Архитектура Аудит Военная наука Иностранные языки Медицина Металлургия Метрология
Образование Политология Производство Психология Стандартизация Технологии


Вияш оян ойлончышто чарналтыш палым шындымаш



93. Текстыш пуртымо вияш ой кавычкеш налалтеш: «Киндыда перкан лийже», – Михаил Трофимович пелештыш. «Тол пырля, перканрак лиеш, – Ефим Лукич вашештыш. – Вараш кодын толынат, вараш» (Ю. А.). Лаврушкин руал каласыш: «Тый нимат ужын отыл, нимат от пале. Умылышыч? » (В. И.). «Маню, – малден салтак вате, – ала кастене мый декем шинчаш миеда? Мийыза» (Ш. О.).

94. Диалогысо вияш ой абзац гыч тӱ ҥ алеш гын, кавычкеш ок налалт, ончыланже тире шындалтеш:

– Кӧ тиде кагазым Йыванлан наҥ гаен пуа?

– Мылам пуыза, мый наҥ гаен пуэм, – сӧ рыш Мигыта. – Тетрадьшымат пелен налам (Онч.).

95. Вияш ой авторын мутшо почеш шога гын, авторын мутшо почеш кокточко шындалтеш, а вияш ой кугу буква дене тӱ ҥ алеш да кавычкеш налалтеш (йодыш да кычкыралтыш пале-влак, шукыточко петырыше кавычке деч ончыч возалтыт, а точко – тудын деч вара): Кочам ойла: «Сану, ит мондо: нур шинчан, чодыра пылышан». Икана Веденейын аваже тыгай мутым лукто: «Эргым, тыйым ончен йывыртем. Тый вес Веденей лийынат». Уремыш лекмек, Поляков йодо: «Тый тунемме шотышто молодёжь дене кутыренат? ». Кок-кум йӱ к иканаште шергылте: «Йогорым пурташ! ». Илем тӱ рыш погынышо калык коклаште кычкыралме йӱ к шокташ тӱ ҥ але: «Сита, орланышна! Тетла ханын осалжым туркен огына керт! ». Луымшо классыште тунемше-влакын икмыняр пашаштым ончалмек, Бирюков шоягоремжым удырале: «М-да-а...» (В. Кос.).

96. Вияш ой авторын мутшо деч ончыч шога гын, вияш ой почеш запятой, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш, авторын мутшо изи буква дене возалтеш (йодыш да кычкыралтыш пале, шукыточко петырыше кавычке деч ончыч возалтыт, а запятой – тудын деч вара): «Муро – пайремын ямже, муро деч посна могай пайрем», – Ику манеш (К. В.). «Мыйын шонымаште, йодышым тыланда пуэдаш нимолан? » – йодо туныктышо (В. Кос.). «Мом шыргыжат? » – кидтупшо дене шинчажым туржале Эчей (П. К.). «Но-о! Йорталте писынрак! » – покталта алашажым изаже (К. И.). «Писынрак, Олача, писынрак! Озатым утараш кӱ леш! » – Извай уло кертмын кычкыра (В. Ю.). «Эргынан шӱ мдымӧ тыгай койышым шижам гын, мый тудым...» – озакува кидшым кормыжтале (А. М.-А.).

Палемдымаш. Вияш ой деч вара шогышо авторын мутыштыжо манын ушышо шомак запятой дене деепричастий семынак ойыралтеш: 1) сказуемый ден манын шомак коклаште вес мут-влак лийыт гын, запятой шындалтеш: «Илымаш-кутырымаш, Сергей шольо! Мый изиш варашат кодым докан», – манын, (Васлий Ондрий) Сергейын ӱ стелже дек ошкыл мийыш (Ш. О.). «Приказ! – манын, урядник Ороспайын вачышкыже кидшым пыштыш. – Тарване. Тылат тӱ ням ончалаш уто огыл» (В. И.); 2) манын шомак сказуемый пеленак шога гын, запятой ок шындалт: «Мый шкеже чылт торешак омыл вет... Аваж дене каҥ ашен ончыза», – манын сӧ раса Корий кугыза (Ш. О.). «Ынде ик оптышымат ом шынде», – манын пелештыш Еренте (М. Ш.).

