|
Архитектура Аудит Военная наука Иностранные языки Медицина Металлургия Метрология Образование Политология Производство Психология Стандартизация Технологии |
|
|
Архитектура Аудит Военная наука Иностранные языки Медицина Металлургия Метрология Образование Политология Производство Психология Стандартизация Технологии |
Эритроциттер жана алардын организмдегиги кызматарыСтр 1 из 5Следующая ⇒
Аскерлерди ташуу Кандын дагы бир кызматы болсо – бул оорулар менен кү рө шкө н иммундук система клеткаларын ташуу. Денеге кирген вирус, бактерия сыяктуу чоочун заттар кандагы антитело жана лейкоцит деп аталган жоокерлер тарабынан жок кылынат. Мындан тышкары, иммундук система клеткалары кан дарыясында чалгын жү ргү зү п, бү т денени кө зө мө лдө п турушат. Ошондуктан денеге кирген чоочун бир зат чалгында жү ргө н бул иммундук клеткалардын бири тарабынан заматта таанылат. 3. Байланыш Кан, ошондой эле, дененин байланыш жолдорунун бирин да тү зө т. Адам денесиндеги клеткалар арасында ө тө укмуш бир байланыш системасы бар. Клеткалар бир-бири менен –ар бири аң -сезимдү ү бир адамдай болуп- маалымат алмашып турушат. Клеткалар бир-бирине жө нө ткө н кабарлар (гормондор) кан аркылуу жеткирилет 4. Жарааттардын Жабылышы Кан суюктугунун эң керемет касиеттеринин бири – бул «кандын уюу» механизми. Кандын уюшу натыйжасында жабыркаган бир тамырдагы кан жоготуусу минималдаштырылат. Кандын уюу механизминде кандын ичиндеги ондогон белок, фермент жана витаминдер белгилү ү бир тартипте иш алып барат. Бул касиети жагынан кандын уюу механизми илимпоздор тарабынан кемчиликсиз бир пландоо жана долбоор мисалы деп айтылат. 5. Денедеги тең салмактуулуктардын жө нгө салынышы Кан ташыган эң маанилү ү пакеттердин бири – бул «жылуулук». Канга толгон тамырлар бир имараттын жылуу суулуу батарея тү тү ктө рү сыяктуу жылуулукту бү т денеге таратышат. Бирок жылуулуктун булагы батареядагы сыяктуу бир казан эмес, денедеги бү т клеткалар болот. Кан аркылуу клеткалар чыгарган жылуулук денеге бирдей ө лчө мдө таратылат. Эгер денебиздин жылуулук таратуучу системасы болбогондо, бизге ө тө кыйын болмок. Булчуң кү чү бү з менен бир иш кылганда, мисалы чуркаганда буттарыбыз же бир жү ктү кө тө ргө ндө колдорубуз ө тө ысып кетип, башка жерлерибиз болсо муздак болмок. Мындай тең салмаксыздык зат алмашууга чоң зыян тийгизмек. Ошондуктан жылуулуктун денеге бирдей ө лчө мдө таратылышы ө тө маанилү ү.
3. Канды ө ндү рү ү. Тең деши ө ндү рү лө албаган бир суюктук: Кан
Кан жалпы жашоонун себеби эле эмес, ал ошол эле учурда кыска же узун жашоонун, уктоонун, к ө р ү ү н ү н, ж ө нд ө мд ү н, мээнин, к ү чт ү н да себеби. Жашоо ү ч ү н алгачкы жана ө л ү м ү ч ү н болсо акыркы нерсе. Илимпоздор канга тең деш боло турган бир суюктукту ө ндү рү ү ү чү н кө п убактан бери аракет кылып, бирок ийгиликке жете албай келишү ү дө. Мунун эң негизги себеби – кандын ичиндеги бир-биринен ө згө чө молекулалардын жана алар жасаган процесстердин «сырынын» али толук чечиле элек болушу. Бирок бир чындык бар: кандын сыпаттары толук аныктала алса да, андай ө згө чө лү ктө рдө гү молекулаларды ө ндү рү ү жана аларды чогуу иштей турган кылуу илимпоздор ү чү н баары бир чоң бир туюк болот. Канды тү згө н мү чө лө рдү бир-бирден анализ кылганда, бул чындыкты жакшыраак тү шү нө бү з. Ар бир молекулага атайын белгилү ү бир ишти кылуу милдети жү ктө лү п, белгилү ү калыпта жасалган. Кан – бир суюктук эмес, негизи денебиздеги сө ө к же булчуң кыртыштары сыяктуу бир кыртыш. Бирок, албетте, алардан айырмалуу, себеби сө ө к же булчуң кыртыштарын тү згө н клеткалар бир-бирине бекем жабышып турат. Кан да бир кыртыш болгону менен, мындай ө згө чө лү ккө ээ эмес. Кан суюктугу ичиндеги клеткалар бир-биринен кө з-карандысыз, эркин кыймылдап жү рү шө т. Эритроцит, лейкоцит жана тромбоцит сыяктуу кан клеткалары кан плазмасы ичинде сү зү п жү рү шө т. Кичине чийилип кеткени ү чү н манжаң ыздан сызып чыккан бир тамчы кандын ичинде негизи болжол менен 250 миллион эритроцит, 400 миң лейкоцит жана миллиондогон тромбоцит болот. Болгондо да, бул жоон топтун ар бир мү чө сү ө тө маанилү ү кызматтарды аркалайт. Ар бир денеде 5 менен 6 литр арасы кан болот. Бул орточо дене салмагынын 7-8%ын тү зө т. Кандын жарымы суюктук бө лү ктө н, б.а. плазмадан турат. Калган жарымы болсо кандын ичинде ар кандай кызматтарды аркалаган клеткалар же молекулалар. Кандагы клеткалар денедеги кандын кө лө мү нү н жарымын тү згө нү менен, катарга тизилгенде 96500 километрлик бир сызык тү зө турганчалык кө п санда. Бул дү йнө нү эки жолу орогонго жете турганчалык бир узундук. Болгондо да, бул клеткалар тынымсыз жаң ыланып турушат. Денеде бир кү ндө 260-400 миллиарддай кан клеткасы ө ндү рү лө т. Бул чындыгында эбегейсиз чоң бир ө ндү рү ш. Негизги борбор болгон жилик чучугунда жасалган бул ө ндү рү ш «сө ң гө к клетка (стволовая клетка)» деп аталган ө згө чө бир клетканын ар тү рдү ү бө лү нү ү жө ндө мдө рү нө н кө з-каранды. «Сө ң гө к клеткага» дене муктаж болгон кан клеткасын ө ндү рү ү милдети жү ктө лгө н. Бул клетканын ө ндү рү шү жана ал аркалаган кызмат болсо чыныгы мааниде таң калтыруучу кө рү нү ш.
