Лейкоциттер жана алардын организмдеги кызматы

Тең дешсиз бир  иммундук армия: Лейкоциттер

Жеген даамдуу бир тамагың ыз, дем алган абаң ыз, жашаган чө йрө ң ү з, кол алышкан адамдарың ыз сизди канчалаган жат заттарга жолуктурат билесизби? Кээде ичкен сууң узда да сизди оорууга чалдыктыра турган микробдор, качан ишке киришээри белгисиз болгон кооптуу вирустар бар. Бирок кү н сайын канчалаган жолу денең изге кирген бул зыяндуу заттардын бар экенин сезбейсиз дагы. Себеби денең изде сизге зыяндуу нерселерди аныктап, жок кылуу милдети жү ктө лгө н бир армия бар. Аллах адамдар ү чү н чоң бир немат-жакшылык катары жараткан жана дү йнө дө тең деши жок бул иммундук армия тамырларың ыздын ичинде дайыма кыдырып, кароолдо турушат.

Лейкоциттер – бул ак кан клеткалары. Кадимки шарттарда орточо 1 мм3 канда 6-10 миң арасында лейкоцит болот. Кан айлануу ичинде орточо 500 эритроцитке бир лейкоцит туура келет. Эгер кан айлануудагы бү т лейкоциттер бир жерге чогула алса, бир кофе кружкасын араң толтура алышат.37 Бирок денеде бир инфекция башталганда, лейкоциттердин саны 1 мм3 канда 30 миң ге чейин чыга алат.

Бул клеткалар – жоокер клеткалар. Денеге кирген ар кандай жат затты таанышат жана алар менен согушушат. Бир бө лү гү тү здө н-тү з микробдор менен согушса, бир бө лү гү болсо жат молекулаларды жана микробдорду

таанып системага сигнал берет. Лейкоциттер жилик чучугунда ө ндү рү лө т жана ошол жерде жашашат. Жилик чучугунун ө ндү рү ш ылдамдыгы секундасына 1, 2 миллион лейкоцит клеткасына барабар. Бул бир ө мү р бою жарым тонна лейкоцит деген мааниге келет.39 Жилик чучугу лейкоциттер ү чү н бир башпаанек же бир кампа болуп саналат. Канда белгилү ү кө лө мдө лейкоцит клеткалар даяр турушат. Жилик чучугундагы лейкоцит клеткалары болсо бир кооптуулук жаралганда гана кан айланууга кошулушат. Алар ү чү н кан дененин бү т тарабына бара ала турган тең дешсиз бир транспорт каражаты болот. Кан аркылуу денеге кирген микробдор жолдо жок кылынат, кыртыштарга кирип кеткендер болсо лейкоциттер жолуккан кыртыштар бою жок кылынышат.

Бир лейкоциттин жү рө ктө н башка барып келиши болжол менен 10 секундага, буттун баш бармагына, б.а. дененин жү рө ктө н эң алыс жерине чейин жетип кайтышы болсо болжол менен бир мү нө ткө созулат. Бир лейкоцит клеткасы бир кү ндө денени 1000ден ашык жолу кыдырып чыгат.40 Лейкоциттер ядролуу жана тү ссү з клеткалар, бирок ядролуу болгону менен, кан айланууга кошулган соң бө лү нү ү жө ндө мү н жоготушат. Максаты эми бө лү нү ү эмес, согушуу болот. Кан айланууга кошулган соң ө мү рлө рү канда 3-4 саат, кыртыштарда болсо 3-4 кү н болот. Бул жоокерлер 3-4 кү н ичинде коркунучту жок кылышат.

