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения и охраны водопроводных сооружений.

Прибрежная водоохранная зона – территория и акватория, на которых устанавливается особый санитарно – эпидемиологический режим для предотвращения ухудшения качества воды источников централизованного хозяйственно-питьевого водоснабжения и охраны водопроводных сооружений.

Прибрежная водоохранная зона – территория, прилегающая к акваториям водных объектов, на которой устанавливается специальный режим для предотвращения загрязнения, засорения и истощения вод.

Водоохранная полоса - территория шириной не менее двадцати метров в пределах водоохранной зоны, прилегающая к водному объекту и водохозяйственным сооружениям, на которой устанавливается режим ограниченной хозяйственной деятельности;

Сточные воды – воды, отводимые после использования в бытовой и производственной деятельности человека.

Норма состава сточных вод - перечень веществ, содержащихся в сточных водах, и их концентрации, установленные нормативно – технической документацией.

Нормативы предельно допустимых концентраций загрязняющих веществ - величины допустимого содержания загрязняющих веществ в водных объектах и воздействие физических факторов на водную среду, устанавливаемые в целях охраны здоровья человека и предотвращения вредного влияния на растительный и животный мир;

Обработка сточных вод – воздействие на сточные воды с целью обеспечения их необходимых свойств и состава.

Очистка сточных вод - обработка сточных вод с целью удаления из них определенных веществ.

Обеззараживание сточных вод – обработка сточных вод с целью удаления из них патогенных и санитарно-показательных микроорганизмов.

Нормативно-очищенные сточные воды – сточные воды, отведение которых после очистки в водные объекты не приводит к нарушению норм качества в контролируемом створе или пункте водопользования.

Повторное использование воды – использование отводимых объектом сточных вод для водоснабжения.

Норма отведения сточных вод – установленное количество сточных вод на одного жителя или на условную единицу, характерную для данного производства.

Лимит отведения сточных вод в водный объект – расход отводимых в водный объект сточных вод, установленный для данного водопользователя, исходя из норм отведения сточных вод и состояния водного объекта.

Предельно допустимый сброс вещества в водной объект – масса вещества в сточных водах, максимально допустимая к отведению с установленным режимом в данном пункте водного объекта в единицу времени с целью обеспечения норм качества воды в контрольном пункте.

Загрязняющее воду вещество-вещество в воде, вызывающее нарушение норм качества воды.

Створ полного смещения - ближайший к источнику, влияющему на качество воды, поперечный профиль русла водотока, в котором устанавливается практически равномерное распределение температур и концентраций веществ в воде.

Источник загрязнения вод - источник, вносящий в поверхностные или подземные воды загрязняющие воду вещества, микроорганизмы или тепло.

Тепловое загрязнение вод – загрязнение вод в результате поступления вод.

Микробное загрязнение вод – загрязнение вод в результате поступления патогенных и санитарно-показательных микроорганизмов.

Состояние водного объекта - характеристика водного объекта по совокупности его количественных и качественных показателей применительно к видам водопользования.

Экологическое – благополучие водного объекта – нормальное воспроизведение основных звеньев экологической системы водного объекта.

Ассимилирующая способность водного объекта – способность водного объекта принимать определенную массу веществ в единицу времени без нарушения норм качества воды в контролируемом створе или пункте водопользования.

Евтрофирование вод – повышение биологической продуктивности водных объектов в результате накопления в воде биогенных объектов.

Цветение вод – массовое развитие фитопланктона, вызывающее изменение окраски воды.

Аэрация воды – обогащение воды кислородом воздуха.

Биологическая мелиорация водного объекта – улучшение состояния водного объекта при помощи биологических мероприятий.

Засорение вод – накопление в водных объектах посторонних предметов.

Истощение вод – уменьшение минимально допустимого стока поверхностных вод или сокращение запасов подземных вод.

Естественная защищенность подземных вод – совокупность гидрогеологических условий; обеспечивающая предотвращение проникновения загрязняющих веществ в водоносные горизонты.

Искусственное пополнение запасов подземных вод – направление части поверхностных вод в подземные водоносные горизонты.

Зона рекреации на водном объекте - водный объект или его участок с прилегающим к нему берегом, используемый для массового отдыха, туризма и спорта;

СОДЕРЖАНИЕ

1. УЧЕБНАЯ ПРОГРАММА ДИСЦИПЛИНЫ- SYLLABUS………………

1.1 Данные о преподавателях…………………………………………………………………

1.2 Данные о дисциплине…………………………………………………………………….

1.3 Пререквизиты

1.4 Постреквизиты

1.5 Краткое описание

1.6 Перечень и виды заданий и график их выполнения

1.7 Список литературы

1.8 Контроль и оценка знаний

1.9 Политика и процедуры

2. содержание активного раздаточного материала

2.1 Тематический план курса

2.2 Конспекты лекционных занятий

Лекция 1. Устойчивое развитие, природопользование и охрана окружающей среды

Лекция 2. Общие понятия о водопользовании и охране вод

Лекция 3. Предмет и задачи дисциплины «Охрана водных ресурсов»

4. Рациональное использование и охрана водных ресурсов

5. Водопотребление и водопользование в отраслях экономики

6. Водопотребление и водоотведение в городах

7. Загрязнение окружающей среды

8. Основные аспекты, задачи и принципы охраны окружающей среды

9. Экологизация отраслей экономики и переход к устойчивому развитию

10. Содержание, задачи и меры по охране водных ресурсов

11. Нормирование водопотребления и водоотведения в промышленности

12. . Нормирование качества воды водотоков и водоемов

13. Планирование и контроль мероприятий по охране водных ресурсов

14 Водосбережение: сущность, задачи и основные направления

15. Проблемы водопользования и охраны водных ресурсов в мире, Центральной Азии и Казахстане

2.3 План практических занятий

Тема1.Забор воды из различных источников водоснабжения

Тема 2. Использование воды на хозяйственно-питьевые нужды

Тема 3. Использование воды на производственные нужды

Тема 4. Использование воды на регулярное и лиманное орошение

Тема 5. Использование воды на нужды сельскохозяйственного водоснабжения и обводнения пастбищ

Тема 6. Водоотведение в поверхностные водные объекты

Тема 7. Водоотведение в подземные горизонты и в накопители рельеф местности

Тема 8. Оборотное и повторное использование воды

2.4 Планы занятий в рамках самостоятельной работы студентов (СРС)

2.5 Планы занятий в рамках самостоятельной работы студентов под руководством преподавателя (СРСП)

2.6 Тестовые задания для самоконтроля

2.7 Экзаменационные вопросы по дисциплине «Охрана водных ресурсов»

2.8 Глоссарий

УМК ДС обсужден на заседании кафедры

Инженерные системы и охрана окружающей среды

Протокол № ___ «_____»___________ 2006 г.

УМК ДС одобрен на заседании научно-методического

Совета Института экологии и строительства

Протокол № ___ «_____»___________ 2006 г.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 67

Последнее изменение этой страницы: 2019-05-08; Просмотров: 198; Нарушение авторского права страницы