97. Авторын мутшо вияш ой покшелне шога гын, чарналтыш пале тыге шындалтеш:

а) вияш ойым авторын мутшо дене кӱ рлмӧ верыште нимогай знакат лийшаш огыл гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Нине ойлышо-влакым, – манеш тудо, – колыштман огыл» (Д. О.). «Тый, – манеш Порпиля, – ял вес вуйыш кае, пакчаш пуро, иктаж вере оралте ӱ мылеш шогал» (А. М.-А.);

б) вияш ойым авторын мутшо дене кӱ рлмӧ верыште запятой, точкан запятой, кокточко, тире лийшаш гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Да-а, кугызай, – кужун шӱ лалтыш кызыт марте йӱ к пуыде колышт шинчыше Ключников, – илышетше капка ончычетак эртен каен, а тый тудым ялт уждеак, палыдеак кодынат» (К. И.). «От тунем гын, – мане Очандр, – илышыште тылечат кугу орлыкым чыташ тӱ ҥ алат. Тунеммаште – вий» (Онч.). «Кеҥ еж чодыра путырак поян, – ойла кочам, – ончыч снеге, вара модо, эҥ ыж, музымӧ р шуыт, а кеҥ еж кече шыже велыш тайныме гай чучмо годым, лыжга, леве йӱ р деч вара, тӱ рлӧ поҥ го лектеш» (А. М.-А.);

в) вияш ойым авторын мутшо дене кӱ рлмӧ верыште точко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч запятой да тире шындалтеш, а почешыже – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱ ҥ алеш, вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «Ала пален пуренам, ала йоҥ ылыш лийынам, – манеш тудо (Изибай). – Тиде суртын озаже Озамбай лияш кӱ леш ыле» (Я. Э.). «Буквам тунем шуктенат гын, пеш сай, – воштылале туныктышо. – А молылан тыште тунемат» (В. Кос.);

г) вияш ойым авторын мутшо дене кӱ рлмӧ верыште йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш, авторын мутшо деч вара – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱ ҥ алеш, а вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «А кузе кӱ тӱ чӧ лияш келшышыч? – йодеш Роза. – Олаште илет, мо тылат тушто ок келше? » (Ю. А.). «Эй, Токтар-туткар, лумышто мом кычалат? Мом йомдарышыч? – игылтеш Сакар. – Тол вашкерак! Пырля каена! » (С. Ч.). «Йолташ-влак! – чылаштым сеҥ аш тӧ чен, Ключников кычкыра. – Тӱ ҥ алза! Чот мурыза! Тек шоктыжо уремыш, мӱ ндыркӧ! » (К. И.). «Пеҥ гыде лийза! Шеҥ гек ида чакне! – кычкырале Смирнов. – Колаш гын, вуй дене ончыко возын колаш, только ончыко! » (Н. Л.). «Эпере огыл ала... – Извай ок чакне. – Айда пырля шоналтена. Тудо (Вася Мосолов) молан тунам тумам нӧ лталын? » (В. Ю.). «Э-э! Акпай кӱ леш... – атмам тӧ рлатыл шинчыше кугыза пашажым чарныде пелештыш. – Чодыраште дыр?.. Шукерте огыл Пӱ нчерыш кайыш... Молан вара кӱ лешыже? » (К. В.).

98. Авторын мутшо вияш ой покшелне лийме годым автор мутышто вияш ой дене ушышо шомак (вияш ой лийшашым – ойлымым ончыктышо пелешташ, каласаш, т.м. шотан глагол) уке гын, вияш ойын икымше ужашыже деч вара точко, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш; авторын мутшо кугу буква дене возалтеш, тудын деч вара точко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱ ҥ алеш: «Ит сыре, Мирон изай. – Уна шке патыр кидшым сурт озан кукшо вачышкыже пыштыш. – Теже тыште кузе иледа? » (В. И.). «Эх-x, курык коклаш пурышна гын, йымалнына мланде сургалте, вара кӱ шыч шелышташ тӱ ҥ альыч. А-а, мом ойлаш... – Кидшым лупшале теҥ гечысе салтак. – Тиде кино огыл» (В. Бер.). «Теве ужат! – Йошкар вуйжым Сепан ял велыш рӱ залта. – Лӱ дыт, таче рокым тарватылаш ок йӧ рӧ, маныт» (Д. О.).