Олуттуу инфекция учурларында лейкоциттердин ө мү рү кө бү нчө бир канча саатка чейин азайат. Себеби бул клеткалар тездик менен жабыркаган аймакты кө здө й жол алып, ал жерде ө з кызматын аткарышат жана жумушу бү ткө ндө ө тө чарчагандыктан кыска убакытта ө лү шө т. Бирок бул убакта инфекцияны жок кылуу ү чү н жилик чучугунда ө ндү рү ш уланат. Денеде бир инфекция жок кезде да лейкоциттер бош калышпайт. Денени душмандардан коргошпосо да, кыла турган ө тө маанилү ү иштери бар. Лейкоциттер денедеги 100 триллион клетканын ар бирин кү нү нө бир канча жолу текшерип, кыдырып турушат. Бул кыдыруу учурунда оорулуу жана улгайган клеткаларды аныктап жок кылышат. Ал тургай, улгайып, ишке жарабай калган лейкоцит клеткалары да башка лейкоциттер тарабынан жок кылынат.

 

Лейкоцит тү шү нү гү негизи бир типтеги бир клетканы тү шү ндү рбө йт. Жалпы мааниде лейкоциттерди тү зг ө н клеткалар чоң дугуна жана ядролуу же ядросуз экенине карап бешке бө лү нө т. Булар – лимфоциттер (Т жана В), моноциттер, нейтрофилдер, эозинофилдер жана базофилдер. Бул клеткалардын арасындагы эмгектин бө лү нү шү болсо чыныгы мааниде кемчиликси

Кө п адамдар системанын кемчиликсиздигинин бир талабы катары кандын уюп калышынын денеге болгон рисктеринен кө бү нчө кабарсыз жашашат. Бирок, алдыда терең карала тургандай, кандын уюш процесси тең дешсиз, кемчиликсиз жана ө мү рдү сактап калуучу бир система болуудан тышкары, эгер туура эмес иштеп дене ичинде тромб пайда кылса, адам ө мү рү нө ө тө чоң коркунуч жарата турган бир система.

Кан сыртка чыгып абага кошулганда уюп баштайт. Бул биздин ө мү рү бү здү сактап калган кемчиликсиз бир система. Бирок кан эгер сырттагы сыяктуу жү рү п бараткан тамырлар ичинде да уюса, анда бул жагдай кыска убакыт ичинде ө лү мгө алып барышы мү мкү н. Бул ү чү н кичинекей бир кан тромбунун (уюган кандын) жү рө ккө барчу тамырлардын бирө ө сү н тосуп калышы жетиштү ү болот. Мына ушул коркунуч базофилдер тарабынан жоюлат.

Базофилдер канга «гепарин» деп аталган бир зат чыгарышат. Бул ө згө чө зат кандын тамырлардын ичинде уюшуна жолтоо болот. Башкача айтканда, денеде пайда болушу мү мкү н болгон ыктымалдуу бир кооптуулук коркунуч жарала электе алынган бир чара менен жок кылынат. Бул – адам денесин изилдеп жатканда кө п жолу алдыбыздан чыккан бир чындык. Кооптуулук жарала электе чара кө рү лү ү дө.

А) Паразит   аң чысы эозинофилдер

Бул лейкоцит тү рү нү н душмандарды кармоо жө ндө мдү ү лү гү дененин ири коргоочулары болгон макрофагдардай ө нү ккө н эмес. Бирок эозинофилдер бир багытта адис: денеге кирген паразиттерди заматта жок кылышат.

Паразиттер денедеги башка иммундук клеткалар тарабынан колго тү шү рү лө албай турганчалык чоң. Ушул себептен дененин иммундук клеткалары бү т микробдорго каршы кемчиликсиз согуша алышканы менен, паразиттерге таасир эте алышпайт. Бирок, албетте, бул адам денеси ү чү н бир кемчилик эмес. Эозинофилдердин бар болушу паразиттердин жок кылынышына жетиштү ү. Негизи паразиттер эозинофилдерден да чоң болот. Ошого карабастан, эозинофилдер паразитке жабышып, аны ө лтү рө алышат.43