Ө зг ө ч ө ө нд ү р ү ш борбору: с ө ң г ө к клетк а Жилик чучугунда сө ң гө к клетканын белгиленү ү процесси ө тө таң калыштуу. Жилик чучугунда ө ндү рү лгө н ар бир он миң клетканын бирө ө сү гана сө ң гө к клетка касиетине ээ болот. Бул сан кээде жү з миң ден бир ыктымалдыкка чейин азайат. Ө ндү рү лгө н сө ң гө к клетка кө рү нү шү жагынан башка клеткалардан эч айырмаланбайт. Бирок – негизи бул ө тө ө згө чө бир клетка. Анын касиеттери – жашообузду кыйынчылыксыз улантышыбызды камсыз кыла турганчалык кылдат жана ө тө маанилү ү. Бул ө згө чө клетка эң алгач дененин ичиндеги муктаждыктарды аныктайт, андан соң ө згө чө бө лү нү ү жө ндө мү урматында муктаждыкка жараша кээде эритроциттерди, кээде болсо иммундук системанын негизги мү чө лө рү болгон лейкоциттерди пайда кылат. Эмне ү чү н он миң клеткадан бирө ө сү гана ушундай бир чечим алат жана ушундай бир жө ндө мгө ээ? Сиз денең изде мындай жө ндө мдү ү клетканын бар экенин байкабайсыз дагы. Сиз сыяктуу, сизди тү згө н ар бир клетка сыяктуу, бул ө згө чө клетка да Аллах каалаганы ү чү н ө згө чө бир бө лү нү ү касиетине, дененин муктаждыгын аныктоо жана ар башка клеткаларды пайда кылуу артыкчылыгына ээ. Бул кемчиликсиз уюштуруу жана бул ө згө чө клетканын жө ндө мдө рү эч токтобогон кемчиликсиз бир кан айлануунун жү рү шү н камсыздайт. Кан суюктугу дайыма бирдей санда кан клеткасын ташып, сапарын улантат. Сө ң гө к клетка айланасынан алган химиялык жана электрдик сигналдарга карап иш-аракет жасайт. Жабыркаган клеткалар сө ң гө к клеткага жө нө ткө н химиялык сигналдар аркылуу денеде клетка ө ндү рү ү муктаждыгы пайда болгонун кабар беришет. Сө ң гө к клеткада ө ндү рү лгө н жаң ы клеткалар жабыркаган жерди кө здө й жолго чыгат жана жабыркаган клеткалардын ордун ээлешет. Ушундай жол менен бир канча жума ичинде бир даана сө ң гө к клетка ар кандай типтеги кан клеткаларынын баарын ө ндү рө алат. Бир кан кетү ү натыйжасында жок болгон эритроциттер же бир инфекция натыйжасында ө лгө н лейкоциттер, кем да эмес, ашыкча да эмес, керектү ү санда жана керектү ү убакта жаң ыланып денедеги ө з орундарына жайгашышат. Бул ө ндү рү штү н канчалык убакыт аралыгында жасалып турушу керек экени да маанилү ү бир суроо. Лейкоциттер бир канча саат гана жашашат. Канга кирген бир бактерияны сиң ирип, анан ө лү шө т. Тромбоциттердин ө мү рү эки жума, эритроциттердики болсо тө рт ай. Бү т бул клеткалар тынымсыз жаң ыланып турушу керек. Бир жума ичинде жилик чучугуң уз миллиарддаган клетка ө ндү рү ү гө мажбур. Бул ө ндү рү ш болсо бир даана негизги клетканын кө зө мө лү жана иш-аракеттери натыйжасында жү рө т. Дене ичиндеги ү згү лтү ксү з кыймылды жана дененин ө тө кылдат тү зү лү шү н эске алганыбызда, бир жагынан, кычкылтек ташып, экинчи жагынан, душмандар менен согушуп денени коргогон бул системанын бир даана клетканын кө зө мө лү ндө болушу, албетте, адамды ойлондурушу керек. ǀ ǀ бап Кандын формендик элементтери (эбелектери) Б) Моноцит жана нейтрофилдер кызматта Жогоруда саналган ак кан клеткаларынын баары адам денесин коргоо милдети жү ктө лгө н аскерлер болуп саналат. Ар башка функцияларды аткарышы себептү ү ар башка аттар менен аталышат. Араларында эмгектин кандай бө лү нгө нү н билү ү да маанилү ү. Ушул себептен, алгач нейтрофилдер жасаган «фагоцитоз» процессин изилдө ө туура болот. Бул процесс моноциттердин ө нү ккө н формалары болгон макрофагдар да колдонгон бир ыкма. Фагоцитоз процесси негизи бир клетканын кандай «акыл» колдоноорун тү шү нү ү гө жетиштү ү бир далил болот. Денеге кирген тымызын бир душман ушул ыкма менен байланып, анан таасирсиз кылынат жана андан соң жок кылынат. Ыкма ө тө системалуу жана ар кандай жат затты жок кыла ала турган даражада эффективдү ү. Фагоцитоз процессин жасаган клеткалар жалпысынан «фагоциттер» деп аталышат. Фагоциттердин эң негизги ө згө чө лү гү – бул, жогоруда да айтылгандай, акылдуу бир жандыктай иш-аракет жү ргү зү шү, айлананы чалгындап душман клетканы заматта аныкташы жана анын качып, жашап калышына мү мкү ндү к бербеши. Бул клеткалар калпычы буттардын жардамы менен душман клетканы ө з ичине киргизип талкалашып, анан сиң иришет. Бул клеткалардын бул процессте денеге кирген бир жатты кантип тааный турганына токтолуу керек. Бул ө тө маанилү ү, себеби дененин ичиндеги микроскопиялык жандыктардын баары бир-бирине окшошот. Алар кантип айырмалашат? Душман Курчоого Алынат Кыртыштарга (тканьдарга) кирген нейтрофилдер жетилген клеткалар болгондуктан ошол замат фагоцитозду баштай алышат. Нейтрофил жат клеткага жакындаганда алгач ал клеткага тийет жана клетка айланасында ар кайсы багытты кө здө й узарган калпычы колдорду созот. Ал колдор клетканы ороп, клетка айланасында жолугушуп, бир-бирине кошулушат. Жат клетка эми нейтрофилдин ичинде камалып калат. Клетка андан соң клетка мембранасынан айрылып нейтрофил цитоплазмасынын ичин кө здө й сиң ет. Бир нейтрофил ө лө ө рдө н мурда кө бү нчө 5-20 бактерияны фагоцитоз кыла алат, б.а. жок кылат. Моноциттер болсо кызматын орундатуу ү чү н алгач ө рчү шү керек болот. Макрофагдардын баштапкы абалы болгон моноциттер кыртыштарга ө тө ө рдө н мурда канда 10-20 сааттай айланышат. Кыртыштарга ө ткө н соң шишип чоң ойот жана макрофагга айланышат. Фагоцитоз процесстери учурунда талкаланмайынча, бир канча ай, ал тургай, бир канча жыл жашай алышат. Кыртыш (ткань) макрофагдары кыртыштарда дайыма инфекцияларга каршы коргоону камсыздаган кемчиликсиз бир система. Фагоцитоз ыкмалары болсо нейтрофилдерден башкачараак. Кө бү нчө 100 бактерияны фагоцитоз кыла ала турган жө ндө мгө ээ. Нейтрофилдер бактериялардын чоң дорун фагоцитоз кыла албаса, макрофагдар алда канча чоң дорду да жок кыла алышат. Нейтрофилдер фагоцитоз кылган клеткаларды кө бү нчө ө з ичтерине сиң иришет. Бул сиң ирү ү нү н натыйжасында бактериядан уулуу заттар чыгарылат жана нейтрофил максимум 25 бактерияны фагоцитоз кылган соң бул уулуу зат анын ө лү мү нө себеп боло турганчалык кө бө йө т. Кандайдыр бир мааниде нейтрофил биздин жашашыбыз ү чү н ө з жанын берү ү дө. Мындан соң эми уулуу бир зыяндуу затка айланган нейтрофил макрофагдар тарабынан фагоцитоз аркылуу жок кылынат. Макрофагдардын коргоосу дене ү чү н чындыгында ө тө маанилү ү. Душмандардын чабуулу биринчи этапта ушул акылдуу клеткалардын иш-аракеттери натыйжасында токтотулат. Макрофагдар ушунча кө п иш-аракет жасаса, башка ө лтү ргү ч клеткалар болгон лимфоциттердин кандай кереги бар? Эмнеге дене ү чү н экинчи бир коргоого муктаждык бар? Буга себеп чабуулчулардын ар кандай ө згө чө лү ктө рдө болушу. Дайыма бизге келиши ыктымал болгон душмандарга каршы дененин ичинде ө з-ө зү нчө чаралар кө рү лгө н. Кээде кең ири масштабдуу жана кү чтү ү бир армияга муктаждык жаралышы мү мкү н. Себеби кээ бир душмандар чабуул койгон денени толугу менен каратып ала турганчалык кү чтү ү болушу ыктымал. Мына ушундай кооптуу учурларда лимфоциттер ишке киришет жана чабуулчулар менен «кандуу» согуш башташат. В) Армиянын башкы командирлери: Лимфоциттер Лимфоциттердин душмандарды токтото турган уулуу химиялык куралдары бар. Бир канча микрон чоң дуктагы бир клетканын уу ө ндү рү п башташы жана аны керектү ү жерде жана керектү ү учурда колдоно алышы, албетте, кереметтү ү бир жаратуу далили. Технологиялык мү мкү нчү лү ктө рү бар акылдуу бир адам ү чү н бир уу ө ндү рү ү ө тө комплекстү ү бир процесс болуп саналат. Бул жердеги ө ндү рү ү чү болсо канда айланып жү ргө н кандайдыр бир клетка жана, албетте, эч кандай химиялык илими жок. Болгондо да, жогорку жө ндө мдү ү лимфоцит ү чү н колунда уунун бар болушу эле жетиштү ү болбойт. Аны каерде сактап, каерде колдонушу керек экенин да аныкташы зарыл. Антпесе, ал уудан ө зү да жабыркап, дене да ө з аскерлеринин чабуулунан жең илип калышы мү мкү н. Лимфоциттер ушунчалык пландуу жана акылдуу болгондуктан, ө згө чө лү ктө рү баяндалып жатканда сизге аң -сезими бар бир адамдан сө з болуп жаткандай сезилип кетиши мү мкү н. Негизи мындай салыштыруу да жетиштү ү болбойт. Себеби аң -сезимдү ү жана чара кө ргө н бир адам да кааласа каалабаса ката кетириши мү мкү н. Лимфоциттерде мындай ыктымалдык жок. Бул акылдуу клеткалар эң биринчиден дене тарабынан алар ү чү н ө ндү рү лгө н ууну ө здө рү нө да, бизге да зыян тийгизбей турган абалда алып жү рү шү керек болот. Лимфоциттер бул заттын ыктымалдуу зыянын билгенсип, ууну ө з клетка мембранасындагы чө йчө кчө лө рдү н ичине ташышат. Лимфоциттер ө тө этияттык менен ташыган бул ууну кайсы клеткага киргизиши керек экенин билиши зарыл. Мындай маалыматы жок болсо ө тө чоң коркунуч жаралат, себеби бул уста жоокерлер денедеги «ар кандай клетканы» жок кыла турган кү чкө ээ. Душман менен досту айырмалай албашы денедеги бү т клеткалардын ө лү мү нө себеп болушу мү мкү н. Лимфоциттердин кызмат бө лү шү ү сү: В жана Т лимфоциттери В клеткалары – дененин курал заводдору. Жилик чучугунда жаралып, кан аркылуу лимфаларга ө тө т жана ал жерде ө мү р сү рү шө т. Кооптуулук учурунда логистикалык колдоо В клеткалары тарабынан кө рсө тү лө т. Душманды ө лтү рү ү ү чү н ө ндү рү лгө н куралдар – бул антителолор. В клеткалары Y формасында антителолорду пайда кылышат жана алардын миң дегенин тоголок денелерине жабыштырышат. Клетканын кабыгын эми ушул кабылдоочу антителолор тү зү п калат. Денеге кирген бир жат нерсе бул кабылдоочу радардан кача албайт. В лимфоциттери бул формага келген соң кө п жылдар бою денеде бир детективдей кыдырып жү рү шө т. Денеге бир жат нерсе киргенде болсо коң гуроо кагуу убагы келген болот. В лимфоциттери аларды заматта кабылдайт жана душман турган жерди кө здө й тездик менен жө нө йт. Бул клеткалар кармаган душмандын, мисалы бир вирустун бү т белокторун ичине киргизишет жана аны талкалашат. Андан соң вирус бө лү ктө рү н болсо ө з клеткаларынын бетине жабыштырышат. Окуя аяктаганда В лимфоцитинин бетинде вирус бө лү ктө рү калат. Ал бө лү ктө р эми душмандын кимге тиешелү ү экенин аныктоочу «антигендер» болот. Бул этаптан соң В клеткалары колдоого муктаж болушат. Колдоо ү чү н жаратылган жардамчы Т клеткалары ошол замат муктаждык пайда болгонун байкашат. Жардамчы Т клеткалары антиген бө лү ктө рү н алып жү ргө н В клеткаларын тааныйт жана аларга жакындап сү зү шө т. Бул сү зү шү ү учурунда В лимфоциттери Т клеткаларына бир катар кө рсө тмө лө рдү камтыган бир зат чыгарат. Ал кө рсө тмө лө рдө ал антигендин бир «душманга» тиешелү ү экени жана ал душмандын ө здү к маалыматын башка Т жана В клеткаларына же, башкача айтканда, башка полиция бө лү ктө рү нө кө рсө тү шү керек экени белгиленген.48 Жардамчы Т клеткалары кө рсө тмө лө рдү алаар замат ал жерден жө нө йт. Бул жерде Т клеткалары менен жакшыраак таанышуу туура болот. Т клеткалары жү рө ктү н ү стү ндө жайгашкан богок безинде (тимус) пайда болушат. Жетилген соң ал жерде ар кандай антигендерди таанууну ү йрө нү шө т. Бул таалим ө мү рү бү здү н калган бө лү гү ү чү н ө тө маанилү ү бир таалим болот. Антигенди тааныбаган бир иммундук клетка денени, албетте, коргой албайт. Богок безинде пайда болгон Т клеткалары ушунчалык кең ири масштабдуу бир таалимден ө ткө ндү ктө н, табияттагы «жү з миллиондогон» антигенди оң ой гана тааный алышат. Алардын таалиминин кереметтү ү тарабы болсо – бул денебизде лабораторияларда жасалган жасалма антигендерди да тааный ала турган Т клеткаларынын бар болушу. Анемия ГЕМОГЛОБИН КАНЧА БОЛУШУ КЕРЕК? СТАТИСТИКА
Анемия деген кандай оору? Эмнеден пайда болот? Бул тууралуу Улуттук госпиталдын жалпы терапия бө лү мү нү н башчысы БОЛОТ ТУРУСБЕКОВ баяндайт: – Анемия же аз кандуулук – учурда эң кө п таралган оору. Аны кө пчү лү к этибарга алышпайт. «Жү зү кубарып, бат чарчаса эмне болуптур? Жакшылап эс алып, уктаса, анан алма менен гречканы кө бү рө ө к жесе эле болду» деп ойлошот. Чынында, мындай эмес. Эмесе, сө з башынан болсун. «БАШКЫ БЕЛГИСИ – ТЕРИ КУБАРАТ» «ЭҢ КӨ П КЕЗДЕШКЕНИ – ТЕМИР ЖЕТИШСИЗДИГИ АНЕМИЯСЫ» • Туура эмес тамактануу • Кан жоготуу • Темирди керектө ө нү н ө сү шү «ЭМНЕ ЖЕТИШПЕСЕ, ОШОНУ ТОЛУКТАП ООРУДАН КУТУЛУУГА БОЛОТ» «ДАРЫЛАНБОО Ө ЛҮ МГӨ ЖЕТКИРЕТ»
Ак кан (лейкоз, лейкемия) Ак кан (лейкоз, лейкемия) - кан пайда кылуу системасынын шишик оорусу. Лейкемияда кан пайда болуу бузулуп, кан пайда кылуучу органдарда ө сү п жетилбеген клетка элементтери кө бө йө т. Натыйжада, боор, кө к боор баш болгон бир топ органдар шишип, кан азайып, иммунитет начарлап, ак кан оорусу пайда болот. Илимде ушул кү нгө чейин бул оорунун пайда болушу толук изилдене элек. Лейкемиянын эң негизги себептеринин бири болуп радиациялык нурдануу эсептелет.
Муундар сыздатып ооруйт Тери тү нкү сү н кара терге тү шө т, кызыл тактар пайда боло баштайт, тилинип кеткен жерден кан агуу кү чө йт Корутунду Кандын курамы Дени соо кишинин канынын составы атайын жө нгө салуучу механизмдин натыйжасында туруктуу болот. Организмде ар кандай ө згө рү ү лө рдү кан сезет. Анын составынын ө згө рү шү бир катар ооруларды диагноздоодо мааниси чоң. Кан системасынын ооруларында анын составы кыйла ө згө рү лө т. Кан плазмасынын 90%и негизинен тамак сиң ирү ү системасынан келген суу, 7 — 8% белок жана ар кандай туздардан турат. Белок молекуласынын формасы жана ө лчө мү нө жараша альбуминдер жана глобулиндер болуп айырмаланат. Бул белоктун бири ар кандай ткань жана органдарга азык зат жана гормондорду ташыйт, экинчиси коргоо функциясын аткарат (к. Иммунитет). Глобулинге протромбин жана фибриноген кирип, кандын уюшуна катышат. Плазмада, ошондой эле азык заттар (углеводдор, май жана башка), витаминдер, гормондор, ферменттер, кандын уюшун камсыз кылуучу атайын зат бар. Андан сырткары плазмада организмдин тиричилигинде пайда болгон керексиз заттар (зат алмашуу продуктусу) болуп, ал кан агымы менен бө йрө ккө жеткирилет. Кан жө нү ндө тү шү нү к Кан бул суюк ткан, плазмадан жана кандын бү ртү кчолорү нө н турат. Кан суюктук болгондуктан кан тамырлар аркылуу жү рө ктү н тынымсыз иштешине байланыштуу агып жү рө т. Кан, лимфа жана ткандардын арасындагы суюктуктар адамдын ички чө йрө сү нө кирет. Алар организмди керектү ү тамак заттар менен камсыз кылып, андагы клеткаларды жууп, иОрганизмдин ички чө йрө сү дайыма ө згө рү лү п туруучу, сырткы айлана чө йрө гө салыштырганда, ө здө рү нү н составы жана физико- химиялык касиеттерине жараша туруктуу келет. Аларга темпаратура осмотикалык басымдар ар канддай реакциялар мисал боло алат. Ички чө йрө нү н бир калыпта болушу, франциянын улуу физиологу Клод Вернар айткандай, жашоо турмуштун негизги шартынын бири болуп эсептелет, Ички темпаратуранын бир калыпта болушу, бардык органдардын жана системалардын бир калыпта иштешин камсыз кылып турат. Жү рө ктү н токтошу, кандын акпай калышы токтоосуздан ө лү мгө дуушар кылат. Ички чойронун бир калыпта болушун борбордук нерв система менен ички секрет бездери калыптандырып турат. Кан организмде тө мө нкү орчундуу кызматтарды аткарат: 1) Кычкылтек менен кө мү р кычкыл газын ташып жү рө т. 2) Организмди керектү ү тамак заттар менен камсыз кылат жана иштелип чыккан керексиз заттарды сыртка бө лү п чыгарат. 3) Кан тынымсыз агып жү ргө ндү ктө н организмдин темпаратурасын бир калыпта сактайт. 4) Кан гормондорду таркатат. Бул гормондор заттардын алмашууларын. Органдардын бир калыпта иштешин жө нгө салып турат. 5) Кан коргоочу кызматтарды аткарат. Мында кан организмге тү шкө н микробдорду, бактерияларды жок кылат. Ошону менен бирге иммунитеттерди пайда кылып, организмдин инфекциялык орууларды кабыл албоосун кү чө тө т. Кандын кө лө мү жана физикалык-химиялык касиети Эгерде адамдын салмагы 70кг келсе анын организминде 5литр кан бар. Мындайча айтканда салмактын 6-8% кан тү зө т. Венадан кан алып туруп пробиркага куюп бир нече минут ө ткө ндө н кийин карай турган болсо кандын бү ртү кчө лө рү плазмадан оор келгендиктен чө гү п, анын плазмасы ү стү ндө калкып калат. Кандын бү ртү кчө лө рү 45%, плазмалары 55% тү зө т. Кандагы осмотикалык басым 7, 6-8, 1атм.га барабар келет. Анын 60% натрий хлор туздары тү зө т. Организмге кан менен кошо суулар жана минералдык туздар тынымсыз тү рдө келип тургандыктан осмотикалык басым дайыма туруктуу келет. Осмотикалык басымдын туруктуу болушу физиологиялык процестердин жү рү шү н, ө згө чө клеткалардын бир калыпта болушун жана алардын кө лө мү нү н туруктуулугун сактайт. Мына ошонун натыйжасында кандагы жү рү п турган реакциялар да туруктуу келет. Бул чө йрө дө реакциялар суутектин кө рсө тмө сү нө РН колдонулат. Нейтралдык чө йрө дө РН 7 ге барабар. Кычекылданганда РН-7ден азаят, ал эми щелочтонгондо РН 7, 36 га барабар келет.
Эритроциттер Бул эки жагы кыбырылган диска формасындагы, ядросу жок клеткалар. Ядронун жоктугу эритроцитке кө п сандаган гемоглобиндердин батышына жардам берет. Формасы болсо анын бетинин кө бө йушунө тү рткү берет: адамдын денесинин бү ткү л ү стү нкү бетинин аянтынан 1500 эсеге ашуу менен кандын бардык эритроциттеринин ү стү нкү бети 3000м2 ка жетет. 1мм3 канда 4-5 млн, адамдын бү ткү л канында болсо 25трлл. Эритроцит эсептелет. Жаң ы тө рө лгө н баланын 1мм3 канында 4, 5 ден 7млн. Го чейин эритроцит болот. Балдарда жана ө спү рү мдө рдө эритроциттердин саны бир топ жекече ө згорү ү лө ргө дуушар болуп турат. Канда эритроциттердин саны туруктуу келет. Ал бийиктикке кө тө рү лгө ндө, тө мө нкө атмосфералык басымда, сууну кө п жоготкондо, кү ч эмгектеринде, эмоциялык сезимдерде кө бө йуп турат. Эритроциттердин канда кө бө йуп кетишин эритроцитоз, ал эми азайып кетишин болсо эритропения дейбиз. Эритропения канды кө п жоготкондо, кна иштеп чыгуугу органдарда эритроциттердин пайда болушу тө мө ндө гө ндө же бузулганда байкалат. Эритроциттер жиликтердин ичиндеги кызыл чучуктардан пайда болот да, боордо жана кок боордо бузулат. Эритроциттердин жашоо узактыгы 100 кунго жетет. Эритроциттерди эн жука губкалар менен салыштырууга болот, анын бардык жылчыктары гемоглобинге толгон. Ар бир эритроцитте 265 млн. Малекулага чейинки гемоглобиндер болот. Гемоглобин (Нb) татаал химиялык бирикме, ал белок глобинден жана темирден турат. Ал кычкылтек жана комү р кычкыл газ менен жең ил биригип, туруксуз кошулманы пайда кылат да, аларды женил берү ү касиеттерине ээ болот. Гемрглобиндин бул ө згө чө лү гү дем алуу процецинин негизин тү зө т. Чоң кишинин канында 700-800 г чейин гемоглобин болот. Скелет булчунунда миоглобин деген белок бар, ал организмдеги кычкылтектин 14% ке жакынын кошуп алышы мумкун. Бул кычкылтек жетишпегендеги резерв, ал кү ч эмгегинде чыгымдалат. Лейкоциттер Бул ядросу бар кан денечеси жана ө з алдынча кыймылдоого жондомдуу. Тү зү лү шү боюча эки группадагы лейкоциттерди ажыратабыз бү ртү ктү ү же бодурлуу, бү ртү ксү з же бодурсуз. Бү ртү ктү ү гө эозинофилдер, базофилдер нейтрофилдер, бү ртү ксү згө болсо моноциттер жана лимфоциттер кирет. Булардын кандагы катышын лейкоцитардык формула деп аташат.Айрым лейкоциттердин кандагы саны туруксуз келет: ал жашка ж.б. ар тү рдү ү абалдарга жараша ө згө рү лү п турат. Бү ртү ктү ү лейкоциттер жиликтердин ичиндеги кызыл мээлерден, моноциттер боордон, кө к боордон, лимфоситтер –лимфа тү йү ндө рү нө н жана кө к боордон пайда болушат. Лейкоциттердин жашоо ө мү рлө рү ар тү рдү ү: бир нече сааттан (нейтрофилдер) бир нече ондогон жылдарга чейин (лимфоциттер) жашашат. Чоң кишилерде лейкоциттердин саны 1мм3 канда 4-8 миң ге чейин жетип, ө згө рү п турат. Канда алардын азайып кетишин лейкопения деп атайт. Бул лейкоциттердин пайда болушу тө мө ндө гө ндө жана тү рдү ү ооруларда байкалат. Лейкоциттердин санынын кө бө йушун лейкоцитоз дейбиз. Ал кандын кайрадан бө лү штү рү лү шү нү н эсебинен, тамак ичкенден кийин, ар тү рдү ү эмоциялык сезимдерде, кү ч жумшалган жумуштардын таасиринде пайда болушу мү мкү н. Кө рсө тү лгө н жагдайларда лейкоцитоз ың гайлануучулук мааниге ээ. Лейкоциттердин эң маанилү ү кызматы организмди инфекциялардан коргоо болуп эсептелет. Канга коркунучтуу заттар кирип кеткен учурларда лейкициттер аларга умтулуп жетип, залалсыздандырат. Мындайда кө п учурда алардын ө здө рү ө лү п калышат. Лейкоциттер адицтешип: ар бир тү рү белгилү ү бир функцияларды аткарат. Нейтрофилдер менен моноциттер оору жугузуучу бактерияларды жейт. Бир лейкоцит 20га жакын бактерияларды крамап жок кылат. Бул фагоцитоз деп аталат. Фагоцитоз кубулушу 1883-жылы орустун улуу окумуштуусу И.И.Мечников тарабынан ачылган, бул ү чү н ал Нобель сыйлыгына татыктуу болгон. Эозинофилдер организм ү чү н зыяндуу болгон алерген заттарды жана ууларды сиң ирип алып, нейтралдаштырат. Лимфоциттер плазма клеткаларына айлануу менен антителлаларды иштеп чыгарат, организмди инфекциялык орууларды тоотпос кылат, б.а. иммуниттеттин тү зү лү шү нө тү рткү берет. ТРОМБОЦИТТЕР
Тромбоциттер 1842-жылы ачылган. Булар ядросуз, тегерек же сү йрү формадагы кан клеткалары. Булар жиликтердеги кызыл мээден пайда болот да, 8-11кү н жашайт. Чон кишинин 1мм3 канында 250-400 миң тромбоцит болот. Тромбоциттерге кандын уюшундагы негизги роль таандык. Кандын уюу процесси ү ч стадияда ө тө т. Биринчи стадида ө згө чө заттын таасир этишинин натыйжасында тромбоциттин ү бө лонү шү нө н канга чыккан кальций тузунан жана кандын белогунан тромбопластан пайда болот. Экинчи стадияда тромбоплстын канда дайыма болуучу зат протробинге таасир этү ү менен аны тромбинге айландырат. Бел процецти канда болуучу ө згө чө заттромбопропин жана кальций тузу ылдамдатып турат. Жана акыркы ү чү нчу стадияда тромбиндин таасири астында, кальций тузунун катышуусунда кандын белогу фибриногенден эрибес белок фибрин пайда болот. Ал жараны тыгыздап жаап калат. Кан кан тамырлар бө лү нгө ндө гана уюйт. Бө лү нбө гө н кан тамырларда уюбайт. Адамдын канында уютуучу уютууну болтурбоочу системалар жашайт. Алар туруктуу тең т салмактуулук абалында болушат. Кандын уюшу жашоодо чон мааниге ээ болгон организмдин коргонуу реакциясы болуп эсептелет. Эгерде кан мындай касиеттерге ээ болбосо, анда ар кандай эле, ал тургай анча арзыбаган жараат да кандын бү т агып кетишине жана ө лү мгө да алып келмек. Кээ бир адамдар гемофилия деп аталган оруу менен жабыркашат. Ал укумдан тукумга бнрилет да, кандын уюга болгон жө ндө мдү ү лү гү кескин тө мө ндө гө ндө билинет. Гемофилияда анча деле чоң эмес жаракат тиричилик ү чү н коркунучтуу, кандын жоголушуна алып келиши мү мкү н. Кандын уюшунда тромбоциттер негизги ролду ойнойт, бирок ал жападан жалгыз кан токтоткуч эмес. Алар иммуногендик касиеттерге ээ болушат да, эритроциттер менен катар ө тө оор кү ч жумуштарын аткарууда кычкылтекти ташууга катышат.
11. Колдонулган адабияттар: · Биологическая роль микроэлементов и их значение в медицине. - Томск, 1977. · Благой Ю.П., Галкин В.Л., Гладченко Г.О. и др. Металлокомплексы нуклеиновых кислот в растворах. - Киев: Наук. думка, 1991. · Богоявленский Н.А. Индийская медицина в древнерусском врачевании. - М., 1956. · Бровцын В.К., Зедгенидзе Г.А. Антиметастатическое действие микродоз хлорида ртути (II) // Актуальные вопросы иммунотерапии опухолей. - Юрмала, 1988. · Вавилов С.И. Глаз и солнце. - М.: Изд-во АН СССР, 1961. 160 с. · Вавилова Н.М. Гомеопатическая фармакодинамика. Ростов-на-Дону, 1992. · Венчиков А.И. Биотики. - М., 1962. · Венчиков А.И. Физиологически активные концентрации некоторых тяжелых металлов и йода // Физиология и токсикология. 1984. N 4. · Венчиков А.М. Принципы лечебного применения микроэлементов в качестве биотиков. - Ашхабад, 1982. · Волькенштейн М.В. Молекулярная биофизика. - М.: Наука, 1975. · Воробьева Т.В., Исаева В.В., Ускова Л.В. Опыт лечения витуридом больных сахарным диабетом // Витурид. Роль ртути в жизнедеятельности организма: Материалы международного симпозиума. - Петрозаводск, 1995. · Воронин Л.Г. Физиология высшей нервной деятельности. - М.: Высш. шк., 1979. 312 с. · Вселенная, астрономия, философия. Изд-во МГУ. 1988. · Гейто Д. Молекулярная психобиология. - М.: Мир, 1969. · Геллерт Р., Бау Р. Рентгеноструктурные исследования металлонуклеотидных комплексов // Ионы металлов в биологических системах - М., Мир, 1982. · Генкель П.А. Физиология растений. - М.: Просвещение, 1975. 335 с. · Гершуни Г.В. Общая характеристика слуха у позвоночных животных // Физиология сенсорных систем. - Л.: Наука, 1972. Ч.2. (Руководство по физиологии). · Глезер В.Д. Зрение и мышление. - Л.: Наука, 1983. 246 с. · Глинка Н.Л. Общая химия. - Л., 1989. · Годфруа Ж. Что такое психология?: В 2 т. - М.: Мир, 1992. Т. 1, 2. · Голдсмит Д., Оуэн Т. Поиски жизни во Вселенной. 1983. · Голубева Э.А. Способности и индивидуальность. - М.: Прометей, 1993. 304 с. · Гончарук Г.А. Экспериментальное исследование влияния пестицидов группы ртутьорганических соединений на генеративную функцию и потомство // Гигиена и санитария. 1971. N 7. Аскерлерди ташуу Кандын дагы бир кызматы болсо – бул оорулар менен кү рө шкө н иммундук система клеткаларын ташуу. Денеге кирген вирус, бактерия сыяктуу чоочун заттар кандагы антитело жана лейкоцит деп аталган жоокерлер тарабынан жок кылынат. Мындан тышкары, иммундук система клеткалары кан дарыясында чалгын жү ргү зү п, бү т денени кө зө мө лдө п турушат. Ошондуктан денеге кирген чоочун бир зат чалгында жү ргө н бул иммундук клеткалардын бири тарабынан заматта таанылат. 3. Байланыш Кан, ошондой эле, дененин байланыш жолдорунун бирин да тү зө т. Адам денесиндеги клеткалар арасында ө тө укмуш бир байланыш системасы бар. Клеткалар бир-бири менен –ар бири аң -сезимдү ү бир адамдай болуп- маалымат алмашып турушат. Клеткалар бир-бирине жө нө ткө н кабарлар (гормондор) кан аркылуу жеткирилет 4. Жарааттардын Жабылышы Кан суюктугунун эң керемет касиеттеринин бири – бул «кандын уюу» механизми. Кандын уюшу натыйжасында жабыркаган бир тамырдагы кан жоготуусу минималдаштырылат. Кандын уюу механизминде кандын ичиндеги ондогон белок, фермент жана витаминдер белгилү ү бир тартипте иш алып барат. Бул касиети жагынан кандын уюу механизми илимпоздор тарабынан кемчиликсиз бир пландоо жана долбоор мисалы деп айтылат. 5. Денедеги тең салмактуулуктардын жө нгө салынышы Кан ташыган эң маанилү ү пакеттердин бири – бул «жылуулук». Канга толгон тамырлар бир имараттын жылуу суулуу батарея тү тү ктө рү сыяктуу жылуулукту бү т денеге таратышат. Бирок жылуулуктун булагы батареядагы сыяктуу бир казан эмес, денедеги бү т клеткалар болот. Кан аркылуу клеткалар чыгарган жылуулук денеге бирдей ө лчө мдө таратылат. Эгер денебиздин жылуулук таратуучу системасы болбогондо, бизге ө тө кыйын болмок. Булчуң кү чү бү з менен бир иш кылганда, мисалы чуркаганда буттарыбыз же бир жү ктү кө тө ргө ндө колдорубуз ө тө ысып кетип, башка жерлерибиз болсо муздак болмок. Мындай тең салмаксыздык зат алмашууга чоң зыян тийгизмек. Ошондуктан жылуулуктун денеге бирдей ө лчө мдө таратылышы ө тө маанилү ү.
3. Канды ө ндү рү ү. Тең деши ө ндү рү лө албаган бир суюктук: Кан
Кан жалпы жашоонун себеби эле эмес, ал ошол эле учурда кыска же узун жашоонун, уктоонун, к ө р ү ү н ү н, ж ө нд ө мд ү н, мээнин, к ү чт ү н да себеби. Жашоо ү ч ү н алгачкы жана ө л ү м ү ч ү н болсо акыркы нерсе. Илимпоздор канга тең деш боло турган бир суюктукту ө ндү рү ү ү чү н кө п убактан бери аракет кылып, бирок ийгиликке жете албай келишү ү дө. Мунун эң негизги себеби – кандын ичиндеги бир-биринен ө згө чө молекулалардын жана алар жасаган процесстердин «сырынын» али толук чечиле элек болушу. Бирок бир чындык бар: кандын сыпаттары толук аныктала алса да, андай ө згө чө лү ктө рдө гү молекулаларды ө ндү рү ү жана аларды чогуу иштей турган кылуу илимпоздор ү чү н баары бир чоң бир туюк болот. Канды тү згө н мү чө лө рдү бир-бирден анализ кылганда, бул чындыкты жакшыраак тү шү нө бү з. Ар бир молекулага атайын белгилү ү бир ишти кылуу милдети жү ктө лү п, белгилү ү калыпта жасалган. Кан – бир суюктук эмес, негизи денебиздеги сө ө к же булчуң кыртыштары сыяктуу бир кыртыш. Бирок, албетте, алардан айырмалуу, себеби сө ө к же булчуң кыртыштарын тү згө н клеткалар бир-бирине бекем жабышып турат. Кан да бир кыртыш болгону менен, мындай ө згө чө лү ккө ээ эмес. Кан суюктугу ичиндеги клеткалар бир-биринен кө з-карандысыз, эркин кыймылдап жү рү шө т. Эритроцит, лейкоцит жана тромбоцит сыяктуу кан клеткалары кан плазмасы ичинде сү зү п жү рү шө т. Кичине чийилип кеткени ү чү н манжаң ыздан сызып чыккан бир тамчы кандын ичинде негизи болжол менен 250 миллион эритроцит, 400 миң лейкоцит жана миллиондогон тромбоцит болот. Болгондо да, бул жоон топтун ар бир мү чө сү ө тө маанилү ү кызматтарды аркалайт. Ар бир денеде 5 менен 6 литр арасы кан болот. Бул орточо дене салмагынын 7-8%ын тү зө т. Кандын жарымы суюктук бө лү ктө н, б.а. плазмадан турат. Калган жарымы болсо кандын ичинде ар кандай кызматтарды аркалаган клеткалар же молекулалар. Кандагы клеткалар денедеги кандын кө лө мү нү н жарымын тү згө нү менен, катарга тизилгенде 96500 километрлик бир сызык тү зө турганчалык кө п санда. Бул дү йнө нү эки жолу орогонго жете турганчалык бир узундук. Болгондо да, бул клеткалар тынымсыз жаң ыланып турушат. Денеде бир кү ндө 260-400 миллиарддай кан клеткасы ө ндү рү лө т. Бул чындыгында эбегейсиз чоң бир ө ндү рү ш. Негизги борбор болгон жилик чучугунда жасалган бул ө ндү рү ш «сө ң гө к клетка (стволовая клетка)» деп аталган ө згө чө бир клетканын ар тү рдү ү бө лү нү ү жө ндө мдө рү нө н кө з-каранды. «Сө ң гө к клеткага» дене муктаж болгон кан клеткасын ө ндү рү ү милдети жү ктө лгө н. Бул клетканын ө ндү рү шү жана ал аркалаган кызмат болсо чыныгы мааниде таң калтыруучу кө рү нү ш.
Ө зг ө ч ө ө нд ү р ү ш борбору: с ө ң г ө к клетк а Жилик чучугунда сө ң гө к клетканын белгиленү ү процесси ө тө таң калыштуу. Жилик чучугунда ө ндү рү лгө н ар бир он миң клетканын бирө ө сү гана сө ң гө к клетка касиетине ээ болот. Бул сан кээде жү з миң ден бир ыктымалдыкка чейин азайат. Ө ндү рү лгө н сө ң гө к клетка кө рү нү шү жагынан башка клеткалардан эч айырмаланбайт. Бирок – негизи бул ө тө ө згө чө бир клетка. Анын касиеттери – жашообузду кыйынчылыксыз улантышыбызды камсыз кыла турганчалык кылдат жана ө тө маанилү ү. Бул ө згө чө клетка эң алгач дененин ичиндеги муктаждыктарды аныктайт, андан соң ө згө чө бө лү нү ү жө ндө мү урматында муктаждыкка жараша кээде эритроциттерди, кээде болсо иммундук системанын негизги мү чө лө рү болгон лейкоциттерди пайда кылат. Эмне ү чү н он миң клеткадан бирө ө сү гана ушундай бир чечим алат жана ушундай бир жө ндө мгө ээ? Сиз денең изде мындай жө ндө мдү ү клетканын бар экенин байкабайсыз дагы. Сиз сыяктуу, сизди тү згө н ар бир клетка сыяктуу, бул ө згө чө клетка да Аллах каалаганы ү чү н ө згө чө бир бө лү нү ү касиетине, дененин муктаждыгын аныктоо жана ар башка клеткаларды пайда кылуу артыкчылыгына ээ. Бул кемчиликсиз уюштуруу жана бул ө згө чө клетканын жө ндө мдө рү эч токтобогон кемчиликсиз бир кан айлануунун жү рү шү н камсыздайт. Кан суюктугу дайыма бирдей санда кан клеткасын ташып, сапарын улантат. Сө ң гө к клетка айланасынан алган химиялык жана электрдик сигналдарга карап иш-аракет жасайт. Жабыркаган клеткалар сө ң гө к клеткага жө нө ткө н химиялык сигналдар аркылуу денеде клетка ө ндү рү ү муктаждыгы пайда болгонун кабар беришет. Сө ң гө к клеткада ө ндү рү лгө н жаң ы клеткалар жабыркаган жерди кө здө й жолго чыгат жана жабыркаган клеткалардын ордун ээлешет. Ушундай жол менен бир канча жума ичинде бир даана сө ң гө к клетка ар кандай типтеги кан клеткаларынын баарын ө ндү рө алат. Бир кан кетү ү натыйжасында жок болгон эритроциттер же бир инфекция натыйжасында ө лгө н лейкоциттер, кем да эмес, ашыкча да эмес, керектү ү санда жана керектү ү убакта жаң ыланып денедеги ө з орундарына жайгашышат. Бул ө ндү рү штү н канчалык убакыт аралыгында жасалып турушу керек экени да маанилү ү бир суроо. Лейкоциттер бир канча саат гана жашашат. Канга кирген бир бактерияны сиң ирип, анан ө лү шө т. Тромбоциттердин ө мү рү эки жума, эритроциттердики болсо тө рт ай. Бү т бул клеткалар тынымсыз жаң ыланып турушу керек. Бир жума ичинде жилик чучугуң уз миллиарддаган клетка ө ндү рү ү гө мажбур. Бул ө ндү рү ш болсо бир даана негизги клетканын кө зө мө лү жана иш-аракеттери натыйжасында жү рө т. Дене ичиндеги ү згү лтү ксү з кыймылды жана дененин ө тө кылдат тү зү лү шү н эске алганыбызда, бир жагынан, кычкылтек ташып, экинчи жагынан, душмандар менен согушуп денени коргогон бул системанын бир даана клетканын кө зө мө лү ндө болушу, албетте, адамды ойлондурушу керек. ǀ ǀ бап Кандын формендик элементтери (эбелектери) Эритроциттер жана алардын организмдегиги кызматары Кандын кызыл тү сү: эритроциттер Кызыл кан клеткалары, б.а. эритроциттер – канда эң кө п кездешкен клеткалар. Кызматы болсо – клеткалар жашашы ү чү н эң керектү ү болгон материалды, б.а. кычкылтекти ташуу. Муну менен эле чектелбей, денени тазалоо ү чү н клеткаларда чогулган кө мү р кычкыл газын да жү рө ккө кайра жиберишет. Бир тамчы кандын 99%ын кызыл кан клеткалары, б.а. эритроциттер тү зө т. Денебизде болжол менен 25 триллион кызыл кан клеткасы (эритроцит) бар. Бул сан Саманчынын жолу галактикасындагы жылдыздардын санынан жү здө гө н эсе чоң.8 Денеде айланып жү ргө н эритроциттердин бир футбол талаасын оң ой гана толтура алаарын билү ү бул чоң дукту тү шү нү ү гө, албетте, жардамчы болот.9 Бир-бирине катары менен уланышты деп элестеткенибизде, бул клеткалар 47000 километрлик бир мунараны тү зө алышат.10 Жана денебиздеги эритроциттерди бир килемдей жерге тө шө ө мү мкү нчү лү гү бү з болгондо, бул клеткалардын 3800 км2тык бир аймакты ээлегенин кө рмө кпү з. Бул болсо болжол менен тө рт гектарлык бир аянтка барабар.11 Денедеги эритроциттердин саны ушунчалык кө п болгондуктан, ө лгө ндө рдү н ордун ээлеши ү чү н секундасына 3 миллиондой жаң ы эритроцит клеткасы канга аралашат. Эритроциттер денедеги эң чоң жиликтердин губка сыяктуу кыртыштарында, б.а. чучуктарында жайгашкан сө ң гө к клеткалар тарабынан ө ндү рү лү шө т. Бир даана эритроцит клеткасы 4 айлык ө мү рү н аяктап, жилик чучугуна кайра кайтканга чейин ө пкө менен башка дене кыртыштары арасында 75000 толук цикл жасайт. Сиз бул бетти барактаганга чейин денең издеги болжол менен 3 миллион кызыл кан клеткаң ызды жоготосуз. Бирок ошол эле учурда жилик чучугуң узда сиз ү чү н ошончо санда жаң ы эритроцит алда качан ө ндү рү лгө н болот.13 Бул тең салмактуулук ө тө маанилү ү. Ө мү рү бү ткө н кан клеткаларынын орду сө зсү з жаң ылары менен толукталат. Жилик чучугу эч тынымсыз ө ндү рү ш жасап турат. Алган химиялык сигнал натыйжасында катуу ишке киришет. Муктаждык толукталганда болсо ишин токтотот. Муну камсыздаган химиялык байланыш ө тө татаал. Клеткалар денеде жү здө гө н тү рдү ү молекула аркылуу байланыш тү зү шө т. Сө ң гө к клеткага жетиши керек болгон кабар бир белок менен пакеттелип жө нө тү лө т. Максат клетка келген сигналды таануу ү чү н бир белок рецепторун чыгарат. Ал рецептор химиялык сигналды алып келген белокко туташканда, маалымат максат клеткага жетет. Бир канча сү йлө м менен тү шү ндү рү лгө н бул процесстин негизи ө тө комплекстү ү детальдары бар. Илимпоздор учурда дагы эле бул сигналдашуу системасынын сырларын чечү ү гө аракет кылышууда. Сө ң гө к клеткалардын ө ндү ргө н клеткаларды дененин муктаж болгон бө лү ктө рү нө кайсы чечим менен жө нө тө ө рү болсо бү гү нкү кү ндү н эң негизги изилдө ө темаларынын бири болууда.14 Денебиздеги бул системанын адамзат сырын чече албаган бир комплекстү ү лү ктө болушу – анын бийик акыл менен жаратылганын кө рсө ткө н апачык далилдердин бири. Денеде секунда сайын керектү ү санда эритроциттин ө ндү рү лү шү жана жаң ы клеткалардын муктаждык болгон чекитти кө здө й эч кү мө н санабастан багыт алышы кандайча болууда? Дененин бир жеринде, жилик чучугунда жайгашкан бир даана кө з-карандысыз клетканын дененин калган тарабында болуп жаткандардан кабардар болушу, албетте, мү мкү н эмес. Ал ү чү н жаратылган сигналдашуу системасы болсо мү мкү н болгон эң кемчиликсиз байланыш тармагы болуп саналат.
Эритроциттер – ө тө кичинекей клеткалар. Мунун себеби: бул клеткалар канга аралашаардан мурда ө зү нү н ядросун, митохондриясын, рибосомасын жана башка органеллдерин сыртка чыгарып салышат. Эритроциттер муну атайын билип туруп жасагандай; себеби ө з ичине алдыда терең карала турган кереметтү ү бир молекула болгон «гемоглобинди» киргизиши керек. Эритроциттер органеллдердин кө пчү лү гү н сыртка чыгарып таштап, гемоглобинди ичтерине киргизип, бул молекуланын болжол менен 4 айлык ө мү рү ндө коопсуз бир абалда ө з кызматын аткарышын камсыздашат. Эритроциттердин клетка мембранасы кадимки шарттарда бир клетка мембранасы (кабыкчасы) болбогон жана коркунучтарга карата ө тө коргоосуз болгон гемоглобин ү чү н ө тө маанилү ү бир тон (кийим) болот. Гемоглобин бул коргоочу катмардын ар кандай ферменттери урматында кандын ичинде бузулуудан да корголот.15 Эритроциттер ө з ичинде гемоглобин ү чү н ө тө кенен бир орун даярдашы керек. Себеби бир даана эритроцит клеткасынын ичине 300 миллион гемоглобин жайгашат.16 300 миллион гемоглобин молекуласы бир эритроциттин 90%ын ээлейт. Канда ядролорунан ажыраган клеткалар эритроциттер гана. Алар сыртка чыгарып салган органеллдер болсо дененин тазалагычтары болгон лейкоциттер тарабынан заматта жок кылынышат. Таң калыштуусу, эритроциттер бү т маалыматтарын алып жү рчү бир ядродон ажыраганына карабастан, 120 кү ндү к жашоосун эч кө йгө йсү з улантышы ү чү н керектү ү болгон фермент менен белокторду сактап калышат. 4 ай бою алар ү чү н алынган бул ө згө чө чара урматында жашай алышат. Бирок эми бө лү нө албаган, жана натыйжада кө бө йө албаган бир «идиш (алып жү ргү ч)» кызматын аткарышат. Бул мисалдан да кө рү нү п тургандай, адам денесин тү згө н системалар эң майда детальдарына чейин ө тө комплекстү ү. Бул китепте кан жана аны кыймылдаткан системалар жө нү ндө кө п санда таң калыштуу жана «акылдуу пландалган» детальдарды кө рө сү з. Бир эритроцит клеткасынын ө зү нү н ичиндеги органеллдерди сыртка чыгарып салышы, ө зү жө нү ндө бү т маалыматтарды камтыган –натыйжада «ө мү рү н улантышы» ү чү н сө зсү з болушу керек болгон- ядросун курмандыкка чалышы жана ө мү рү н белгилү ү бир убакытка созуу ү чү н керектү ү ырыскысын гана алып калышы – бул акылдуу детальдардын бир канчасы гана. Булардын баарын жасай алуу ү чү н эритроцит кыска ө мү рү ндө керектү ү жана керексиз органеллдерди таанышы, гемоглобинди ичине киргизиши керек экенин билиши жана эң негизгиси гемоглобиндин адам ө мү рү ү чү н канчалык маанилү ү лү гү н билиши зарыл. Эгер бул детальдардын бирө ө сү эле жасалбаса, мисалы эритроцит ичине гемоглобин киргизе албаса, денеге кычкылтек таратыла албайт. Кереметтү ү молекула кычкылтек ташыйт Илимпоздор гемоглобинди ар кандай иштерди бир учурда жасай алганы ү чү н «кереметтү ү бир молекула» деп аташат. Гемоглобин ө пкө лө рдө гү капиллярлардан ө тү п баратып, айланасындагы миллиондогон молекула арасынан кычкылтекти тандайт. Ыкмасы болсо – ө тө акылдуу жана ушунчалык таң калыштуу. Гемоглобин кычкылтек атомдорун ө згө чө бир ыкмасы менен «кармап алат». Бирок бул процесс ө тө кылдат жасалышы керек, себеби кычкылтек кошулган молекулаларын кычкылдантуу ө згө чө лү гү нө ээ. Кычкылдануу болсо ал молекуланын бү т функцияларынан ажырашына себеп болчу бир уулануу тү рү болуп саналат. Гемоглобин молекуласында тө рт чынжырдан турган глобин деп аталган бир белок бар. Ар бир глобин «гемо тобу» деп аталган башка бир молекулага туташат. Гемо топтору кычкылтектин гемоглобинге туташышында ө тө маанилү ү болот. Гемо топторунун ар биринде бирден темир иону болот. Башкача айтканда, тө рт гемо тобунун тө рт темир иону болот. Негизи ө пкө лө рдө гү кычкылтекти ө зү нө жабыштырган жана аны кыртыштарда эркин койо берген нерсе дайыма ушул темир иондору болот. Бирок глобиндин да бул процессте ө тө маанилү ү бир ролу бар. Глобиндин формасын, бир аздан соң карала тургандай, маанилү ү бир кө зө мө л механизми жана тең дешсиз бир жаратуу керемети десек болот. Болгондо да, бул молекуланын аминокислота тизмегинин кичине эле ө згө рү шү гемоглобиндин кычкылтек ташуу жө ндө мү н толугу менен ө згө ртү ү дө. Кандын ө згө чө лү ктө рү н карап баштаганда, ар бир детальдын бир-биринен айырмалуу жана комплекстү ү детальдарды камтыганын айткан элек. Системанын майда бө лү ктө рү нө тү шкө н сайын комплекстү ү лү ктү н андан да ө сө ө рү н айткан элек. Аллахтын мындай детальдар менен комплекстү ү лү ктө рдү жаратышы жана система иштеши ү чү н булардын сө зсү з болушу керек экени жаратылууну (Жараткандын бар экенин) кабыл алгысы келбегендерди туюкка такайт. Мындай мисалдар Аллахка ыйман кылгандардын болсо ыймандарын кү чтө ндү рө т. Бул китепте каралган терең илимий маалыматтардын баары бул комплекстү ү лү ктү жакшыраак кө з алдыга тартуулаганы ү чү н, атеисттерди кө бү рө ө к кү мө нгө салып, ыймандуулардын болсо ишеними менен чечкиндү ү лү гү нү н ө сү шү нө себепчи болууда. Системанын детальдарын изилдө ө нү андан ары улантканыбызда глобиндин темирдин кычкылтекти алышын кө зө мө лдө ө чү атайын бир формага ээ экенин кө рө бү з. Гемоглобиндин молекуласындагы тө рт гемо кадимки шарттарда бир-бирине параллелдү ү, глобин молекуласына болсо тик (вертикалдуу) жайгашат. Бирок гемо топтору аларга кычкылтек жабышканда, мындай параллелдү ү лү к жоголот. Параллелдү ү лү ктү н жоголушуна гемо топторунун бир-биринен ө тө алысташы себеп болот. Ө зү нө кычкылтек атомун жабыштырган гемо топторунун бирө ө сү кычкылтек ага уланган соң ушунчалык кыйшайып, бү гү лү п, ө зү нө н кийин турган топтун да кыйшайышына себеп болот. Натыйжада экинчи гемо оң ойураак кычкылтек жабыштыра алат жана бул процесс учурунда темирлер арасында бир кычкылтек кө пү рө сү нү н пайда болушунун алды алынат. Эгер гемолордун бир-бирине параллелдү ү лү гү себебинен кычкылтек атомдору арасында кө пү рө лө р тү зү лгө ндө, эки баалуу гемоглобин молекуласы кычкылданып бузулмак. Кереметтү ү молекула кө мү р кычкыл газын ташыйт Гемоглобин жө нү ндө дарвинисттерди туюкка такаган нерсе – жалгыз эле гемоглобиндин кычкылтек ташуу ө згө чө лү гү эмес. Гемоглобиндин ошол эле учурда демибиз аркылуу сыртка чыгарган кө мү р кычкыл газын да клеткалардан бир-бирден чогултуу жө ндө мү бар. Кө мү р кычкыл газын канда ташуу кычкылтектей рисктү ү эмес. Мына ушул себептен кө мү р кычкыл газын кандан алда канча кө п санда ташууга болот. Эс алып жаткан учурда 100 мл кан кыртыштардан ө пкө лө ргө орточо 4 мл кө мү р кычкыл газын жеткирет. Кычкылтек алып бараткан гемоглобин канга ачык кызыл тү с берсе, кө мү р кычкыл газын ө пкө лө ргө алып келе жаткан гемоглобин ачыктыгын жоготот жана коюу кызыл, сыя сымал бир тү стө болуп калат. Тери бетиндеги тамырлардын коюу (кө гү ш) тү стө кө рү нү шү нү н себеби мына ушунда. Кө мү р кычкыл газы кандын ичинде кө бү нчө кө мү р кислотасы формасында ташылат. Орточо 5%дык бө лү гү гана гемоглобинге жабышып, ө пкө лө ргө жеткирилет. Кө мү р кычкыл газынын 10%дык бө лү гү болсо ээриген газ абалында болот. Кө мү р кычкыл газы гемоглобинге ө тө алсыз бир байланыш менен уланат. Гемоглобинден ажырап алысташында болсо кайра эле кычкылтек кызмат аткарат. Холдейн эффекти деп аталган бул химиялык кубулушта кө мү р кычкыл газына караганда кү чтү ү рө ө к бир кислота болгон кычкылтек гемоглобинге уланат жана кө мү р кычкыл газынын кандан алысташына шарт тү зө т. Холдейн эффекти кыртыштарда кычкылтек муктаждыгы жогорулаганда, гемоглобиндин кычкылтектен бө лү нү п кө бү рө ө к кө мү р кычкыл газына жабышышына шарт тү зсө, ушул эле химиялык эффект ө пкө лө рдө тескерисинче бир эффект жаратат. Кычкылтектин саны кө бү рө ө к болгон ө пкө лө рдө кү чтү ү кислота таасири менен кычкылтек гемоглобинге жабышып, акылдуулук кылат жана кө мү р кычкыл газы чыгуу эшигине келгенде, «мажбурлуу тү рдө » жабышып турган гемоглобининен ажыраганга туура келет. МYoglobin Hemoglobin
Булчуң дардын кычкылтек булагы: миоглобин Денеде булчуң дарга кычкылтек ташуу кызматын аркалаган миоглобин аттуу башка дагы бир молекула бар. Бул молекула гемоглобинге абдан окшош, бирок гемоглобинден айырмаланып бир даана кычкылтек атомун ташый алат. Миоглобин булчуң дар ү чү н жаратылган ө згө чө бир молекула. Себеби булчуң дардын кычкылтекке болгон муктаждыгы аз-аздан жана белгилү ү сандарда. Миоглобин тө рт эмес, бир даана гана кычкылтек атомун ташып, булчуң дардын муктаждыгына жооп берет. Бирок денедеги башка клеткаларда жагдай мындай эмес. Кандын башка кыртыштарга дээрлик секунда сайын кө п кө лө мдө кычкылтек жеткириши шарт. Кыртыштардын бул муктаждыгы гемоглобиндин тө рт кычкылтек молекуласы менен байланыш тү зө алышы аркылуу канааттандырылат. Ө мү рү бү ткө н эритроциттер Кан суюктугу ичиндеги ө мү рү 120-кү нгө жакындаганда, эритроциттердин жашоо системалары барган сайын азыраак активдү ү болуп калат. Клеткалар улгайган сайын назик боло башташат. Эритроциттердин назик болуп калган мембранасы кан айлануунун тар жерлеринен ө тү п баратканда айрылып кетиши мү мкү н. Ө згө чө диаметри 3 микрометр болгон кызыл кө к боор пульпасынан ө тү п баратканда диаметри 8 микрометр болгон эритроциттер талкаланышат. Мындай тыгылуу натыйжасында кө к боордун пульпасында кө п санда эритроцит бө лү ктө рү кездешет. (Денеден кандайдыр бир себеп менен кө к боор алып салынганда, мындай талкалануу болбогондуктан, кандагы анормалдуу жана улгайган клеткалардын саны да кө бө йө т.) Ө мү рү бү ткө н эритроциттер дененин кө п аймагында, ө згө чө боор, кө к боор жана жилик чучугундагы макрофаг клеткалары тарабынан талкаланышат. Бул талкалануу учурунда эритроцит клеткасында жайгашкан гемоглобин эркин болуп калат. Анан бир канча саат ичинде макрофагдар гемоглобинден темирди бө лү п алат жана аны кан аркылуу же жаң ы эритроцит жасоо ү чү н жилик чучугуна же болбосо кийинчерээк колдонуу ү чү н боор менен башка кыртыштардагы темир кампаларына алып барышат. Гемоглобин молекуласынын калганы болсо макрофагдар тарабынан бир ө т пигментине айлантылат. Натыйжада талкаланган клетканын эч бир бө лү гү текке кетпей, дененин ар кайсы аймактарында кайра колдонулуу ү чү н сактап коюлат. |
Последнее изменение этой страницы: 2019-06-08; Просмотров: 694; Нарушение авторского права страницы