99. Вияш ой покшелне автор мутышто вияш ойын кок ужашыжымат ушышо кок глагол уло гын, авторын мутшо ончылан чарналтыш пале 96-шо да 97-ше правиллаште ончыктымо семын лиеш, а тудын почеш кокточко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱ ҥ алеш: «Чыла пытен, чыла, – мане шоҥ го, вара йодышташ тӱ ҥ але: – Кушто улыда, шешке? Уныкам-влак таза улыт дыр? » (Н. Л.). «Ава – фермыште, ачаят – туштак, вӱ там ачалаш полша, – трактор йӱ кым сеҥ ен, манеш Эче, вара ешара: – Ала нунын дек кудалына? » (В. Бер.). «Чынже денак, кушко? – Мичун шӱ мжӧ ишалте, но йӧ ратыме йолташыжым лыпландараш тыршен каласыш: – Шыжылан кушто-гынат шканем верым муам. Кид-йол лийже, паша лектеш» (В. И.). «Неранов, тол тышке! – кычкыралят, Ачин йыштрак ешарыш: – Чынак толеш, псевдонимжым йӧ рата улмаш» (Я. Я.).

100. Вияш ой авторын мутшо коклаште лиеш да автор мут тӱ ҥ алтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уло гын, вияш ой ончылан кокточко, а почешыже запятой, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтыт; вияш ойжо кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱ ҥ алеш, автор мутышто кокымшо ужаш изи буква дене тӱ ҥ алеш: Теве-теве лум вочшаш годым саде йолташем мыйым вашлие, ойла: «Эчан шольо, айда эрла чодырашке миен толына», – малдалеш (А. М.-А.). Алексеевын тупуй койшо тӱ сшым ужын, тудо (Лашманов) кенета шӱ ргыжым куптыртале: «Тыште керыжат улмо гай веле чучеш», – мане вара (Н. Л.). Паспортышто фотом Струмилёв шуко жап тӱ сла, вара самырык еҥ ӱ мбак шинчажым виктара, таҥ астара: «Да, келшен толеш. Шӱ ргыначкасе лаке когыньыштынат уло... Неужели тудак? » – чекистын вуйыштыжо волгалтме гай лиеш (А. Т.). Ачаже тӧ рштен кынелеш, кычкырал колта: «Тымартен калык Максин туныктымыж дене илен улмаш, ужат! Могай шинчыше лектын эше, ужат! » – манеш (Д. О.).

101. Авторын мутшо тӱ ҥ алтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уке гын, вияш ой кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱ ҥ алеш: Иктышт «Адак уремыште пудыранчык тӱ ҥ алын» маныт, весышт «Салтак-влак лӱ йкалат» манын ойлат, но чынжым иктат огеш пале (К. В.). Овдок веҥ е «Эрла озан пашам ом ыште» мане (И. В.). Марина лудын ни шуктыш, ни уке, «Ой, чонем! » манын кычкыралын, солымо шудо гай лыдыр волен возо (Ш. О.). Рвезе марий адак тарвана, «Ча-ава-ай! » манеш. Чодыраште шып. Адак «Ча-ава-ай! » манеш (С. Ч.). Ондре кугыза кажне ӱ дырамаш деч «Те у туныктышо огыдал? » манын йодеда (В. Кос.). Ачаже, чоклымыж лугычак шӧ рын ончалын, Максилан «Пырт гына чыталте, чечас пелештен пытарем...» манын колта (Д. О.).

Палемдымаш. 1. Авторын мутыштыжо вияш ой деч вара ушышо шомак семын манаш глагол гыч лийше формо ден мут-влак ( манме, манше, маншаш, манмеке, манмыла, маншыла, манмаш, маныкташ, т. м.) кучылталтме годымат чарналтыш пале-влак тыгак шындалтыт: «Газетеш шойыштын возат» манмым колынам ыле, но тынар чот чиялтымым первый гана лудым (М. И.). Уныкан «Поро эр! » манмыжлан шылталыме семын пелештыш (М. К.). «Ом лӱ д» манше Опанасат почешыже шикшалте (И. Од.). «Огым» манше кынер кутыш соктам кочкеш (к.). «Пиал толын шогыжо» маншаш годым «Шкат пиалан лий» манын колтыш (Йыван) (Н. Л.). (Ӱ дырамаш) Опанас ӱ мбак шерын-шерын ончалеш, шинчаж дене пыльгыжеш, «Таҥ ем, тол» маншаш веле (И. Од.). Овока «Умылышым» маншыла вуйжым кок гана кылток-кылток рӱ залтыш (М. Р.). «Тый тидым кушеч палет? » маншыла аваже Мишам ончале (Б. Д.). Ӱ мбалнышт чевер кече «Мо тыште ышталтеш? » маншыла волгыдо йолжым олык мучко шуйкала (К. В.). «От келше» манмаш уке, Нацуме (В. Ю.). «Ончыза, теве кузе пашам ышташ кӱ леш» маныктынеже докан (немыч) (Н. Л.).

2. Вияш ой авторын мутшо кӧ ргыштӧ ойлончын чак кылдалтше ужашыже семын лиеш гын, изи буква дене тӱ ҥ ал кертеш: Калык «кино» манмым колеш гын, изижге-кугужге погынен толеш (В. К.). Но «факир» манмылан поэт йӧ ршынат иралтын огыл (М. К.). Ача сурт гыч шылын куржшым «эргым» маныктынет? Уке-е! (И. И.).

102. Каласыдыме, кӧ ргыштӧ гына шонымо вияш ойым у корно гыч тире дене тӱ ҥ алаш ок лий; тудо эре кавычкеш гына возалтеш: Луй тугак, кож вуйла гыч лумым йоктарен, Сакарым оҥ арен кая. «Чу, тыге огыл, – шоналтыш Сакар, – изишлан поктымым чарнышаш, луйым ондалышаш... Садыгак тудо мый дечем ок утло...» (С. Ч.).

– Э-э, уке, – тореш руале (Онис кугыза). – Ик кечыште руымо наре чодырам шынден кушташ пеш шуко вий кӱ леш, адакшым кушкын шумыжым кужун вучаш логалеш.

«Ик шотшо дене чыным ойла», – шоналтышым, ӱ чашымым чарнышым (А. М.-А.).

– Сай, – вашешта эрге, шкеже шоналта: «Лыжган кутыра, ала-можо вашталтын» (А. Т.).

103. Диалогышто кажне реплике у корно гыч возалтеш да тудын ончылан тире шындалтеш:

Кумытынат кочкаш шинчыныт.

– Ачий, каслан колым кучен кондем, – каласен Мичу.

– Кучо, кучо, – эргыжын ошалге ӱ пшым ачаже ниялтен.

– Вольык пурташ толын шу, – ушештарен аваже (В. И.).

104. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱ ҥ ал да кӧ н улмышт ок ончыкталт гын, кажныже кавычкеш налалтеш, кугу буква дене тӱ ҥ алеш да иктыже весыже деч тире дене ойыралтеш: «Шамрай, Эрмекеевым тый шинчет мо? » – «Шинчем». – «Кӧ тудо тыгай? » – «Инструктор». – «Огыл... Ожныжо кӧ улмаш? » – «Учитель». – «А Трипоновшо кӧ улмаш? » – «Тудат учитель». – «Мыят тугак шоненам...» (М. Ш.). «Толмет пиалан лийже, Тойкшей эрге! » – «Поро кече лийже, Кождемыр! » – «Эсен лий, Муро апшат! » (К. В.).

105. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱ ҥ ал да нунын деч вара авторын мутшо уло гын, кокымшо реплике ончылно тире ок шындалт: «А Начий молан толын огыл? » – Анна Ивановна ик ӱ дыр деч йодо. «Тудым ачаже мӧ ҥ гыштӧ шогаш коден», – вашештыш ӱ дыр. «Мыйымат ынешт колто ыле, но пӧ рт вет чиялтыме шондыкак огыл, иктат нумал ок наҥ гай», – весе шоктыш. «Начимат, ӱ дыр-влак, пеленда пашашке ушыза» (В. С.).

106. Вияш ой семын чоҥ ымо (автор мутан) цитате годым чарналтыш пале-влак вияш оян ойлончысо семынак шындалтыт: Ик жап гыч О. Шабдар тыге каласен: «Чавайн илышым пеш йӧ рата, тудын поэзийже – илыш нерген куанен мурымо муро». Тудым (ачажым) шарнен, С. Чавайн тыге возен: «Ачий ӱ мыржӧ мучко пашам ыштен. Садыгак нужна гыч лектын кертын огыл». «Искусствын шергылыкшым, – ойлен М. Горький, – калык кугыт шот дене огыл, а возымо качестве шот дене аклат». Поэт ойго ончылан вуйжым ок саке, тудо «Шӱ мемже мушкындо гай чумырген», «Шинчаште ойгым шылтыме ок шу» манеш гынат, ойгырен ок муро, еҥ пиаллан ок кӧ ране. «Завод паша – пеш лавыран, шӱ чан, пуракан паша... Чылт тамыкысыла чучеш», – шарнен возен С. Чавайн (К. В.).

107. Цитате авторын мутышкыжо ойлончо ужаш семын пурталтеш гын, кавычкеш налалтеш да изи буква дене тӱ ҥ алеш: Юл вӱ д поэмыште кугу, куатле вий семын сӱ ретлалтын, тушто уло пӱ ртӱ с романтике сынан: «мардежат кокыте шелше гай», «тул волгенче эҥ ерым рӱ за», «рӱ за кӱ дырчӧ кӱ серын вачым» да т. м. Шучко сарым поэт (В. Колумб) «вулным ӱ дыман касалык» дене таҥ астара, сар пагыт нерген «тушман сапондо ныл ий шийын» манын ойла (К. В.).

108. Цитате тичмашын ок пуалт гын, ой кӧ ргыштӧ каласыде кодымо ужаш олмеш шукыточко шындалтеш: «Палыме лийына» сборниклан рецензийыштыже Г. Матюковский возен: «Шкенжын посна ойыртемалтше йӱ кшым кычалмаште – самырык поэт Валентин Колумбын сай могыржо. Тудо эреак у образ-влакым кычалеш да нуным шке семынже ышташ тырша. Тудын образше-влак свежа, оҥ ай улыт... В. Колумбын шинчаже пӱ сӧ, ужын мошта». Арам огыл, В. Колумбын первый почеламут книгаже тӱ няшке лекмеке, рецензент А. Филиппов тыге возен: «Поэтын почеламутшым шонен лудаш кӱ леш, тунам веле кӧ ргӧ шонымашыжым шижын кертат... Самырык автор моло-влакын ойлымым угыч огеш каласе, шкенжынымак луктын пуа... Поэзийын секретше мӱ ндырнӧ огыл – тиде шке шижмашым шкевуя возымаште» (К. В.).

109. Почеламут цитате оригиналысе семынак пуалтеш гын, кавычке ок шындалт. Тыгай цитате деч вара, текст умбакыже шуйна гын, запятой (точко олмышто), йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш:

В. Колумб «Шочмо йылме» почеламутыштыжо возен:

Йылме пеледышым пого:

Тудо вет ӱ мырыштет

Шерге дечат шерге пого,

Эн кугу вий кидыштет... (К. В.).

Кажне тукым шкенжын

Илыш корно денже

Кугешна: кеч тӧ рсыр,

Но эре оҥ ай, –

возен В. Колумб «Мыйын корнем» поэмыштыже (К. В.).

Палемдымаш. Сылнымутышто южгунам, каласымым да йӱ к ойыртемым раш почын пуаш манын, автор чарналтыш палым шонымыж семын шынден кертеш: Милаев. Мый декем пашат уло гын, пожалуйста, а уке гын – теве (Сер. Н.). Мичи. Мыйын ончылнем чыланат пеш сайын койыт, а шеҥ гечынем – чӱ ҥ галшаш гай толашат... (М. Ш.).

А рвезылыклан мо? Огеш пелеште,

Тудлан эре чоҥ ештыман умбак.

Да тудын дене – таҥ ла – иквереш тый

Эр кечышке куржат адак... (С. Н.).

Термин мутер

вочмык – падеж

ешарен умылтарыме кыл – пояснительный кыл

ешартык – дополнений

ешарен ушымо кыл – присоединительный кыл

ешартыклӱ м – приложений

ешарыме член – второстепенный член

йоҥ буква – гласный буква

йоҥ йӱ к – гласный

йӱ к мут – междометий

йыгыре кӱ дынь ужаш – соподчинённый придаточный ужаш

йыгырмут – сложный мут

йыжыҥ ан – составной

кореш – дефис

кундемой – наречий

кӱ дынь ужаш – придаточный ужаш

кӱ штымӧ тайык – повелительный наклонений

кыдежан ойлончо – сложный предложений

кылдышмут – связке

лӱ мдышӧ ойлончо – номинативный (назывной) предложений

мужырлалтше кыдежан ойлончо – сложносочинённый предложений

мужырлышо ушем мут – сочинительный союз

мутлончо – слог

нелемдыме ойлончо – осложнённый предложений

ойлончо – предложений

ойсем – интонаций

рашемдарыше кӱ дынь ужаш – определительный придаточный ужаш

рашемдарыше олмештыш мут – определительный олмештыш мут

рашемдык – определений

раш палыдыме олмештыш мут – неопределённый олмештыш мут

савырныммут – обращений

санденлык – следствие

соҥ буква – согласный буква

соҥ йӱ к – согласный

тайык – наклонений

таратыше ойлончо – побудительный предложений

тыглай ойлончо – простой предложений

увертарыше ойлончо – повествовательный предложений

умылтарыше кӱ дынь ужаш – изъяснительный придаточный ужаш


Поделиться:



Популярное:

Последнее изменение этой страницы: 2016-03-22; Просмотров: 1130; Нарушение авторского права страницы


lektsia.com 2007 - 2024 год. Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав! (0.058 с.)
Главная | Случайная страница | Обратная связь