Жилик чучугунда ө ндү рү лгө н соң эозинофилдер кыртыштарды кө здө й сапарга чыгышат. Паразиттер денеге киришкенде, лимфоцит менен нейтрофилдер ошол замат эозинофилдерди чакыруучу ферменттерди чыгарышат. Эозинофилдердин паразиттерди ө лтү рү ү ыкмалары болсо ал жат клетканын ичине уулуу затты киргизү ү аркылуу болот. Бул коргонуу клеткалары, бизди ө тө маанилү ү коркунучтардан секунда сайын коргоп жатканы менен, эозинофилдердин тү зү лү шү жана функциялары жө нү ндө ө тө аз маалымат билебиз.44 Дарвинисттер кокустуктар натыйжасында келип чыккан деп тү шү ндү рү ү гө аракет кылган бул кемчиликсиз тү зү лү ш алигече толук чечмелене элек. Алынган ар бир детальдуу маалымат бул клеткаларды Аллахтын кемчиликсиз бир жаратуу менен жаратканын кө рсө тү ү дө.

Б) Моноцит  жана  нейтрофилдер кызматта

Жогоруда саналган ак кан клеткаларынын баары адам денесин коргоо милдети жү ктө лгө н аскерлер болуп саналат. Ар башка функцияларды аткарышы себептү ү ар башка аттар менен аталышат. Араларында эмгектин кандай бө лү нгө нү н билү ү да маанилү ү. Ушул себептен, алгач нейтрофилдер жасаган «фагоцитоз» процессин изилдө ө туура болот. Бул процесс моноциттердин ө нү ккө н формалары болгон макрофагдар да колдонгон бир ыкма.

Фагоцитоз процесси негизи бир клетканын кандай «акыл» колдоноорун тү шү нү ү гө жетиштү ү бир далил болот. Денеге кирген тымызын бир душман ушул ыкма менен байланып, анан таасирсиз кылынат жана андан соң жок кылынат. Ыкма ө тө системалуу жана ар кандай жат затты жок кыла ала турган даражада эффективдү ү.

Фагоцитоз процессин жасаган клеткалар жалпысынан «фагоциттер» деп аталышат. Фагоциттердин эң негизги ө згө чө лү гү – бул, жогоруда да айтылгандай, акылдуу бир жандыктай иш-аракет жү ргү зү шү, айлананы чалгындап душман клетканы заматта аныкташы жана анын качып, жашап калышына мү мкү ндү к бербеши. Бул клеткалар калпычы буттардын жардамы менен душман клетканы ө з ичине киргизип талкалашып, анан сиң иришет. Бул клеткалардын бул процессте денеге кирген бир жатты кантип тааный турганына токтолуу керек. Бул ө тө маанилү ү, себеби дененин ичиндеги микроскопиялык жандыктардын баары бир-бирине окшошот. Алар кантип айырмалашат?

Душман Курчоого Алынат

Кыртыштарга (тканьдарга) кирген нейтрофилдер жетилген клеткалар болгондуктан ошол замат фагоцитозду баштай алышат. Нейтрофил жат клеткага жакындаганда алгач ал клеткага тийет жана клетка айланасында ар кайсы багытты кө здө й узарган калпычы колдорду созот. Ал колдор клетканы ороп, клетка айланасында жолугушуп, бир-бирине кошулушат. Жат клетка эми нейтрофилдин ичинде камалып калат. Клетка андан соң клетка мембранасынан айрылып нейтрофил цитоплазмасынын ичин кө здө й сиң ет. Бир нейтрофил ө лө ө рдө н мурда кө бү нчө 5-20 бактерияны фагоцитоз кыла алат, б.а. жок кылат.

Моноциттер болсо кызматын орундатуу ү чү н алгач ө рчү шү керек болот. Макрофагдардын баштапкы абалы болгон моноциттер кыртыштарга ө тө ө рдө н мурда канда 10-20 сааттай айланышат. Кыртыштарга ө ткө н соң шишип чоң ойот жана макрофагга айланышат. Фагоцитоз процесстери учурунда талкаланмайынча, бир канча ай, ал тургай, бир канча жыл жашай алышат. Кыртыш (ткань) макрофагдары кыртыштарда дайыма инфекцияларга каршы коргоону камсыздаган кемчиликсиз бир система. Фагоцитоз ыкмалары болсо нейтрофилдерден башкачараак. Кө бү нчө 100 бактерияны фагоцитоз кыла ала турган жө ндө мгө ээ. Нейтрофилдер бактериялардын чоң дорун фагоцитоз кыла албаса, макрофагдар алда канча чоң дорду да жок кыла алышат.

Нейтрофилдер фагоцитоз кылган клеткаларды кө бү нчө ө з ичтерине сиң иришет. Бул сиң ирү ү нү н натыйжасында бактериядан уулуу заттар чыгарылат жана нейтрофил максимум 25 бактерияны фагоцитоз кылган соң бул уулуу зат анын ө лү мү нө себеп боло турганчалык кө бө йө т. Кандайдыр бир мааниде нейтрофил биздин жашашыбыз ү чү н ө з жанын берү ү дө. Мындан соң эми уулуу бир зыяндуу затка айланган нейтрофил макрофагдар тарабынан фагоцитоз аркылуу жок кылынат.

Макрофагдардын коргоосу дене ү чү н чындыгында ө тө маанилү ү. Душмандардын чабуулу биринчи этапта ушул акылдуу клеткалардын иш-аракеттери натыйжасында токтотулат. Макрофагдар ушунча кө п иш-аракет жасаса, башка ө лтү ргү ч клеткалар болгон лимфоциттердин кандай кереги бар? Эмнеге дене ү чү н экинчи бир коргоого муктаждык бар?

Буга себеп чабуулчулардын ар кандай ө згө чө лү ктө рдө болушу. Дайыма бизге келиши ыктымал болгон душмандарга каршы дененин ичинде ө з-ө зү нчө чаралар кө рү лгө н. Кээде кең ири масштабдуу жана кү чтү ү бир армияга муктаждык жаралышы мү мкү н. Себеби кээ бир душмандар чабуул койгон денени толугу менен каратып ала турганчалык кү чтү ү болушу ыктымал. Мына ушундай кооптуу учурларда лимфоциттер ишке киришет жана чабуулчулар менен «кандуу» согуш башташат.

 В) Армиянын башкы командирлери: Лимфоциттер

Лимфоциттердин душмандарды токтото турган уулуу химиялык куралдары бар. Бир канча микрон чоң дуктагы бир клетканын уу ө ндү рү п башташы жана аны керектү ү жерде жана керектү ү учурда колдоно алышы, албетте, кереметтү ү бир жаратуу далили. Технологиялык мү мкү нчү лү ктө рү бар акылдуу бир адам ү чү н бир уу ө ндү рү ү ө тө комплекстү ү бир процесс болуп саналат. Бул жердеги ө ндү рү ү чү болсо канда айланып жү ргө н кандайдыр бир клетка жана, албетте, эч кандай химиялык илими жок. Болгондо да, жогорку жө ндө мдү ү лимфоцит ү чү н колунда уунун бар болушу эле жетиштү ү болбойт. Аны каерде сактап, каерде колдонушу керек экенин да аныкташы зарыл. Антпесе, ал уудан ө зү да жабыркап, дене да ө з аскерлеринин чабуулунан жең илип калышы мү мкү н.

Лимфоциттер ушунчалык пландуу жана акылдуу болгондуктан, ө згө чө лү ктө рү баяндалып жатканда сизге аң -сезими бар бир адамдан сө з болуп жаткандай сезилип кетиши мү мкү н. Негизи мындай салыштыруу да жетиштү ү болбойт. Себеби аң -сезимдү ү жана чара кө ргө н бир адам да кааласа каалабаса ката кетириши мү мкү н. Лимфоциттерде мындай ыктымалдык жок. Бул акылдуу клеткалар эң биринчиден дене тарабынан алар ү чү н ө ндү рү лгө н ууну ө здө рү нө да, бизге да зыян тийгизбей турган абалда алып жү рү шү керек болот.

Лимфоциттер бул заттын ыктымалдуу зыянын билгенсип, ууну ө з клетка мембранасындагы чө йчө кчө лө рдү н ичине ташышат. Лимфоциттер ө тө этияттык менен ташыган бул ууну кайсы клеткага киргизиши керек экенин билиши зарыл. Мындай маалыматы жок болсо ө тө чоң коркунуч жаралат, себеби бул уста жоокерлер денедеги «ар кандай клетканы» жок кыла турган кү чкө ээ. Душман менен досту айырмалай албашы денедеги бү т клеткалардын ө лү мү нө себеп болушу мү мкү н.

Лимфоциттердин кызмат бө лү шү ү сү: В жана Т лимфоциттери

В клеткалары – дененин курал заводдору. Жилик чучугунда жаралып, кан аркылуу лимфаларга ө тө т жана ал жерде ө мү р сү рү шө т. Кооптуулук учурунда логистикалык колдоо В клеткалары тарабынан кө рсө тү лө т. Душманды ө лтү рү ү ү чү н ө ндү рү лгө н куралдар – бул антителолор. В клеткалары Y формасында антителолорду пайда кылышат жана алардын миң дегенин тоголок денелерине жабыштырышат. Клетканын кабыгын эми ушул кабылдоочу антителолор тү зү п калат. Денеге кирген бир жат нерсе бул кабылдоочу радардан кача албайт. В лимфоциттери бул формага келген соң кө п жылдар бою денеде бир детективдей кыдырып жү рү шө т. Денеге бир жат нерсе киргенде болсо коң гуроо кагуу убагы келген болот. В лимфоциттери аларды заматта кабылдайт жана душман турган жерди кө здө й тездик менен жө нө йт. Бул клеткалар кармаган душмандын, мисалы бир вирустун бү т белокторун ичине киргизишет жана аны талкалашат. Андан соң вирус бө лү ктө рү н болсо ө з клеткаларынын бетине жабыштырышат. Окуя аяктаганда В лимфоцитинин бетинде вирус бө лү ктө рү калат. Ал бө лү ктө р эми душмандын кимге тиешелү ү экенин аныктоочу «антигендер» болот.

Бул этаптан соң В клеткалары колдоого муктаж болушат. Колдоо ү чү н жаратылган жардамчы Т клеткалары ошол замат муктаждык пайда болгонун байкашат. Жардамчы Т клеткалары антиген бө лү ктө рү н алып жү ргө н В клеткаларын тааныйт жана аларга жакындап сү зү шө т. Бул сү зү шү ү учурунда В лимфоциттери Т клеткаларына бир катар кө рсө тмө лө рдү камтыган бир зат чыгарат. Ал кө рсө тмө лө рдө ал антигендин бир «душманга» тиешелү ү экени жана ал душмандын ө здү к маалыматын башка Т жана В клеткаларына же, башкача айтканда, башка полиция бө лү ктө рү нө кө рсө тү шү керек экени белгиленген.48 Жардамчы Т клеткалары кө рсө тмө лө рдү алаар замат ал жерден жө нө йт.

Бул жерде Т клеткалары менен жакшыраак таанышуу туура болот. Т клеткалары жү рө ктү н ү стү ндө жайгашкан богок безинде (тимус) пайда болушат. Жетилген соң ал жерде ар кандай антигендерди таанууну ү йрө нү шө т. Бул таалим ө мү рү бү здү н калган бө лү гү ү чү н ө тө маанилү ү бир таалим болот. Антигенди тааныбаган бир иммундук клетка денени, албетте, коргой албайт. Богок безинде пайда болгон Т клеткалары ушунчалык кең ири масштабдуу бир таалимден ө ткө ндү ктө н, табияттагы «жү з миллиондогон» антигенди оң ой гана тааный алышат. Алардын таалиминин кереметтү ү тарабы болсо – бул денебизде лабораторияларда жасалган жасалма антигендерди да тааный ала турган Т клеткаларынын бар болушу.

⇐ Предыдущая12345Следующая ⇒

Поделиться: