Беларусь у г істарычн ых даследаваннях

Пачатку 60-х гг. ХІХ ст.

 

План

 

1. Дзейнасць урадавых устаноў Расійскай імперыі па вывучэнню мінулага Беларусі.

2. Гісторыя ВКЛ у расійскай гістарыяграфіі другой трэці ХІХ ст.

3. Вывучэнне гісторыі «мясцовымі» даследчыкамі Беларусі і Літвы ў 30 – пачатку 60-х гг. ХІХ ст.

 

Літаратура

 

1. Алексеев Л.В. Археология и краеведение Беларуси ХVІ в. – 30-е годы ХХ в. – Мн.: Беларус. навука, 1996. – С. 50 – 78.

2. Асветнікі зямлі Беларускай: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. – Мн.: БелЭн, 2001. – 496 с.

3. Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 1. – Мн.: БелЭн, 2005. – 768 с.

4. Беларусы: У 8 т. Т. 3. – Мн.: Беларуская навука, 1999. – 365 с.

5. Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. – Мн.:БелЭн, 2005. – 688 с.

6. Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белорусское Полесье: Репринт. Воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд. – Мн.: БелЭн, 1994. – 550 с.

7. Запрудскі І.М. Адам Кіркор як гісторык беларускай літаратуры // Роднае слова. – 2000. - № 4. – С. 18 – 19.

8. Запрудскі І.М. «Заваяваць сабе свабоду…» // Настаўніцкая газета. – 2002. – 7 верас.

9. Историография истории России до 1917 года: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений: В 2 т. – М.: ВЛАДОС, 2003. – Т. 1. – С. 261 – 268. 

10. Караў Дз. Пачаткі беларускага крыніцазнаўства // Спадчына. – 1994. - № 1. – С. 4 – 14.

11. Карев Д.В. Белорусская историография в конце ХVІІІ – начале 60-х годов ХІХ в. // Очерки истории науки и культуры Беларуси ІХ – начала ХХ в. / П.Т.Петриков, Д.В.Карев, А.А.Гусак и др. – Мн.: Наука и техника, 1996. – С. 24 – 39.

12. Каханоўскі Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў ХVІ – ХІХ ст. – Мн.: Навука і тэхніка, 1984. – С. 36 – 72.

13. Каханоўскі Г.А. Тэадор Нарбут і Беларусь // Чырвоная змена. – 1989. – 18 ліст.

14. Каханоўскі Г.А., Каханоўскі А.Г. Руплівец нашай старасветчыны: Яўстах Тышкевіч. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991.

15. Копысский З.Ю., Чепко В.В. Историография БССР (эпоха феодализма): Учеб. пособие. – Мн.: Университетское, 1986. – 175 с.

16. Мелешко Е.И. Концепция исторического развития белорусских земель в трудах П.О. Бобровского // Вестник ГрГУ. – Серия 1. – 2000. - № 2. – С. 43 – 50.

17. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклап. даведнік. – Мн.: БелЭн, 1996. – 671 с.

18. Ненадавец А. Тэадор Нарбут. – Мн.: Полымя, 1996. – 63 с.

19. Нечухрин А.Н. Отечественные историки – уроженцы Гродненщины. – Гродно: ГрГУ, 1989. – 31 с.

20. Цітоў В. С. Этнаграфічная спадчына. Беларусі. Традыцыйна-бытавая культура. Вучэб.–метад. дапаможнік. – Мн.: Беларусь, 1997. – 207 с.

21. Янчук Н. А.К.Киркор: Краткий очерк жизни и деятельности. – Мн., 1988.

 

Тэматыка рэфератаў

 

1. А.К.Кіркор як гісторык-даследчык мінулага свайго краю.

2. Т.Нарбут аб гісторыі ВКЛ.

3. Уклад братоў Тышкевічаў у развіццё археалогіі і краязнаўства Беларусі.

4. Дзейнасць Віленскай археалагічнай камісіі.

 

1. Дзейнасць урадавых устаноў Расійскай імперыі па вывучэнню мінулага Беларусі. У другой трэці ХІХ ст. узрастае цікавасць да беларускіх губерняў з боку расійскіх журналістаў і навукоўцаў, а таксама афіцыйнай улады. Шляхецкае паўстанне 1830 – 1831 гг. сведчыла аб адсутнасці падтрымкі мерапрыемстваў рускага ўрада ў дадзеным рэгіёне. Узнікла патрэба ў зборы грунтоўнай інфармацыі пра Беларусь з той мэтай, каб распачаць прапагандысцкую дзейнасць па пераарыентацыі мясцовага насельніцтва на бок Расіі.

Цікавасць да беларускай праблематыкі ў 30 – 40-я гг. пачынаюць праяўляць Сінод, Міністэрства ўнутраных спраў, жандармерыя. У часопісах цэнтральных урадавых устаноў («Журнал МВД», «Журнал Министерства народного просвещения», «Журнал Министерства государственных имуществ») з’яўляюцца гісторыка-статыстычныя артыкулы пра Беларусь.

У 1834 г. былі арганізаваны губернскія статыстычныя камітэты. Іх функцыя заключалася ў зборы звестак аб мінулым і сучасным стане гаспадаркі, насельніцтве, гісторыка-бытавых асаблівасцях заходніх губерняў. Супрацоўнікі камітэтаў распрацавалі праграмы для выдання «Губернских ведомостей» (газеты выходзілі пры губернскіх управах з 1838 г.) і «Памятных книжек» губерняў (выдаваліся з канца 30-х гг. ХІХ ст.). У іх неафіцыйных частках часта публікаваліся гісторыка-краязнаўчыя нарысы, нататкі, гістарычныя дакументы. Пры ўсёй сваёй праўрадавай накіраванасці яны да пачатку 80-х гг. ХІХ ст. абуджалі інтарэс да гісторыі Беларусі.

Віленскі, Гродзенскі, Віцебскі, Мінскі і Магілёўскі статыстычныя камітэты працавалі з рознай ступенню эфектыўнасці, але іх роля ў развіцці гістарычнай навукі ў Беларусі несумненная. Па-сутнасці, статыстычныя камітэты былі адзінымі навукова-інфармацыйнымі цэнтрамі ў губернях, якія праводзілі комплекснае вывучэнне Беларусі. Камітэты выконвалі шматлікія запыты Рускага геаграфічнага таварыства, Пецярбургскай археаграфічнай камісіі, Генеральнага штаба. Цікава, што з канца 1848 г. пры віленскім генерал-губернатары была ўведзена спецыяльная пасада чыноўніка па асобым даручэнням з мэтай збору статыстычных і гістарычных звестак.

Як правіла, супрацоўнікі губернскіх статыстычных камітэтаў да сваіх абавязкаў адносіліся добрасумленна і з ініцыятывай. Ужо ў 30 – 50-я гг. ХІХ ст. з’яўляюцца «Исторические обозрения» і «Исторические описания» Віцебскай, Віленскай, Гродзенскай, Магілёўскай губерняў, Беластоцкай вобласці, статыстычныя карты і дэмаграфічныя табліцы па ўездам.

У 40-я гг. ХІХ ст. пачынаецца сістэматычнае гісторыка-статыстычнае даследаванне заходніх губерняў краіны чыноўнікамі Міністэрства ўнутраных спраў (МУС). Доўгі час гэтыя работы выкарыстоўваліся толькі для службовага карыстання. Таксама МУС Расіі ў сярэдзіне ХІХ ст. арганізавала комплекснае даследаванне регіёна сіламі аматараў гісторыі – праз афіцэраў, праваслаўных святароў, сапраўдных статскіх саветнікаў і нават генералаў. Прыкладам з'яўляецца ўраджэнец Мінскай губерні, выпуснік Кіеўскай духоўнай акадэміі Іван Пятровіч Барычэўскі (Барычэўскі-Тарнава) (1810 – 1887 гг.). У сваіх працах «Исследование о происхождении, названии и языке литовского народа» (1847 г.), «Православие и русская народность в Литве» (1851 г.) ён адным з першых пачаў вывучаць гісторыю і старажытнасць народаў Беларусі і Літвы.

Падтрымку даследчыкам у справе вывучэння гісторыі Беларусі аказывалі прадстаўнікі мясцовай адміністрацыі, у прыватнасці, грамадзянскія губернатары. Яны праяўлялі ініцыятыву ў пошуку гістарычных дакументаў і іх выданні з той мэтай, каб даказаць, што ў мінулым Беларусь і Літва былі рускім праваслаўным краем. У 1843 г. грамадзянскі губернатар Віленскай губерні князь Далгарукі садзейнічаў выданню 200 дакументаў, прысвечаных гісторыі праваслаўнай царквы ВКЛ у ХІV – ХVІІІ ст., «Собрание древних грамот городов: Вильно, Ковно, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам». Праз пяць гадоў па ініцыятыве мінскага грамадзянскага губернатара А.Сямёнава ўбачыла свет «Собрание древних грамот и актов городов Минской губернии, православных монастырей, церквей и по разным предметам», у якім разглядаўся лёс праваслаўя на беларускіх землях.

Значны ўклад у вывучэнне гістарычнага мінулага Беларусі і Літвы ўнеслі афіцэры Генеральнага штаба Расійскай імперыі. З 1837 па 1854 гг. спецыялісты гэтай ваеннай установы тры разы выдавалі для службовага карыстання спецыяльныя статыстычныя матэрыялы аб заходніх губернях краіны. Паралельна ішла камплектацыя архіва ваенна-тапаграфічнага бюро, збор дакументаў па гісторыі воінскіх частак, рыхтаваліся ваенна-гістарычныя і ваенна-тэарэтычныя работы, прысвечаныя гісторыі ваенных дзеянняў у ХVІІІ ст., паўстання 1794 г., вайны 1812 г., паўстання 1830 – 1831 гг.

Пасля паражэння ў Крымскай вайне (1853 – 1856 гг.) ваеннае міністэрства вырашыла праз афіцэраў Генеральнага штаба сабраць гістарычныя звесткі пра заходнія губерні імперыі. Таму ў 1857, 1858, 1859 гг. для іх былі выдадзены спецыяльныя інструкцыі. Пры гэтым афіцэры абапіраліся на працу генерал-маёра Міхаіла Без-Карніловіча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии…», якая выйшла ў друкарні ІІІ-га аддзялення ў 1855 г.

М іхаіл Восіпавіч Без-Карніловіч (1796 – 1862 гг.) паходзіў з дваранскай сям’і Магілёўскай губерні. Скончыў 1-ы кадэцкі корпус. Удзельнік руска-турэцкай вайны 1828 – 1829 гг. У 1831 –1847 гг. кіраваў тапаграфічнай экспедыцыяй на тэрыторыі Беларусі і Польшчы. Пасля адстаўкі працаваў у архівах.

Праводзячы тапаграфічную здымку мясцовасці і статыстычнае вывучэнне Мінскай, Віцебскай, Наўгародскай, Валынскай губерняў і Беластоцкай вобласці, Без-Карніловіч сабраў значны матэрыял для напісання кнігі.

Аўтар паставіў перад сабой мэту – азнаёміць чытача з Беларуссю, пад якой ён разумеў Віцебскую і Магілёўскую губерніі. Паходжанне тэрміна «Беларусь» даследчык выводзіў ад светлага колеру твара і вачэй насельніцтва, белага колеру адзення. Асобая ўвага прысвечана гісторыі Полацкага княства і крывічоў. Вельмі коратка прадстаўлены падзеі на Полаччыне ў перыяд ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Цікава, што аўтар даказываў паходжанне Віценя з дынастыі полацкіх князёў.

Без-Карніловіч зыходзіў з дваранска-манархічных пазіцый пры асвятленні мінулага беларусаў, лічыў іх нашчадкаў крывічоў і радзімічаў. Але пісаў пра беларусаў як асобны народ. Праўда, цэльнай гістарычнай канцэпцыі ён не стварыў. Вартасць даследавання заключаецца ў гісторыка-геаграфічных і этнаграфічных замалёўках гарадоў і мястэчак Паўночнай і Усходняй Беларусі.

З 1859 г. афіцэры дэпартамента Генеральнага штаба прыступілі да рэалізацыі пастаўленай перад імі задачы. Цэнтральны статыстычны камітэт МУС спецыяльным цыркулярам прадпісаў грамадзянскім губернатарам аказываць ім дапамогу і падтрымку праз гарадскую і ўездную паліцыю. Ужо з 1861 г. пачалі выходзіць першыя гісторыка-статыстычныя апісанні заходніх губерняў пад назвай «Матер иалы для географии и статистики России». Том «Матэрыялаў…», прысвечаных Віленскай губерні, падрыхтаваў капітан А.Карэва (1861 г.), Смаленскай губерні – штабс-капітан М.Цэбрыкаў (1862 г.), Мінскай губерні – падпалкоўнік І.Зяленскі (1864 г.). Але найбольш грунтоўнай працай лічыцца два тамы па Гродзенскай губерні (1863 г.), складзеныя падпалкоўнікам П.Баброўскім.

Павел Восіпавіч Баброўскі (1832 – 1905 гг.) нарадзіўся ў сям’і доктара філасофіі, доктара права Восіпа Кірылавіча Баброўскага. Пляменнік вядомага вучонага-славіста М.К.Баброўскага. Вучыўся ў Пружанскім дваранскім вучылішчы, Полацкім кадэцкім корпусе, Канстанцінаўскім ваенным вучылішчы, Мікалаеўскай акадэміі Генеральнага штаба. Служыў у розных вайсковых структурах. Генерал-маёр. Член Рускага геаграфічнага таварыства. Захапляўся гісторыяй і этнаграфіяй.

Кніга Баброўскага ўяўляе сабой арыгінальнае і грунтоўнае навуковае даследаванне. Аўтар прадставіў уласнае канцэптуальнае бачанне гісторыі беларускіх зямель, у якой адчуваецца адбітак палітычнай сітуацыі ў заходніх губернях і заходнерускай тэндэнцыі. Даследчык імкнуўся даказаць, што Гродзенская губерня па гістарычнаму паходжанню з’яўляецца неад’емнай часткай Расіі. На падставе дзяржаўніцкага крытэрыя аўтар прапанаваў уласную перыядызацыю гісторыі Заходняй Русі, вылучыўшы наступныя перыяды: 1) старажытнарускі (ІХ – сяр. ХІІІ ст.); 2) «уладарніцтва Літвы» (сяр. ХІІІ ст. – 1569 г.); 3) «уладарніцтва Польшчы» (1569 – 1795 гг.). У першым перыядзе адбывалася самастойнае развіццё «народных сіл», волю якіх выконвалі рускія князі. Літоўскае заваяванне гэтага рэгіёна прывяло да ўтварэння ВКЛ. Яно па-свайму характару заставалася рускай дзяржавай. Але Люблінская ўнія прывяла да асіміляцыі мясцовага насельніцтва палякамі, якія прынеслі з сабой прыгоннае права. У цяжкіх палітычных умовах Рэчы Паспалітай традыцыйныя звычаі мясцовага насельніцтва захоўвала праваслаўная царква. Падзелы Рэчы Паспалітай прывялі да вызвалення «заходнерусаў» ад прыгнёту. Баброўскі назваў прычыны складанай палітычнай сітуацыі ў заходніх губернях краіны і нелаяльнасці мясцовага насельніцтва да афіцыйнай палітыкі: уплыў польскай культуры, высокі працэнт яўрэйскага насельніцтва, варожая расійскім уладам пазіцыя каталіцкай царквы.

Гістарычныя погляды Баброўскага мелі пэўныя разыходжанні са славянафільскай ідэалогіяй. У прыватнасці, ён узняў праблему ролі яцвяжскага элемента ў этнагенезе насельніцтва Гродзенскай губерні. Яцвягаў даследчык не адносіў ні да славян, ні да балтаў. На яго думку, яны сталі адной з этнічных крыніц «заходнерусаў». Баброўскі станоўча ставіўся да палітыкі вялікіх літоўскіх князёў, адзначыў талерантнасць Вітаўта. Таксама аўтар надаваў пазітыўны характар магдэбургскаму праву. Ён лічыў, што прывілеі, атрыманыя рамеснікамі і купцамі ў ВКЛ, сталі прадумовай эканамічнай самастойнасці гарадоў, садзейнічалі ўтварэнню буйных гандлёвых цэнтраў. Свае аргументы Баброўскі супрацьпаставіў тагачаснай пануючай тэорыі аб магдэбургскім праве як адной з прычын анархіі ў Рэчы Паспалітай. Сапраўдную прычыну слабасці гэтай краіны ён бачыў у недасканаласці дзяржаўнага апарату.

М.В. Баброўскі аставіў шэраг краязнаўчых прац: «Несколько слов о Зельвенской ярмарке», «Колония Супрасль», «Исторические сведения о городах Гродненской губернии», «Историческая монография города Гродно».

Работы афіцэраў Генеральнага штаба адрозніваліся сваёй гістарычнай і крыніцазнаўчай базай. Парой яны абапіраліся на неправераныя крыніцы (паведамленні жыхароў, мясцовыя паданні і інш.). Аднак іх выданні ўтрымлівалі каштоўны матэрыял, узяты з прыватных шляхецкіх архіваў і калекцый рукапісаў.

У першай палове ХІХ ст. у сувязі з «разборамі шляхты» вялікай праблемай стала фальсіфікацыя гістарычных дакументаў, якія падцвярджалі права на шляхецкае званне. Мінск лічыўся сталіцай падробак, упісаных у старажытныя актавыя кнігі. Мікалай І у 1843 г. вымушаны быў стварыць тры камісіі для разгляду актавых кніг, але яны працавалі неэфектыўна, бо адсутнічалі прафесійныя спецыялісты-археографы. З другога боку, значная частка дакументаў справаводства страчвалася, бо адсутнічала централізацыя архіўнай справы – архівы былі ведамственымі. У 1845 г. МУС выдала правілы, якія патрабавалі кожны год арганізоўваць пры губернскіх кіраваннях спецыяльныя камісіі для разбора справаводства. Паколькі прафесійныя архівісты адсутнічалі, то камісіі знішчалі шмат каштоўных гістарычных дакументаў. Усё гэта заставіла ўрад прыняць рашэнне аб арганізацыі ў 1852 г. Віленскага і Віцебскага цэнтральных архіваў. Перад імі была пастаўлена задача сабраць старажытныя актавыя кнігі і дакументы да 1799 г.

2. Гісторыя ВКЛ у расійскай гістарыяграфіі другой трэці ХІХ ст. Ліберальная палітыка імператара Аляксандра І у польскім пытанні не знайшла падтрымкі сярод рускай арыстакратыі, аб чым сведчыць вядомы ліст М.М.Карамзіна да імператара (1811 г.). У ім прыдворны гісторык выступіў супраць планаў цара аднавіць самастойнасць Польшчы: «Можете ли Вы с мирною совестью отнять у нас Белоруссию, Литву, Волынь, Подолию, утвержденных собственностью России еще до Вашего царствования… Да, разделы Польши при Екатерине II – захват «по праву меча», но дело это совершено, и для Вас уже свято: для Вас Польша есть исконно русское достояние… К тому же Белоруссия… была некогда коренным достоянием России…». Паўстанне 1830 – 1831 гг. яшчэ раз пераканала Пецярбург, што духоўнага яд'нання беларускіх зямель з Расіяй не адбылося. У гэтых умовах вялікая роля стала надавацца журналістыцы.

Яшчэ ў 20-я гг. ХІХ ст. у краіне з'явіліся новыя часопісы, у сваёй большасці гістарычнага характару. На старонках расійскіх перыядычных выданняў сталі друкавацца рэцэнзіі на кнігі і крыніцы, выдадзеныя ў Беларусі і Літве (І.Лялевеля, З.Даленгі-Хадакоўскага, Т.Нарбута і інш.). У часопісах «Северный архив», «Соревнователь просвещения», «Вестник Европы», «Отечественные записки» з'яўляліся артыкулы аб гістарычных падзеях, якія адбыліся на тэрыторыі Беларусі ў ХVІ – пачатку ХІХ ст., друкаваліся мемуары сучаснікаў і нататкі падарожнікаў.

Вялікая заслуга ў азнаямленні расійскага навуковых колаў грамадства з гісторыяй Беларусі належыць Васілю Рыгоравічу Анастасевічу (1775 – 1845 гг.), які займаўся вывучэннем заканадаўства ВКЛ. Працуючы сакратаром графа М.П.Румянцава, а затым у канцылярыі папячыцеля Віленскай навучальнай акругі князя А.Чартарыйскага, ён ажыццявіў навуковае выданне ІІІ Статута ВКЛ 1588 г.

Адным з першых рускіх гісторыкаў і археографаў апісаў старадрукі Ф.Скарыны і інш. выданні першых усходнеславянскіх друкарань Канстанцін Фёдаравіч Калайдовіч (1792 – 1832 гг.). Ён падрыхтаваў да публікацыі творы Кірылы Тураўскага, склаў кароткі слоўнік беларускай мовы «Пра беларускую гаворку» (1822 г.).

Актывізацыя археаграфічнай дзейнасці ў 30-я гг. ХІХ ст. была выклікана арганізацыяй у 1834 г. Пецярбургскай археаграфічнай камісіі. Яе ўдзельнікі падрыхтавалі да выдання 5 тамоў «Актов, относящихся к истории Западной России» (1846 – 1853 гг.): складальнік і рэдактар І.І.Грыгаровіч, 14 тамоў  «Актов, относящихся к истории Южной и Западной России» (1861 – 1892 гг.): рэдактары М.І.Кастамараў, Г.Ф.Карпаў. Апублікаваныя дакументы ў сваёй большасці датычацца палітычнай і царкоўнай гісторыі Беларусі і Украіны. Яны заклалі аснову вялікадзяржаўна-манархічнай версіі айчыннай гісторыі.

Пецярбургская археаграфічная камісія ў другой трэці ХІХ ст. сабрала каштоўнейшыя рукапісы з архіваў Сапег у Дзярэчыне, грэка-уніяцкіх мітрапалітаў у Жыровіцах, Віленскага універсітэта. Калі не атрымлівалася цалкам вывезці сховішчы, то складаліся падрабязныя вопісы дакументаў, або працавалі капіравальшчыкі.

Другая трэць ХІХ ст. характарызуецца паскораным выспяваннем розных славянафільскіх і часткова на іх аснове вялікадзяржаўных канцэпцый гісторыі «Заходняй Русі». Менавіта у гэты перыяд пры ўдзеле гісторыкаў М.П.Пагодзіна і С.П.Шавырова складваюцца абрысы тэарэтычнай канцэпцыі, якая атрымала пазней назву тэорыі «афіцыйнай народнасці». Згаданая канцэпцыя павінна была абгрунтаваць святасць і незыблемасць расійскай манархіі і дзяржаўнага ладу, а ў сваім рэгіянальным кантэксце гістарычную правамернасць і законнасць вяртання ў Расійскую імперыю «рускіх» зямель Рэчы Паспалітай. Яна супрацьстаяла паланізацыйным і нацыянальна-вызваленчым працэсам. Невыпадкова пасля паўстанняў 1830 – 1831 гг., 1863 г., у якіх удзельнічалі і пэўныя слаі карэннага насельніцтва Беларусі і Літвы (пераважна з ліку шляхты, каталіцкага, уніяцкага духавенства) выйшлі у свет найбольш адыёзныя панрасійскія гістарычныя працы, прысвечаныя гісторыі Заходняй Русі ХІІІ – ХVІ ст.

 Калі заснавальнікі тэорыі афіцыйнай народнасці – міністр народнай асветы Увараў і вышэйназваныя прафесары Маскоўскага універсітэта праецыравалі яе на агульнарускім гістарычным фоне, то ў кантэксце «Заходняй Русі» яе першым абгрунтаваў Мікалай Устралаў. У 30-я гг. ХІХ ст. упершыню ў расійскай гістарыяграфіі ён паспрабаваў уключыць гісторыю «Заходняй Русі» у канцэптуальную схему рускай гісторыі.

Мікалай Герасімавіч Устралаў (1805 – 1870 гг.) паходзіў з сям’і прыгоннага, упраўляючага маёнткамі князя Куракіна. Скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага універсітэта. Загадчык кафедры рускай гісторыі, прафесар. Распрацаваў сістэму прагматычнай гісторыі.

У гісторыка-літаратурным эсэ «Россия и Польша: мысли русского офицера» (1832 г.), пабудаваным у форме дыялога паміж «рускім», «палякам» і «французам», Устралаў выказаў адносіны да падзей 1830 – 1831 гг. у Польшчы, Літве і Беларусі. Ён адзначыў, што ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай Расія забрала свае землі, якія падманным шляхам захапілі палякі пасля Крэўскай уніі. Падзелы Рэчы Паспалітай прынеслі карысць не толькі Расіі і Польшчы, але і Еўропе. Польшча, на думку аўтара, уяўляла сабой небяспеку для кантынента. Пры гэтым даследчык спасылаўся на польскіх гісторыкаў і сцвярджаў, што на тэрыторыі Беларусі, Літвы і Украіны пражывала не болей 9 % палякаў. Гэта рабіла беспадстаўнымі прэтэнзій шляхты на беларускія губерні.

У 1837 г. выйшла першае, а ў 1842 г. – другое выданне асноўнай працы Устралава «Русская история» у двух тамах. Даследаванне аўтар падрыхтаваў па прапанове міністра народнай асветы графа С.С.Уварава. Устралаў прапанаваў уласную метадалогію вывучэння гісторыі заходніх зямель Русі: 1) як узнікла ВКЛ і як страціла сваю самастойнасць? 2) як адносілася да ВКЛ Маскоўская дзяржава? 3) як разумелі ВКЛ сучаснікі да канца ХVII ст.? 4) што думалі пра ВКЛ пазнейшыя гісторыкі Расіі?

Ён заклаў асновы так званай «заходнерускай» афіцыйнай ідэалогіі. Згодна з асноўнымі парадыгмамі гэтай канцэпцыі для ўсёй хрысціянскай Русі з даўніх часоў было характэрна спалучэнне трох духоўных імператываў: праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць.

Асобная глава кнігі прысвечана гісторыі ВКЛ. Устралаў адзначыў сваю цікавасць да мінулага Вялікага княства Літоўскага адсутнасцю адзінага падыхода сярод вучоных. Адныя даследчыкі лічылі ВКЛ рускай дзяржавай, другія польскай правінцыяй. Устралаў звярнуў увагу на тэрытарыяльную, дэмаграфічную, культурную і рэлігійную перавагу рускага насельніцтва ВКЛ над этнічнымі літоўцамі. Тэрыторыю ВКЛ у ХІV – ХVІІІ ст. ён падзяляў на дзве часткі: «Русские княжества, - пісаў ён, - к западу от Днепра, кроме Галиции, присоединившейся к Польше, слились также в одно целое и образовали вместе с Литовским народом самостоятельное государство, под именем Великого княжества Литовского, главою коего был дом Гедимина». Гісторык лічыў, што ВКЛ было заснавана Гедзімінам, які па прыкладу маскоўскіх князёў рознымі шляхамі збіраў землі вакол Вільні. Пры яго пераемніках «Літоўская дзяржава» уяўляла тую ж сістэму княстваў, што і «Масква» да Івана ІІІ. Таксама ў Вялікім княстве Літоўскім мова, вера, заканадаўства былі «рускімі». «Западная Русь до конца ХVІ века оставалась под властью Князей Литовских, в роде Гедимина, но так же, как и Восточная, спасла свою веру, свой язык, свои уставы гражданские. Следовательно самые крепкие узы связывали её с Восточной Россией, и народ, свято сохраняя законы прародителей, неоднократно обнаруживал живейшее желание возвратиться в подданство Царя православного, целыми областями присоединяясь к его державе». Вялікім злом для дзяржаўнага развіцця стала Крэўская ўнія 1385 г., якая азначала паварот на захад. А пасля Люблінскай уніі ВКЛ стала здабычай езуітаў («иго польское, тягостнее татарского»). Усё «рускае», г.зн. праваслаўнае, стала знішчацца. Рускія цары, пачынаючы ад Івана Каліты да Кацярыны ІІ, імкнуліся аб’яднаць усю Русь – гэта галоўны накірунак знешняй палітыкі Расіі.

Аўтар вызначыў тры галоўныя памылкі, якія былі дапушчаны рускімі даследчыкамі пры аналізе гісторыі ВКЛ. Па-першае, лічылі літоўцаў больш магутным народам, чым славяне. Па-другое, глядзелі на ВКЛ як на варожую Расіі дзяржаву. Па-трэцяе, не вызначалі ўнію ВКЛ і Польшчы як зло для рускага насельніцтва Княства. Задачай рускага гісторыка, на думку Устралава, з’яўляецца раскрыццё барацьбы Русі супраць польскага прыгнёту і вяртання яе да Расіі. Таму расійскі даслечык павінен гісторыі ВКЛ надаваць такую ж увагу як і гісторыі Паўночна-Усходняй Русі.

Устралаў заклаў аснову канцэпцыі заходнерусізма ў гістарычнай навуцы, але не здолеў стварыць сінтэзнай канцэпцыі гісторыі ВКЛ. Гэта тлумачыцца слабой распрацаванасцю праблем сацыяльна-палітычнай гісторыі Беларусі і Літвы і адсутнасцю абагульняючай інфармацыі аб іх культурным, канфесійным, эканамічным развіцці.

Асобую цікавасць выклікае кніга ураджэнца Магілёўскай губерні, прадстаўніка пецярбургскай юрыдычнай школы Восіпа Вікенцьевіча Турчыновіча (1824 - ?) «Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен», якая была выдадзена ў 1857 г. у Пецярбургу.

Турчыновіч першым у беларускай гістарыяграфіі паспрабаваў разглядзець гісторыю Беларусі як самастойны прадмет даследавання. Ён паставіў перад сабой мэту ахарактарызаваць Беларусь і даказаць, што яна мае ўласную гісторыю. У рэчышчы дваранскай гістарыяграфіі аўтар разглядзеў толькі ваенна-палітычныя і рэлігійныя падзеі з мінулага Беларусі і Літвы – апісаў дзеянні князёў і каралёў. Твор кампілятыўны. Аўтар звёў у адным творы звесткі з прац М.Догеля, А.Нарушэвіча, Т.Чацкага, І.Лялевеля, В.Тацішчава і інш. Тым не менш, кніга Турчыновіча стала важным этапам у развіцці айчыннай гістарыяграфіі. Яна трактавала гісторыю беларусі не як частку Расіі, ВКЛ ці Рэчы Паспалітай, а як гісторыю краіны і народа, маючых гістарычную спецыфіку і асаблівасці.

3. Вывучэнне айчыннай гісторыі мясцовымі даследчыкамі Беларусі і Літвы ў 30 – пачатку 60-х гг. ХІХ ст. Нават пасля закрыцця Віленскага універсітэта (1832 г.), Вільня захавала за сабой статус культурнага і гістарычнага цэнтра Беларусі і Літвы. На 30 – 50-я гг. прыпадае росквіт перыядычнага друку. Навуковая і грамадская дзейнасць прафесараў Віленскага універсітэта садзейнічала выхаванню цэлай плеяды таленавітых гісторыкаў-даследчыкаў, аматараў мінуўшчыны, публіцыстаў.

На другую трэць ХІХ ст. прыпадае навуковая дзейнасць гісторыка, архівіста, бібліёграфа Мікалая Маліноўскага (1799 – 1865 гг.). Будучы вучнем Гродэка і Лялевеля, ён працаваў над гісторыяй Польшчы і ВКЛ. У 1846 – 1849 гг. выйшла кніга «Гісторыя кароны Польскай і ВКЛ», а ў 1847 – 1850 гг. - «Успаміны пра даўнюю Польшчу часоў Жыгімонта Аўгуста». Маліноўскі сабраў вялікую бібліятэку, якая пасля яго смерці была набыта Ю.К.Дзялынскім для кніжнага збора ў Курніку.

Міхал Ігнатавіч Балінскі (1794 – 1864 гг.) нарадзіўся ў маёнтку Цярэспаль полацкага павета ў сям'і інфлянцкага чашніка. Скончыў у 1818 г. фізіка-матэматычны факультэт Віленскага універсітэта. Супрацоўнічаў з часопісам «Dziennik Wileński», разам з Лялевелем рэдагаваў часопіс «Tygodnik Wileński». Член таварыства шубраўцаў, адзін з рэдактараў яго газеты «Wiadomości brukowe». За ўдзел у падрыхтоўцы паўстання 1830 – 1831 гг. быў арыштаваны. З 1836 г. жыў у Варшаве, дзе выдаваў навукова-літаратурны часопіс «Biblioteka Warszawska». У 1846 г. пераязджае ў Вільню. Выковаў абавязкі віцэ-старшыні Віленскай археалагічнай камісіі. Член Рускага геаграфічнага таварыства.

Першай буйнай працай Балінскага стала трохтомная «Гісторыя горада Вільні» (1836 – 1837 гг.) ад узнікнення горада да часоў Стэфана Баторыя. У кнізе ўтрымліваецца шмат фактаў з гісторыі Беларусі. Таксама ён аставіў у пяці тамах запіскі пра Барбару Радзівіл.

Разам з Ціматэўшам Ліпінскім была выдадзена манаграфія «Старажытная Польшча» у трох тамах з 1843 па 1850 гг.

Ціматэўш Ліпінскі (1797 (1799) – 1818 гг.) нарадзіўся ў м. Дзярэчын у сям’і маёра польскага войска. Скончыў факультэт прыгожых навук і мастацтваў Варшаўскага універсітэта. Працаваў у Варшаўскім політэхнічным інстытуце. Прымаў удзел у паўстанні 1830 – 1831 гг. Шмат вандраваў, збіраў помнікі пісьменства, гістарычныя крыніцы, манеты.

Трэці том выдання, які прысвечаны непасрэдна Беларусі, напісаў М. Балінскі. Аўтар лічыў гэту тэрыторыю адвечна польскай. Ён выказаў меркаванне, што славяне прыйшлі сюды ў V ст. н. э. і, верагодна, паходзяць ад каўказкага племені. Гісторык не адмаўляў ролю скандынаваў у развіцці старажытнарускай дзяржаўнасці. У кнізе ёсць звесткі аб шэрагу населеных пунктаў Беларусі і Літвы, іх гістарычным мінулым.

Актыўную выдавецкую дзейнасць праводзіў ураджэнец м. Радашковічы (зараз Маладзечненскі раён) Антон Марціноўскі (1781 – 1855 гг.). Пасля заканчэння Мінскай гімназіі і Віленскага універсітэта ён на правах арэнды пачаў выдаваць у Вільні газету «Kurier Litewski» (1817 – 1839 гг.). А ў 1819 г. Марціноўскі заснаваў першы на тэрыторыі Беларусі і Літвы навукова-літаратурны часопіс «Dziennik Wileński». Ім была арганізавана друкарня, у якой было выдадзена каля 400 назваў кніг, у т.л. творы І.Даніловіча, Т.Нарбута, і інш.

Марціноўскі з’яўляецца аўтарам прац па педагогікі, антыпрыгонніцкай сатыры «Машына для біцця хлопаў» (пад псеўданімам Патэле, 1817 г.), у якой паказаў цяжкае становішча прыгонных сялян. На жаль, яго мемуары загінулі ў гады Другой сусветнай вайны. Ёсць меркаванне, што ў вайну 1812 г. Марціноўскі пісаў на беларускай мове адозвы да сялян, у якіх заклікаў выступіць супраць памешчыкаў.

У 1841 г. у Вільні з’явіўся новы часопіс, які адыграў значную ролю ў культурным жыцці Беларусі і Літвы, «Athnaeum». Яго рэдактарам быў Юзэф Крашэўскі (псеўданімы Б.Балеславіта, К.Пастарнак).

Юзэф Ігнацы Крашэўскі (1812 – 1887 гг.) вядомы польскі пісьменнік, гісторык. Нарадзіўся ў Варшаве ў сям’і пружанскага харунжага. Дзіцячыя і юнацкія гады правёў пад Пружанамі ў маёнтку Раманава. Скончыў Свіслацкую гімназію і Віленскі універсітэт. За ўдзел у паўстанні 1830 – 1831 гг. быў высланы радавым на Каўказ. З 1833 па 1859 гг. жыў на Палессі, а затым пераехаў у Варшаву. Ганаровы доктар навук універсітэтаў у Кракаве і Франкфурце-на-Майне. Памёр у эміграцыі, у Жэневе. Літаратурная спадчына складае 600 тамоў.

Гісторыя Беларусі і Літвы стала галоўнай тэмай яго шматлікіх гістарычных раманаў – вылучаецца цыкл з 29 твораў («Старое паданне», «Кунігас. Раман з літоўскіх паданняў», «Пан Твардоўскі», «Апошнія са слуцкіх князёў», «Часы Жыгімонта», «Кароль у Нясвіжы. 1784» і інш.). Таксама выдаў шэраг гістарычных прац, сярод якіх «Старажытная Літва. Яе гісторыя, законы, мовы, вера, звычаі, песні» (1847 – 1850 гг.), «Мастацтва ў славян, асабліва ў Польшчы і дахрысціянскай Літвы». Крашэўскі шмат вандраваў па Беларусі і аставіў цікавыя дарожныя нататкі, напрыклад, «Пінск і Піншчына» (1837 – 1838 гг.). Праца Крашэўскага «Успаміны з Палесся, Валыні і Літвы» (1840 г.) носіць белетрыстычны характар. Побач з красамоўнымі апісаннямі прыроды тут прыводзяцца каштоўныя звесткі аб жыцці народы, яго занятках, прыладах працы, жыллі, адзенні і ежы. Напісана яна з ліберальных пазіцый. Польскі пан і беларускі селянін – члены адзінай сям’і, і не добры пан, а дрэнны аканом з’яўляецца віноўнікам цяжкага становішча селяніна. 

Асаблівую цікавасць у даследчыка выклікала гісторыя культуры і быту насельніцтва ВКЛ у ХVІІІ ст., якую ён добра ведаў і выклаў у працы «Польшча ў час трох падзелаў». Аўтар заклікаў да комплекснага вывучэння народнай культуры. Гэтым прынцыпам ён кіраваўся пры напісанні гістарычнай чатырохтомнай працы «Вільня ад яе пачатку да 1750 года» (1842 г.).

Выдавецкую эстафету Крашэўскага падхапіў вядомы археолаг, этнограф, гісторык Адам Кіркор (псеўданімы Ян са Слівіна, Ян Валігурскі, Саборы).

Адам-Ганоры Карлавіч Кіркор (1818 – 1886 гг.) нарадзіўся ў в. Слівіна каля Мсціслава Магілёўскай губерні ў сям’і шляхціца-аднадворца татарскага паходжання. Вучыўся ў Магілёўскай гімназіі, затым у Віленскім дваранскім інстытуце, які скончыў экстэрнам.

Яшчэ ў гады гімназічнага навучання Кіркор зацікавіўся фальклорам і этнаграфіяй. Яго першы артыкул «Рэшткі язычніцкіх звычаяў на Беларусі: Купала. Русалкі» быў надрукаваны ў зборніку лепшых сачыненняў выхаванцаў Беларускай навучальнай акругі (1839 г.). На маладога даследчыка вялікі ўплыў аказаў краязнавец, член Віленскай археалагічнай камісіі, доктар медыцынскіх навук, прафесар фізіялогіі Міхал Гамаліцкі (ураджэнец в. Бялавічы Слонімскага павета, аўтар рэцэнзіі на кнігу М.Балінскага «Гісторыя горада Вільні»).

У 1838 – 1864 гг. Кіркор працаваў у Віленскай казённай палаце. Але ён паралельна займаўся літаратурна-навуковай дзейнасцю, пісаў тэатральныя рэцэнзіі, пачаў выдаваць альманахі: з 1843 г. - «Radegast», з 1845 г. - «Pamętniki umysłowe».

У 1846 г. улады даручылі яму сакрэтную місію ў сувязі з сацыяльнымі канфліктамі ў Галіцыі – разведаць настроі насельніцтва ў Заходняй Беларусі. А. Кіркор напісаў цікавую дакладную запіску, у якой адзначыў глыбокую варожасць мясцовых сялян да памешчыкаў. Да гэтага ж часу адносіцца яго нешчаслівы шлюб з артысткай-прыгажуняй Аленай Маеўскай. У 1857 г. жонка пакінула яго і з’ехала ў Польшчу, дзе актыўна ўдзельнічала ў паўстанні 1863 г.

Стаўшы членам Віленскага статыстычнага камітэта, А. Кіркор пачаў непасрэдна займацца гісторыяй. Як сакратар камітэта, ён рэдагаваў «Памятныя кніжкі» Віленскай губерні (1850 – 1854 гг.), пашырыў у іх неафіцыйны аддзел, змясціў багаты матэрыял па гісторыі і статыстыцы Віленшчыны, у т. л. яе беларускіх паветаў.

Кіркор вёў шматлікія археалагічныя раскопкі на тэрыторыі Беларусі і Літвы. Ён раскапаў (часткова з Я. Тышкевічам) каля 1000 курганоў. Таксама прыняў актыўны ўдзел у арганізацыі Музея старажытнасцей у Вільні (1855 г.), стаў яго хавальнікам і сакратаром Віленскай археалагічнай камісіі.

Даследчык выступіў выдатным знаўцам гісторыі і этнаграфіі Беларусі і Літвы. Ён падрыхтаваў некалькі папулярных даведнікаў па Вільні і яе ваколіцах, друкаваў шматлікія навуковыя матэрыялы ў польскай і рускай перыёдыцы. Асабліва каштоўнай для беларускай навукі была яго праца «Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню» (1857 – 1859 гг.), складзеная паводле праграмы Рускага геаграфічнага таварыства. У ёй выказана вялікая павага да духоўнага жыцця беларускага народа, прыведзена больш за 100 народных песень, 200 прыказак, слоўнік «беларуска-крывіцкай гаворкі». Праца складаецца з уводзін і шасці раздзелаў: знешнасць, мова, хатні быт, асаблівасці грамадскага быту, разумовыя і маральныя якасці, народныя паданні і помнікі. Па-сутнасці, гэта агляд, бо аўтар не паказаў этнаграфічныя асаблівасці розных груп насельніцтва губерні. Ён не праводзіць дакладны падзел паміж літоўцамі і беларусамі, хаця адзначаў, што яны «у многім адрозніваюцца паміж сабою». Кіркор падкрэсліў іх станоўчыя якасці, паказаў цяжкае жыццё сялянства. Але выхад з гэтага становішча ён бачыў у клопатах «добрых» паноў аб дабрабыце сваіх сялян.

Кіркор у 1857 – 1858 гг. з дазволу Аляксандра ІІ арганізаваў неперыядычны зборнік «Teka Wileńska». Але за размяшчэнне пісьма палітычнага эмігранта (Лялевеля) выданне было зачынена. Пасля Кіркор засноўвае ў Вільні ўласную друкарню і выдае там шэраг навуковых і мастацкіх кніг, у т.л. творы Ю.Крашэўскага, У.Сыракомлі, Ю.Ляскоўскага і інш. У гэты час вакол гісторыка склаўся гурток мясцовых (польскіх, літоўскіх, беларускіх) літаратараў і культурных дзеячаў, у які ўваходзілі У.Сыракомля, В.Каратынскі, В.Дунін-Марцінкевіч, А.Вярыга-Дарэўскі, А.Адынец, І.Ходзька, М.Маліноўскі, Я.Тышкевіч, В.Пшыбыльскі, С.Манюшка і інш. Ёсць думка, што гэты гурток можна лічыць першым беларускім літаратурным гуртком, тым самым падкрэсліваючы яго значэнне для станаўлення новай беларускай літаратуры.

Паводле недакладных звестак, сам А. Кіркор «пісаў для народа папулярныя беларускія брашуркі», але сёння навука пра іх нічога не ведае. Затое добра вядома яго прыхільнасць да беларуска-літоўскага краю, які традыцыйна ў тыя часы называўся «Літвой». «Я літвін, - пісаў А. Кіркор, - ніколі не знішчыць у ва мне гэтага пачуцця». У іншых выпадках ён называў сябе «не прыродным палякам, а беларусам».

З 1860 г. А. Кіркор становіцца рэдактарам галоўнай урадавай газеты літоўска-беларускага рэгіёна «Віленскага весніка», якая выдавалася на рускай і польскай мовах. Ён прыняў удзел у стварэнні т.зв. «Віленскага альбома», які быў складзены ў гонар прыезду ў Вільню імператара Аляксандра ІІ. Гэты ўчынак быў расцэнены прадстаўнікамі польскай інтэлігенцыі як здрада нацыянальнай ідэі і выклікаў жорсткую крытыку, асабліва ў прадстаўнікоў эміграцыі. Ліберальная пазіцыя Кіркора, накіраваная на супрацоўніцтва з царскімі ўладамі, не раз выклікала крытыку і потым. Асабліва цяжкія выпрабаванні выпалі на яго долю ў перыяд паўстання 1863 г., калі віленскі генерал-губернатар М.Мураўёў ператварыў «Віленскі веснік» у афіцыйны орган. Разам з тым Кіркор быў прыцягнуты да следства ў сувязі з удзелам у паўстанні яго жонкі А.Маеўскай, у варшаўскай кватэры якой хаваўся кіраўнік паўстанцкага ўрада Р.Траўгут. І, хоць следства не знайшло яго віны, Кіркор перабіраецца ў Пецярбург. Там ён пачаў выдаваць газету «Новы час» (1868 – 1871 гг.), але з-за фінансавых цяжкасцей і пагрозы даўгавой турмы вымушаны быў эмігрыраваць у Кракаў. Апошнія гады жыцця гісторык цяжка хварэў і жыў у вялікай беднасці.

Да апошніх гістарычных прац Кіркора адносяцца «Літва і Русь у гістарычных і археалагічных адносінах» (1875 г.), нарысы па гісторыі і культуры ў трэцім томе «Жывапіснай Расіі» (1882 г.), у якім аўтар размясціў 18 нарысаў пра Беларусь: пра прыроду, археалогію, заняткі насельніцтва, вераванні, фальклор і культуру беларусаў. Аўтар падкрэсліў іх высокія духоўна-маральныя якасці, адзначыў беднасць, факты п’янства, неўладкаванасць быту. Падрабязна апісаў абрады і звычаі.

Плённа на ніве гісторыі працаваў выхаванец Віленскага універсітэта, вядомы гісторык і археолаг Тэадор Нарбут.

Тэадор Яўхімавіч Нарбут (1784 – 1864 гг.) нарадзіўся ў маёнтку Шаўры Лідскага павета (сучасны Воранаўскі раён). У 1808 г. скончыў Віленскі універсітэт, затым вучыўся ў Пецярбургскім кадэцкім корпусе. Служыў ваенным інжынерам у рускай арміі. Удзельнічаў у рэгуляцыі русла Нёмана. Магчыма, ён аўтар праекта Бабруйскай крэпасці. Пасля кантузіі, з 1812 г. жыў у сваім родавым маёнтку, вёў гаспадарку і даследаваў гісторыю ВКЛ.

Навуковая дзейнасць Нарбута пачалася выпадкова. Пры будаўніцтве абарончых пабудоў на берагах Дняпра і Бярэзіны было знойдзена шмат старажытных прылад, што вельмі ўразіла маладога афіцэра. Ён пачаў актыўна займацца археалагічнымі даследаваннямі: спачатку ў Беларускім Падняпроўі, затым – на захадзе Беларусі. У 1820 г. ім было знойдзена старажытнае пахаванне недалёка ад уласнага маёнтка і скарб рымскіх манет. Разам з касцянымі рэшткамі яму трапілі сасуды асаблівай канфігурацыі.

Адным з першых Нарбут вызначыў, што курганы – гэта месцы старажытных пахаванняў. На думку аўтара, нябожчыка выносілі ў прызначанае месца, там адбываўся абрад трупаспалення або трупапалажэння, ставілі ежу і піццё, потым усе ўдзельнікі пахавання насыпалі земляны курган. Даследчык вывучаў структуру курганаў, параўноўваў іх па рэгіёнам.

Гісторык у тлумачэнні паходжання плямёнаў дапускаў спрошчанасць. Напрыклад, назву драўлян выводзіў ад слова «древность», а дрыгавічы, нібыта, жылі толькі каля Кіева. Ён памылкова адносіў яцвягаў да скіфскіх плямён, а не да балцкіх.

Шмат увагі Нарбут надаваў вывучэнню Лідскага замка і гісторыі г. Ліды. Гэты горад ён лічыў адным са старэйшых у Беларусі. Зацікаўленасць аўтара тлумачыцца тым, што ў Лідзе пражываў баярскі род Шуйскіх, а ад іх пайшоў род Нарбутаў.

У заслугу Нарбуту трэба паставіць адкрыццё ім археаграфічнага помніка «Хронікі Быхаўца». Да яго вывучэння даследчык звярнуўся ў 1834 г., калі рыхтаваў да друку «Старажытную гісторыю літоўскага народа». На жаль, арыгінал хронікі згубіўся неўзабаве пасля яго першай публікацыі ў 1846 г. Калі б не самаадданая праца Нарбута, то магло б здарыцца, што гэты летапіс так і не дайшоў бы да нас. У канцы свайго выдання Нарбут змясціў своеасаблівы паказальнік-слоўнік некаторых тэрмінаў. Пры яго складанні даследчык свядома змяніў імёны і прозвішчы: рускія імёны на польскія (Юры на Ежы), польскія на беларускія (Зубравіцкі на Зубрэвіч).

Галоўная праца Т.Нарбута «Старажытная гісторыя літоўскага народа», выдадзеная ў 9-ці тамах у 1835 – 1841 гг. Дзесяты том застаўся ў рукапісу. Аўтар прасачыў гісторыю ВКЛ ад легендарных часоў да Люблінскай уніі, стварыўшы ўласную канцэпцыю ўтварэння ВКЛ і яго гісторыі.

Пагаджаючыся з тым, што Палямон (Апалон) прыбыў у Літву на чале пяці соцен рыцараў, Нарбут, лічыў, што той прывёў не рымлян, а нашчадках герулаў з Ніжняй Саксоніі. Потым яны рушылі на паўночны ўсход і ў IX ст. аселі сярод славян на левым беразе Віслы. Такім чынам, Нарбут адносіць прыбыццё Палямона ў Літву не да I ст. і не да пачатку V ст., як гэта зацвердзілася да яго, а да ІХ ст.

 Паводле легенды, Палямон прыбыў у незаселеную краіну. Але Нарбут не пагадзіўся з гэтым фактам і сцвярджаў, што літоўскі народ жыў на гэтай тэрыторыі раней, уключаючы і правы, і левы бераг Віслы. Але ў гісторыка няма абсалютнай яснасці. Бо тут жа ён паказвае, што на левым беразе жылі і «русіны». Нарбут будуе арыгінальную схему: сыны Палямона сталі гаспадарыць у асобных княствах Літвы і Жамойціі, дзякуючы ўдаламу абручэнню з дочкамі мясцовых землеўладальнікаў.

Нарбут не прыняў версію з «Хронікі Быхаўца» аб паходжанні назвы «Літва» ад злучэння двух слоў «літус» (бераг) і «туба» (труба) – «Лістубанія» («Літубанія»). З сумненнем гісторык аднесся да паведамлення Хронікі аб князе Скірмунце, які загадаў адрэзаць татарскім паслам косы, губы і вушы. Нарбут адхіляе факт удзелу татар на баку рускіх дружын у бітве ля в. Магільна, бо па ягоных падліках гэта падзея адбылася ў 1235 г., а тады татараў тут не было. Паводле яго меркавання, гэта маглі быць полаўцы.

Не падзяляў Нарбут пазіцыю Хронікі адносна заснавання Наваградка. У летапісе гаворыцца, што горад заснаваў князь Скірмунт. Сам жа даследчык лічыць, што паселішча існавала тут задоўга да згаданых падзей. Менскі князь Глеб, якога Нарбут характарызуе як жорсткага, бязлітаснага і наспакойнага чалавека, трапіў у няміласць да вялікага князя Святаполка. Святаполк аб’яднаўся з іншымі князямі і пайшоў на Глеба ў 1104 г., але гэты першы паход завяршыўся няўдала. Менскі князь узмацніў прыгнёт сваіх падданых і не даваў спакою сваім суседзям. Уладанні яго сталі пусцець: народ бег у Літву Завілейскую, дзе тым часам панаваў Жывінбунд. Князь Глеб неаднаразова нападаў на Завілейскую Літву, даходзіў з баямі да р. Дзітвы і паланіў мірных земляробаў. У адказ на гэта літоўскі князь Жывінбуд здзейсніў напад на Менскае княства ў 1114 г., дайшоў да самай сталіцы, якую ўзяў рашучым прыступам, і спаліў Менск. З багатай здабычай вярнуўся назад. Перапалоханы Глеб надоўга перастаў хадзіць на землі Жывінбуда.

Але перастаўшы турбаваць Літву, Глеб звярнуўся на інш. землі і княствы, спустошваў іх воласці і браў палон. Ад Прыпяці да Дняпра дыміліся вёскі і воласці. Горад Друцк, па словах Нарбута, з'яўляецца ў той час «галоўным цэнтрам гандлю рабамі». Глеб прадаваў няшчасных людзей у рабства ці сяліў у ля р. Бярэзіны. Менскі князь так вымуштраваў сваіх падначаленых, што яны зрабіліся сапраўднымі гандлярамі нявольнікамі. Раскрываючы гэтыя падзеі з гісторыі Беларусі, Нарбут спасылаўся на дакументы 1589 г., але тыя не дайшлі да нашых часоў. Паўсюдна раздаваліся скаргі і нараканні супраць варварскага промыслу. Сам Уладзімір Манамах пагражаў Глебу, прымусіў нават кіеўскага мітрапаліта падвергнуць анафеме менскага князя. Нарэшце вялікі князь Манамах, злучыўшыся з Давыдам Чарнігаўскім і Ольгавічамі, узяў у 1116 г. Оршу і Копысь, якія належалі Менскаму княству, і на некаторы час уціхамірыў Глеба. Але той нядоўга сядзеў склаўшы рукі. Нарбут, піша пра яшчэ адзін паход менскага князя на Літву, а потым і на Смаленскае княства. Раз'юшаны Манамах паручыў свайму сыну Яраполку ў 1119 г. пакараць менскага князя, пайсці на Друцк. З'явілася мноства жадаючых удзельнічаць у гэтым паходзе, бо ваяваць з Глебам і яго хаўруснікамі, праклятымі царквой, азначала выконваць боскую волю. У бітве прымаў удзел і Жывінбуд. Князь Яраполк Уладзіміравіч напаў на Друцк, «узяў на шчыт Друцк», разграміў дручан, але не знішчыў іх, а, наадварот, загадаў перавесці на новае месца жыхарства і там пабудаваць горад, каб забыць пра гэтае страшнае месца і пра гандаль рабамі. Новым горадам стаў Навагрудак. Пазней, пасля захопу Навагрудка літоўскімі князямі, Мінгайла заваяваў Полацк, стварыўшы такім чынам вялікае княства Літоўска-Полацкае. Напэўна Нарбут робіць некалькі памылак. Па-першае, на Друцк, гаворыцца ва ўсіх летапісах, выступіў сам кіеўскі князь, а ў працах некаторых даследчыкаў сустракаюцца інш. імёны: у Тацішчава на Друцк ідзе сын Манамаха – Мсціслаў, а паводле Нарбута – Яраполк. Па-другое, паход на Друцк Нарбут адвольна аднёс да 1119 г. (на самой справе – 1116 г.).

Выклікаюць недавер звесткі пра будаўніцтва Полацкай Сафіі міфічным князем літоўскага паходжання Барысам Гінгілавічам. Гісторык М.І.Ермаловіч адзначаў: «ёсць ўсе падставы лічыць Усяслава ініцыятарам будаўніцтва полацкай Сафіі». Гэта пацвярджае «Слова пра паход Ігаравы», калі ў ім гаворыцца: «Тому (Усяславу) в Полотске позвониша заутреню ране у Святыя Софеи колоколы, а он в Киеве звон слыша». Як добра вядома, Усяслаў знаходзіўся ў Кіеве ў 1067 – 1069 гг., і значыць, да гэтага часу сабор ўжо існаваў.

Праца напісана з пазіцыі ідэалізацыі сармацкага мінулага ВКЛ, крытычнага стаўлення да палітыкі польскіх феадалаў. Праўда, аўтар вызначаў высокую ролю каталіцкай царквы і польскай культуры ў гісторыі Літвы і Беларусі. Пазней беларускі вучоны М.В.Доўнар-Запольскі у сваёй «Гісторыі Беларусі» адзначаў: «Нягледзячы на вялікую любоў да мінулага і на жаданне высветліць яго гісторыю, Нарбут яшчэ дрэнна разбіраецца ў пытаннях пра тое, чым адрозніваецца беларуская гісторыя ад гісторыі Польшчы».

Яшчэ сучасныя Нарбуту польскія гісторыкі знаходзілі ў яго працах адсутнасць прафесійнай падрыхтоўкі і крытычных адносін да крыніц. Але, як адзначыў А.Кіркор, даследчыку не хапала шырокай крыніцавай базы. У сучаснай беларускай гістарыяграфіі за Нарбутам замацавалася мянушка «Беларускі Карамзін».

У развіцці гістарычнай навукі на тэрыторыі Беларусі і Літвы ў другой трэці ХІХ ст. вылучаюцца постаці братоў Тышкевічаў.

Канстанцін Піевіч Тышкевіч (1806 – 1868 гг.) і Яўстафій Піевіч Тышкевіч (1814 – 1873 гг.) нарадзіліся ў Лагойску ў сям’і шляхціца Пія Феліцыянавіча Тышкевіча (1756 – 1858 гг.). Канстанцін скончыў Віленскі універсітэт, затым працаваў у міністэстве фінансаў Царства Польскага. Удзельнік паўстання 1830 – 1831 гг. З 1836 г. жыў у Лагойску, дзе займаўся гаспадарчай і навуковай дзейнасцю. Член Маскоўскага археалагічнага таварыства.

Яўстафій пачаў вучыцца ў Віленскай, а скончыў Мінскую гімназію. З 1833 г. працаваў у ордэнскім капітуле ў Пецярбургу, затым у канцылярыі віленскага генерал-губернатара, потым у аналагічных установах Харкава і Мінска. З 1840 г. апякун школ, маршалак Барысаўскага павета. З 1855 г. старшыня Віленскай археалагічнай камісіі. Ганаровы член Пецярбургскай АН, член Дацкага таварыства аматараў паўночных старажытнасцей, Стакгольмскай Каралеўскай Акадэміі выяўленчага мастацтва і старажытнасцей, Лонданскага археалагічнага інстытута.

Галоўным для К.Тышкевіча стала вывучэнне старажытных помнікаў. Разам з братам ён праводзіў раскопкі курганаў, могільнікаў і інш. археалагічных аб’ектаў. Ім даследавана каля 200 курганаў і гарадзішчаў жалезнага веку, замчышчаў на тэрыторыі Мінскай губерні. Вынікі сваіх даследаванняў К. Тышкевіч публікаваў у польскім штотыднёвіку «Przyjaciel ludu», у выдаваемай Кіркорам газеце «Новы час».

Археолаг прытрымліваўся ўласнай методыкі раскопак: здымаў зверху «пласт за пластом, пачынаючы з аднаго боку». Пазней ён зразумеў яе нязручнасць і прыняў метад Кіркора – весці раскопкі кургана траншэйным спосабам: «ад верху да нізу ў форме крыжа».

Даследчык першым склаў тапаграфічныя планы замкаў і гарадзішчаў. Ім былі зроблены планы замкаў у Заслаўі, Чашніках, Лагойску і інш. месцах. Іх навуковая каштоўнасць заключаецца ў тым, што фіксуецца стан помнікаў да і пасля раскопак. Свае назіранні археолаг падмацаваў малюнкамі аб’ектаў. Метад К.Тышкевіча быў падхоплены Кіркорам і Сыракомляй.

Сваю першую публікацыю «Гістарычныя звесткі пра старажытныя замкі, гарадзішчы і курганы ў Літве і Літоўскай Русі» (1859 г.) К.Тышкевіч прысвяціў характарыстыцы стану агульнаеўрапейскай археалогіі, у тым ліку ў Расіі, ва Украіне, у Польшчы, і паказаў на гэтым фоне дасягненні мясцовых аматараў вывучэння матэрыяльнай культуры. Аўтар у гэтым артыкуле таксама раскрыў гісторыю Лагойска, яго старажытнага замка. Даследчык паводле тэхнікі апрацоўкі і матэрыялаў выканання першым класіфікаваў знаходкі, выяўленыя на старажытным селішчы Чырвоны Бор, прадставіў іх у выглядзе сістэматызаваных табліц.

Важнейшай работай К.Тышкевіча з’яўляецца манаграфія «Пра курганы ў Літве і Заходняй Русі», якая была выдадзена ў 1865 г.невялікім накладам у 200 экзэмпляраў. Кніга прысвечана ўнікальным знаходкам старажытнага пісьменства славян і яцвягаў Х – ХІV ст., што былі выяўлены на Бузе каля г. Драгічына. На думку аўтара, там праходзіла яцвяжская граніца. Гэта пазіцыя не супадала з падыходам І.Лялевеля.

У 1856 г. даследчык арганізаваў экспедыцыю ўздоўж р. Віліі, пад час якой сабраў багаты этнаграфічны, фальклорны і археалагічны матэрыял. Вынікам стала выдадзеная ў 1871 г. (пасмяротна) краязнаўчая манаграфія «Вілія і яе берагі». Пры рабоце над кнігай даследчык выкарыстаў вопыт апісання Дуная, Рэйна, Тэмзы, працы мясцовых краязнаўцаў М.Борха, І.Ходзькі, С.Мураўскага. Гісторык пабываў у 295 вёсках і мястэчках, апісаў найбольш цікавыя прыбярэжныя мясціны. Шмат месца ён прысвяціў помнікам старажытнай архітэктуры. Некаторыя з іх замаляваў мастак А.Бартэльс.

Асноўным заняткам Я.Тышкевіча была навука. Пачынаючы з 1837 г., ён кожнае лета даследаваў курганы. Спачатку раскопкі праводзіў траншэйным спосабам, але затым перайшоў на перакрыжаваны. Археолаг прыйшоў да высновы, што курганы ёсць на Беларусі паўсюдна, але па-рознаму называюцца, што старажытнае насельніцтва ведала бронзу раней за жалеза. Па самых нязначных дэталях пахавальнага абраду Я.Тышкевіч мог прааналізаваць старажытную эпоху. Даследчык выкарыстоўваў параўнальна-тыпалагічны метад. Археолаг па форме скроневага кальца ў жанчын-крывічанак вызначаў тэрыторыю рассялення гэтага племяннога саюза. Аналіз пахавальнага інвентару дазволіў яму сцвярджаць, што мясцовае насельніцтва ў перыяд т.зв. «ваеннай дэмакратыі» было не болей «варварскім», чым у Заходняй Еўропе. Даследчык адзначаў высокі ўзровень развіцця жалезнай металургіі на тэрыторыі Беларусі, сацыяльную дыферэнцыяцыю сярод людзей. Слова «гарадзішча» Я.Тышкевіч лічыў славянскім і выказаў думку пра яго не толькі ваеннае, але і абрадавае прызначэнне. А замкі ён звязываў з абарончымі аб’ектамі – этымалогію слова выводзіў ад дзеяслова «замыкаць».

Археалогію даследчык падзяляў на чатыры часткі: уласна археалогія, нумізматыка, гліптыка, палеаграфія. У 1842 г. ён выдаў манаграфію «Погляд на крыніцы мясцовай археалогіі, або апісанне некаторых помнікаў старажытнасцей у Заходніх губернях Рускай дзяржавы». Каб папоўніць свае веды па старажытнай гісторыі археолаг у 1843 г. накіраваўся на стажыроўку ў Данію, Фінляндыю, Швецыю. Гэта быў першы выпадак навуковай камандзіроўкі за мяжу. Я.Тышкевіч пераняў метад дацкага археолага К.Томсена падзелу старажытнасцей на тры эпохі-вякі: каменны, бронзавы і жалезны, і выкарыстаў яго пры арганізацыі музеяў у Лагойску і Вільні. Вярнуўшыся з замежжа, выдаў працу «Археалогія ў Літве» (1872 г.).

Унікальнай па свайму значэнню з’яўляецца кніга Я.Тышкевіча «Апісанне Барысаўскага павета…», апублікаваная ў 1847 г. Аўтар працавай на ёй амаль дзесяць гадоў і выкарыстаў шмат першакрыніц, нават этнаграфічных і лінгвістычных.

Грунтоўна займаўся даследчык і фальклорам. Пры апісанні вяселля, абрадаў і ўсяго цыкла гаспадарчага календара беларусаў ён імкнуўся растлумачыць сувязь язычніцкіх абрадаў з хрысціянскімі вераваннямі. У яго запісах сабрана каля 450 прымавак і прыказак, якія ў падборках ён публікаваў у часопісе «Biblioteka Warszawska». Трапнымі прыкладамі з фальклору беларусаў Я. Тышкевіч праілюстраваў сваю працу «Узоры хатняга сумеснага жыцця ў Літве» (1864 г.), дзе выклаў свае погляды на культуру шляхты ранейшых стагоддзяў. Ім жа складзены нарыс пра магната Радзівіла ў кнізе «Нашы краі». Захаваліся і літаратурныя творы Я.Тышкевіча.

У галіне фалькларыстыкі плённа працаваў ураджэнец Віцебшчыны Аляксандр Феліксавіч Рыпінскі (1811 – 1900 гг.). У кнізе «Беларусы», выдадзенай у Парыжы ў 1840 г., ён упершыню сістэматызаваў вусную народную творчасць па жанрах і тэматыцы, заклікаў да вывучэння беларусаў, але лічыў іх часткай польскай народнасці. Палітычным ідэалам аўтара з’яўлялася «вялікая Польшча» ад Балтыкі да Чорнага мора і Смаленска.

Дастаткова рана зарэкамендаваў сябе як краязнавец выпускнік юрыдычнага факультэта Маскоўскага універсітэта Рамуальд Андрэевіч Друцкі-Падбярэзскі (1813 (1814) – 1856 гг.), які кіраваў у Пецярбургу гуртком беларускай моладзі, выдаваў у Вільні «Rosznik literacki» i «Pamiętnik naukowo-literacki». Сваю цікавасць да мінулага беларускага народа даследчык выказаў у прадмове да кнігі Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня». У публікацыі «Горад Барысаў» аўтар, спасылаючыся на Тацішчава, аднёс да 1102 г. Ён адным з першых указаў, што горад быў закладзены ў 5 – 6 вярстах на поўнач ад сучаснага Барысава. Гэтую думку пазней падцвердзіць беларускі археолаг Г.В.Штыхаў. Друцкі-Падбярэзскі цікавіўся легендамі, мікратапанімікай, геральдыкай. Ён шукаў камяні з надпісамі. Адзін з іх з літарамі «R. S. B» краязнавец знайшоў у басейне р. Поня.

Кнігу Міхаіла Іосіфавіча Борха (1806 – 1881 гг.) «Два словы пра Дзвіну» (1843 г.) раскрытыкаваў Нарбут за няўменне растлумачыць помнікі мінулых часоў і неразуменне аўтарам гандлёва-эканамічных асаблівасцей краю. Спрэчка пачалася за бурштын, які з’яўляўся прадметам гандлю. Борх лічыў, што на Падзвінні ў старажытнасці бурштыну не было. Аднак археалагічныя даследаванні падцвярджаюць, што насельніцтва Падзвіння ўсё ж мела бурштын, хоць і імпартны, з Прыбалтыкі, які паступаў па т.зв. «вялікаму сонечнаму шляху».

Вывучэннем беларускага фальклору займаўся ўраджэнец Свянцянскага павета Віленскай губерні, выхаванец Віленскага універсітэта, настаўнік з Палесся Рамуальд Сымонавіч Зянькевіч (1811 – 1868 гг.). У часопісе «Athеnaeum» ён змясціў 219 беларускіх песень - «Народныя песенькі пінскага люду» (1851 г.). Побач з арыгіналам аўтар зрабіў пераклад на польскую мову, што значна павысіла навуковую вартасць гэтай працы. У паасобных раздзелах песень складальнік зрабіў апісанне абрадаў, вераванняў, гульняў і працоўных працэсаў.

Шмат краязнаўчых прац аставіў пасля сябе Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч).

Уладзіслаў Сыракомля (1823 – 1862 гг.) нарадзіўся ў ф. Смольгаў Бабруйскага павета Мінскай губерні ў шляхецкай сям’і. Вучыўся ў дамініканскай школе ў Нясвіжы і Навагрудку, працаваў у нясвіжскай канцылярыі Радзівілаў. У 1844 г. арэндаваў фальваркі. За ўдзел у маніфестацыях 1861 г. быў арыштаваны і пасаджаны ў віленскую турму. Вядомы польскі і беларускі паэт.

Вывучэнню Беларусі Сыракомля прысвяціў шэраг прац, у прыватнасці, нарыс «Нясвіж», які прызначаўся для «Старажытнай Польшчы» М.Балінскага. У нарысе ў храналагічнай паслядоўнасці апісаны найбольш важныя ваенныя бітвы, звязаныя з гісторыяй горада, дадзена высокая ацэнка яго архітэктурным помнікам.

Да лепшых узораў краязнаўчага апісання адносіцца праца Сыракомлі «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах...», якая ўбачыла свет у 1853 г. Аўтар зрабіў гістарычныя нарысы мястэчак Любчы і Міра, разглядзеў мясцовыя падзеі ў кантэксце агульнаеўрапейскай гісторыі. Ён лічыў, што Мірскі замак маладзейшы за Наваградскі, Лідскі і Крэўскі. Аўтар падрабязна апісаў беларускую вёску, у прыватнасці, жыллё, вясковае адзенне, звычаі і абрады мясцовых сялян – у наваколлі Міра, Нясвіжа, Стоўбцаў, Койданава, Слуцка.

Сыракомлі належыць «Апісанне Мінска» (1857 г.) – своеасаблівай хронікі горада. Даследчык прадставіў асноўныя этапы з жыцця гараджан, адзначыў запамінальнасць яго архітэктуры, выказаў думку, што Мінск пачаў забудоўвацца з захаду на ўсход.

Пад уплывам манаграфіі К.Тышкевіча «Вілія і яе берагі» краязнавец стварыў працу «Нёман ад вытокаў да вусця», выдадзеную ў 1861 г. Гэта першае апісанне беларускай ракі, у якім прапаноўвалася методыка падобнага тыпу даследаванняў.

Вядома, што Сыракомля захапляўся археалогіяй – праводзіў раскопкі ў Віленскім, Навагрудскім і Ковенскім паветах. Ён прымаў удзел у арганізацыі Віленскага музея старажытнасцей, з’яўляўся членам Віленскай археалагічнай камісіі.

Для навуковай апрацоўкі і публікацыі гістарычных крыніц у 1855 г. у Вільні пры Музеі старажытнасцей была створана Археалагічная камісія пад старшынствам Я. Тышкевіча. Ён жа ахвяраваў музею сваю калекцыю кніг, рукапісаў і прадметаў быту з Лагойска.

Археалагічная камісія павінна была скласці збор (калекцыю) старажытных кніг, актаў, рукапісаў, манет, зброі, паясоў, партрэтаў, садзейнічаць захаванню помнікаў старажытнасці, арганізаваць даследчыцкую дзейнасць па вывучэнню мінулага Беларусі і Літвы. Арганізатары камісіі марылі аб стварэнні універсітэта. Ужо ў 1860 г. функцыянавала бібліятэка з фондам 15 тыс. кніг, была сабрана нумізматычная калекцыя (47 тыс. экспанатаў), археалагічная калекцыя (3412 экспанатаў), калекцыя бюстаў, галерэя карцін.

Камісія ўключыла ў сваю дзейнасць такіх вядомых гісторыкаў і аматараў мінуўшчыны як Т.Нарбут, А.Кіркор, М.Маліноўскі, Ю.Крашэўскі і інш. З 1858 г. сталі выходзіць «Запіскі». У тым жа годзе на высокім археаграфічным узроўні было выдадзена « Собрание государственных и частных актов, касающихся Литвы и соединенных с нею владений (1387 – 1710 гг.)», у 1860 – 1862 гг. - « Skarbiec diplomat ó w …» І.Даніловіча.

Царская адміністрацыя з недаверам ставілася да дзейнасці камісіі, бачыла ў ёй асяродак польскага і літоўскага сепаратызму. Публічна сваю незадаволенасць улады выказалі пасля выдання камісіяй «Збора» М. Круповіча – падборкі дакументаў палонафільскага характару. Тым не менш, члены Археалагічнай камісіі абуджалі інтарэс да духоўнага і матэрыяльнага мінулага беларускага народа.

У другой трэці ХІХ ст. афармляецца плынь літоўскай гістарыяграфіі, прадстаўленая Сіманасам Даўкантасам (1793 – 1864 гг.). Даследчык адмоўна ставіўся да Польшчы, выступаў за адраджэнне Літвы. У «Деяниях древних литовцев и жемайтов» (1822 г.) ён у даступнай для чытачы форме раскрыў гісторыю літоўскага народа са старажытных часоў да смерці Вітаўта. Як і В.Віюк-Каяловіч, аўтар лічыў, што літоўцы паходзяць ад племені герулаў, якое пасля доўгіх вандровак асела ў Прыбалтыцы. Барацьба з мясцовымі плямёнамі была вырашана жрацом Вайдэвутасам: «Ніякага падпарадкавання не павінна быць. Усе ўлады павінны быць выбарнымі». Гэта была першая праца па гісторыі Літвы, напісаная на літоўскай мове.

Працуючы ў канцылярыі Сената ў Пецярбургу, Даўкантас на падставе новых крыніц Метрыкі ВКЛ напісаў кнігу «Быт старажытных літоўцаў, аукштайтаў і жэмайтаў» (1845 г.), у якой ідэалізаваў мінулае літоўскага народа. Але самай значнай працай даследчыка стала двухтомная «Гісторыя Літвы», у якой аўтар прааналізаваў гістарычныя падзеі ад старажытнасці да Люблінскай уніі.

Стан беларускай гістарыяграфіі ў другой трэці ХІХ ст. характарызуецца больш марудным развіццём у параўнанні з гістарыяграфіяй Расіі і Украіны. Але ў гэты час фарміруюцца спецыяльныя (археалогія, этнаграфія) і дапаможныя (нумізматыка, палеаграфія, генеалогія і інш.) гістарычныя дысцыпліны.

У гэты перыяд была закладзена вялікадзяржаўная канцэпцыя гісторыі Беларусі, правадніком якой сталі прадстаўнікі ўрадавых устаноў: губернскія статыстычныя камітэтаў, афіцэры Генеральнага штаба, праваслаўныя святары. З падачы расійскіх даследчыкаў і з дапамогай ураджэнцаў беларускіх губерняў гістарыяграфіі быў нададзены дваранскі характар.

Разам з афіцыйнай канцэпцыяй гісторыі Беларусі фарміруецца плынь «мясцовых даследчыкаў», часта непрафесійных, якія прадметам вывучэння выбралі мінулае ВКЛ. Нягледзячы на іх вялікапольскі падыход у ацэнцы гістарычных падзей, аўтары заклалі аснову планамернага і грунтоўнага вывучэння айчыннай гісторыі. Асяродкам тутэйшых даследчыкаў былі віленскія часопісы і Віленская археалагічная камісія.

 

Праверачны тэст

 

⇐ Предыдущая12345678Следующая ⇒

Поделиться: