Тэма 3. Псіхалагічна-сацыяльныя вытокі міфалогіі, яе раннія формы. Татэмізм

Глебай, на якой узрасла міфалогія, з’яўляюцца старажытныя вераванні людзей эпохі палеаліту і неаліту – татэмізм, анімізм, магія.

 Часавы абсяг нашага даследавання – пачынаючы прыкладна з Х тыс. да н.э. Чаму менавіта дванаццаць тысяч гадоў? Справа ў тым, што з Х тыс. да н.э. пачаўся новы этап у гісторыі чалавецтва пасля глабальнага катаклізму, у выніку якога нават змясцілася зямная вось: Зямля нахілілася (магчыма, у выніку ўдару асцяроіда) на 23,5 градусы і з таго моманту рухаецца вакол Сонца як бы трохі лежачы на баку. Мяркуюць, што да ўсепланетнай катастрофы на нашай планеце існавала Суперцывілізацыя, якая загінула, і веды пра якую часткова захаваліся ў міфах. Пасля “кульбіту” Зямлі ў Сібіры імгненна ўзнікла вечная мерзлата (вось чаму ў страўніках умароджаных у лёд мамантаў нават засталася неперавараная ежа), а на нашай тэрыторыі вельмі хутка растаяў ледавік. Чалавецтва ж у значнай ступені дэградавала. Але частка ведаў захавалася. Іх хавалі ад непасвячоных жрацы, ёгі, вешчуны. Своеасаблівая навука, якая захавалася ад дакатастрофнай цывілізацыі, найлепш праявілася ў магіі. Міфы таксама можна разглядаць як зашыфраваныя веды, што засталіся ад ранейшай – хутчэй за ўсё, біялагічнай – цывілізацыі і набылі казачную форму.

    Адной з найбольш яскравых псіхалагічна-сацыяльных адметнасцей старажытнага мыслення з’яўляецца татэмізм.

    Перш чым гаварыць пра названую з’яву, нагадаем, што чалавек у ХХ ст. хрысціянскай эры, як бы сцвярджаючы сваю канчатковую ўладу над прыродай, назваў жывёл “братамі нашымі меншымі”. Але людзі эпохі архаікі лічылі жывёл не малодшымі, а старэйшымі братамі, больш за тое – продкамі. Яны пастаянна шукалі аналогіі сваім пабуджэнням і адчуванням у прыродных аб’ектах, шукалі першапрычыны ўсяго, што назіралі, у тым ліку, саміх сябе. Паколькі звяры былі дужэйшыя і спрытнейшыя за людзей, апошнія хацелі быць падобныя да жывёл.

    Татэмізм – гэта абагаўленне жывёл, прызнанне іх сваімі родзічамі, продкамі; вера, што сямья ці род, ці племя паходзіць ад жывёлы. Татэмістычныя міфы – не што іншае, як гісторыі паходжання розных этнічных груп. Татэмізм – сусветная з’ява, прычым фіксуецца ў некаторых плямёнаў Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі, Аўстраліі, Палінезіі і сёння. У творах Фенімора Купера, вядомага амерыканскага пісьменніка ХІХ ст., індзейцы пастаянна з гонарам падкрэсліваюць: “Мой татэм – арол”, “Мой татэм – кайот”; згадваюць і іншыя татэмы, а гэта значыць, – сваіх продкаў. Такім чынам, татэм – не бог, а продак. Татэмізм прадугледжваў пэўныя абрады, дзе міф адагрываў ролю сцэнарыя.

    Каб лепш зразумець надзвычай шматгранную з’яву татэмізму, мы распрацавалі сістэму сувязей чалавека і жывёлы:

1. Жывёла – рытуальная ежа.

Магчыма, у дапатопнай Суперцывілізацыі мяса людзі не ўжывалі, але пасля катастрофы вымушаны былі перайсці на мясную ежу. Некаторыя старажытныя плямёны палявалі на татэмную жывёлу. З’еўшы кавалак, напрыклад, аленя, чалавек сам адчуваў сябе трохі аленем: яго субстанцыя растварылася ў целе чалавека. І сёння ж шырока ўжываецца рускі выраз з выкарыстаннем каламбуру: “Человек есть то, что он ест”. Гэта добра разумелі продкі.

У сучасных малых народаў, напрыклад, кетаў Сібіры захавалася ўжыванне татэмнай жывёлы (мядзведзя) толькі раз на год – падчас спецыяльнага свята, якое прызвана сімвалізаваць сувязь племені з татэмным продкам. Кеты вераць, што забіты ў пэўны час і ўжыты ў выглядзе харчу мядзведзь набывае статус рытуальнай ежы, якая дае людзям сілу мядзведзя. Прыкладна тое ж назіраецца ў іншых этнасаў свету.

Нават у рэлігіях можна заўважыць нейкае аддаленае падабенства да логікі татэмізму. Напрыклад, таемнасць еўхарыстыі (прычышчэння) ў хрысціянстве заключаецца ў тым, што, з’еўшы кавалачак прасфоры (цела Хрыста) і лыжку віна (Яго крыві), мы як бы раствараем Яго Існасць у сваім целе і, значыць, далучаемся да хрысціянскай абшчыны, ачышчаем і ўзвышаем душу.

З другога боку, існуюць народы, якія, наадварот, забаранялі (і нават сёння забараняюць) есці татэмную жывёлу: гэта адно з першых табу ў гісторыі чалавецтва. Найбольш яркі прыклад: забарона на ўжыванне ялавічыны ў Індыі, паколькі карова там – свяшчэнная жывёла. Чаму ўзнікла забарона есці свініну ў Старажытным Егіпце, сёння не зусім ясна. Але табу перайшло ад Егіпта да яўрэяў і арабаў. У германскіх, балцкіх, славянскіх народаў свіння, наадварот, – рытуальная ежа, скажам, на шчадрэц. У немцаў на Ражство абавязкова прысутнічае на стале ўпрыгожаная свіная галава, у нас – розныя вырабы са свініны. Харчовыя прыхільнасці – вельмі важная адзнака народнай культуры.

2. Малочная сувязь чалавека ды жывёлы.

Ускормліванне чалавекам татэмнай жывёлінкі захавалася толькі ў аднаго этнаса – айнскага, што жыве ў Японіі і на Курыльскіх астравах. Менавіта айны – абарыгены названых мясцін, а зусім не мангалоіды (японцы) і не рускія. Айны маюць дачыненне да белай расы, але з дабаўленнем палінезійскіх рыс. Гэта народ-унікум, генезіс яго невядомы, мяркуюць, што ён – адзін з самых старажытных этнасаў на Зямлі, які перажыў Сусветны Патоп. Чыстых айнаў засталося нямнога – 16000 чалавек, і паселены яны ў рэзервацыях, бо ў гарадах існаваць не могуць. У кожным паселішчы айнаў абавязкова жывуць і мядзведзі – татэмы народа. Маленькіх медзведзянятак жанчыны павінны ўскарміць сваім малаком...

З іншага боку, звесткі пра выхаванне дзяцей жывёламі захаваліся не толькі ў міфах, у паданнях, легендах, але вядомы і з гісторыі, нават гісторыі ХХ стагоддзя (каля 20 выпадкаў). Знаходзілі дзяцей, ускормленых малпамі, мядзведзямі, нават антылопамі (знойдзены ў іх статку 10-гадовы хлопчык бегаў з хуткасцю 48 км у гадзіну), але найчасцей – ваўкамі. У беларуска-літоўскіх летапісах ХV-ХVІІ стст. апісана некалькі выпадкаў, калі ў лясах, што належылі Радзівілам, у бярлогах і ваўчыных норах аказваліся чалавечыя дзеці. Іх прывозілі ў Вільню і ў Кракаў, але яны, як правіла, хутка паміралі. Ужо ў ХІХ ст. такіх дзяцей пачалі вывучаць даследчыкі, напрыклад, так званага “дзікага чалавека з Аверні”. Знойдзены ў ваўкоў, ён пражыў у чалавечай супольнасці да сарака гадоў, але вывучыў усяго некалькі дзесяткаў слоў. Цікава, чаму “мауглі” ў асноўным выхаваны ваўкамі? Гэта ж найвялікшая загадка прыроды: інстынкт маці ў ваўчыцы перамагае жывёльную крыважэрнасць! Ваўчыцамі ўскормлены заснавальнікі Рыма Ромул і Рэм, персідскі цар Кір, рускія былінныя волаты УСЫНЯ і ГАРЫНЯ.

Багасловы часта разважаюць і спрачаюцца на тэму: ці ёсць у дзяцей-“мауглі” душа?

3.Шлюбная сувязь паміж чалавекам і жывёлай.

Генетычна яна, безумоўна, немагчымая, але ж мы гаворым пра міфалагічнае мысленне: чалавек эпохі архаікі верыў у верагоднасць такой сувязі.

На тэрыторыі Еўропы і Азіі найбольш часты матыў – шлюб чалавека ды мядзведзя. На тое ёсць прычыны: мядзведзь надзвычай разумны, лёгка паддаецца дрэсіроўцы, добра прыжываецца ў чалавечых калектывах, здалёк, калі стаіць на задніх лапах, трохі нагадвае чалавека. Мядзведзь у лясах Сібіры і Еўропы – самы магутны звер, і чалавек хацеў быць да яго падобны. Таму толькі ў Заходняй Еўропе існуе 130 варыянтаў казкі пра шлюб жанчыны і мядзведзя. Асноўная фабула большасці казак наступная. Мядзведзь крадзе дзяўчыну, або яна, заблукаўшы ў лесе, сама трапляе ў мядзведзяў бярлог, робіцца жонкай звера. У іх нараджаецца сын – ва ўсім чалавек, але надзвычай дужы; часам у яго могуць назірацца некаторыя жывёльныя прыкметы, як у беларускай казцы “Івашка – мядзведжае вушка”. Сын расце, паводле вядомага казачнага выслоўя, “не па днях, а па гадзінах”, урэшце бяжыць разам з маці з пячоры, дзе іх трымаў мядзведзь. А пасля пачынаюцца ўласна прыгоды гэтага хлопца, які перамагае розных ворагаў і вызваляе прыгажунь. Вялікая колькасць плямёнаў Сібіры і народаў Еўропы вядзе сваё паходжанне ад чалавеча-жывёльнага шлюбу – нават манархічныя дынастыі. Напрыклад, іспанскі каралеўскі род Урсіна (urs – мядзведзь); першы польскі легендарны кароль МЕШКА (Мішка); старажытная шведская каралеўская дынастыя; адзін з дацкіх ярлаў (князёў), у якога якраз былі мядзвежыя вушы, як у героя беларускай казкі. Амаль усе міфалагічныя імператары Кітая народжаны ад незвычайных істот, напрыклад, ад драконаў або ад мядзведзяў. Паводле народнага падання, Усяслаў Чарадзей, як, дарэчы, і Змей Вогненны Вук, прапродак сербаў, нарадзіўся ад вогненага змея.

У далейшым казка пра такога кшталту шлюб набыла больш высакародны, рамантычны выгляд, дзе заставаўся і мядзведзь (а пад мядзвежай скурай – прынц), як у “Бяляначцы і Ружачцы” з “Казак братоў Грым”, а часам проста чудзішча (зачараваны каралевіч), як у “Прыгажуні і пачвары” Шарля Перо або ў “Пунцовай кветачцы” Сяргея Аксакава.

Ёсць цікавыя прыклады аналагічнага сюжэта і ў іншых жанрах прыгожага пісьменства: з іх самыя характэрныя – навела “Локіс” класіка французскай літаратуры Праспера Мерыме і апавяданне “Жалезная поўсць” рускага выдатнага пісьменніка Івана Буніна.

    Шмат якія знакамітыя ў гісторыі роды паходзяць ад іншых жывёл, напрыклад, старажытная каралеўская дынастыя Цэйлона – ад ільва; бураты – ад шлюбу шамана з дзяўчынай-лебедзем; некаторыя народы Каўказа лічаць сваім продкам маці-рыбу. Прычым ва ўсіх выпадках з татэмным продкам захоўваецца нейкая містычная сувязь. У Англіі і Францыі на працягу стагоддзяў вялі летапісы родаў. З хронікаў высветлілася, што часам кланы і сем’і мелі пэўных вестуноў смерці. Так, вядомы род Гармарстонаў быў здаўна звязаны з лісамі. Нават у знешнасці прадстаўнікоў роду было нешта лісінае. Перад смерцю кожнага з членаў названай сям’і заўсёды – дзе б чалавек ні знаходзіўся – з’яўляўся ліс. У іншых родаў – ваўкі, філіны і пад. Ясна, што гэта – душы продкаў, якія прыходзілі за чарговай душой. Прычым душа продка абавязкова паўставала ў выглядзе татэмнай жывёлы ці птушкі. У нашага народа таксама захавалася вера пра душы продкаў у выглядзе птушак. Ёсць прыкмета: птушка залятае ў хату перад смерцю каго-небудзь з яе жыхароў. У сваіх успамінах пра Івана Мележа я расказала, як у момант смерці Івана Паўлавіча ў акно яго лецішча (мы суседзі ў дачным пасёлку) білася нейкая невядомая, даволі вялікая, птушка.

    У народных казках засталіся дастаткова выразныя рэшткі татэмізму. Прытым, што ёсць моманты цяжка вытлумачальныя. Напрыклад, у казках тыпу “Іван – конскі сын” (у рускіх – “Іван – каровін сын”) тры хлопцы зачынаюцца ад чароўнай рыбы і нараджаюцца ў царыцы, паварыхі і кабылы (каровы), прычым найбольш разумны і дужы якраз Іван, народжаны жывёлай.

    Паходжанне ад татэмнай жывёлы падкрэслівалася нават у адзенні: шлем Аляксандра Македонскага і шлемы вікінгаў былі з рагамі; у некаторых рэгіёнах Беларусі і Расіі жанчыны павязвалі хусткі такім чынам, што ўтвараліся рожкі. Асабліва відавочна паходжанне ад жывёлы заўважаецца ў геральдыцы (у гербах радавітых сем’яў, а таксама ў гербах гарадоў і краін). 

    Як бачым, уяўленні, што ўзніклі тысячы ці нават дзесяткі тысяч гадоў таму, існуюць да нашага часу, і сёння мы ўсё менш схільныя лічыць іх усяго толькі забабонамі.

4.Ахвярапрынашэнне татэму.

У асабліва небяспечныя для племені моманты (эпідэмія, вайна) татэмнай жывёле прыносілі ахвяры – да бярлогу ішлі з падарункамі, прасілі дапамогі. Найлепшая ахвяра заўсёды чалавек – дзіця або цнатлівая дзяўчына. Мядзведзь – герой многіх еўрапейскіх казак, напрыклад, “Тры мядзведзі”, “Маша і мядзведзь”. Яны здаюцца нявіннымі. На самай справе першапачатковы сэнс міфалагем, што ў іх аснове, – страшны. Дзяцей адводзілі ў лес у якасці ахвяры продку роду. Але мядзведзь – звер не крыважэрны, дзяцей, як правіла, не чапаў, і яны вярталіся дадому. Такое ахвярапрынашэнне мела на ўвазе часам і шлюб (гл. вышэй).

У многіх народаў была забарона на забойства татэма – свайго продка. Так, асобныя групы хантаў і мансі лічылі сваімі продкамі шчупака, наліма, лебедзя, гагару, ястраба. Іх нельга было забіваць, ужываць у ежу. Выпадкова забіўшы татэма, паляўнічы ці рыбак прасіў прабачэння і прыносіў яму ахвяры.

У амерыканскіх індзейцаў-ацтэкаў богу-ягуару прыносілі ў год 15000 чалавечых ахвяр. Можна меркаваць, што МІНАТАЎР у вядомым грэчаскім міфе – таксама тая пачвара (першапачаткова бык – увасабленне бога ПАСЕЙДОНА), якому прыносілі ахвяры, каб не было землятрусаў, частых на Крыце.

Часам татэмныя продкі сапраўды дапамагалі народу ці нават асобнаму чалавеку. У кітайскай казцы “Уладар гранатавага дрэва” ў беднага чалавека ў садзе пастаянна кралі гранаты; гаспадар падсцярог злодзея – ім аказаўся ліс. З таго часу ліс пачаў служыць чалавеку, прычым яго подзвігі вельмі падобныя да дзеянняў асноўнага персанажа сюжэта еўрапейскай казкі “Кот у ботах”. Ліс, кот, конь, воўк у славянскіх казках – татэмныя продкі, таму і служаць героям.

5.Пярэваратні.

Татэмізм – не толькі вера ў жывёльнага продка (ад шлюбу з чалавекам), але і вера, што некаторыя члены роду, клана, племені здольны ператварацца ў татэмную жывёлу, быць пярэваратнямі, ці, па-беларуску, ваўкалакамі. Князь Усяслаў Чарадзей быў якраз ваўкалакам. Ён – герой рускіх былін, герой “Слова аб палку Ігаравым”, сучасных твораў Леаніда Дайнекі, Вольгі Іпатавай, Уладзіміра Арлова, Алеся Разанава і інш.

У паўночных народаў Сібіры і сёння шырока распаўсюджаны міф пра чалавека-аленя, чалавека-лася, які можа быць то чалавекам, то жывёлай. У індзейцаў Паўднёвай Амерыкі да нашага часу захаваўся надзвычай старажытны абрад “чалавек-птушка”, а сярод геогліфаў (агромністых адлюстраванняў на паверхні зямлі) плато Наска ў Перу ёсць і малюнак аналагічнай істоты – “чалавек-сава”. У кітайцаў пярэварацень, як правіла, ліса. Кітайцы – народ глыбока старажытны і высокацывілізаваны, таму і матыў пярэваратніцтва ў іх знаходзіцца ўжо як бы на іншай ступені развіцця. Напрыклад, у многіх казках чалавек можа пражыць з жонкай усё жыццё і толькі неяк выпадкова даведацца, што яна на самай справе – ліса, значыць, унутры сябе – звер, мае жывёльную душу.

У Еўропе ўсё ж найбольш вядомыя ваўкалакі. Прычым сустракаліся яны намнога часцей, чым, напрыклад, вупары. Тыя паходзяць з даволі лакальнага рэгіёна – з Трансільваніі (Румынія), а ваўкалакі распаўсюджаны па ўсёй Еўропе: ад Францыі да Беларусі. Упершыню гэта з’ява апісана “бацькам гісторыі” Герадотам у V ст. да н.э. Ён па Дняпру даплыў да тэрыторыі цяперашняй Беларусі і пачуў тут пра мясцовы таямнічы народ неўры – нашых продкаў. Раз у год неўры ператвараліся ў ваўкоў. Ясна, што іх татэмам быў воўк і штогод яны адзначалі свята, яму прысвечанае, калі апраналіся ў воўчыя скуры, уяўляючы сябе ваўкамі.

Неўры, Усяслаў Чарадзей, ваўчыцы-карміцелькі Ромула і Рэма, а таксама цара Кіра – рэшткі нейкай надзвычай старажытнай і дзіўнай з’явы. Магчыма, вешчуны-магі дапатопнай цывілізацыі ўмелі змяняць сваю малекулярную структуру і, сапраўды, ператвараліся ў жывёл. Ёсць, праўда, даволі празаічнае тлумачэнне: нараджэнне дзяцей з атавістычнымі прыкметамі – воўчай поўсцю, хвастом, пасткай – магло нарадзіць сюжэт пра ваўкалакаў. І ўсё ж феномен, бясспрэчна, больш складаны.

 З ваўкалацтвам звязана псіхічная хвароба лікантропія, калі чалавек час ад часу адчувае сябе жывёлай. Прыступ страшны, ён праяўляецца не толькі псіхічна, але і фізічна: выцягваецца твар, пачынаюць хутка расці пазногці, б’е ліхаманка, з’яўляецца прага крыві. Паказальна, што хворыя пакутуюць на прыступы заўсёды падчас поўні. Дарэчы, ваўкі і сабакі вельмі не любяць поўні, выюць на яе. У ХVI ст. у Францыі была нават эпідэмія лікантропіі, выкліканая атручваннем спарыннёй, у якой потым знайшлі моцны наркотык.

Пярэваратні – героі каласальнай колькасці фальклорных і літаратурных твораў. Чарадзейныя казкі напоўнены вобразамі пярэваратняў. Асабліва шырока ў розных народаў былі распаўсюджаны сюжэты пра нявестаў ці жаніхоў у вобразах лягушак, лебедзяў, лісаў, мядзведзяў, змеяў і інш. Даволі часты гэты матыў і ў літаратурных казках, напрыклад, “Каліф-бусел” Карла Гаўфа, “12 лебедзяў” Ганса Хрысціяна Андэрсена. Кніга “Метамарфозы” старажытнарымскага паэта Авідзія Назона – гэта больш за 200 сюжэтаў, што распавядаюць пра шматлікія ператварэнні людзей у жывёлы, птушкі, дрэвы і кветкі. Беларускія і ўкраінскія былічкі літаральна насычаны матывамі пра магчымасць вядзьмарак ператварацца ў розных жывёл. Той жа сюжэт трапіў і ў літаратуру – адзін з найбольш распаўсюджаных яго варыянтаў у Еўропе наступны: ведзьма-пярэварацень, атрымаўшы ў выглядзе звера рану ад паляўнічага, аказваецца жонкай – з такой жа ранай – гаспадара маёнтка. Здольнасці ведзьмакоў ў казках часта азначаюць не што іншае, як уменне разумець мову птушак і звяроў і ператварацца ў іх. Напрыклад, у беларускай казцы вядзьмак перакідваецца ў ваўка, шчупака, пеўня, а яго вучань – у каня, ярша, ястраба.

Феномен пярэваратняў ляжыць у аснове, як ні парадаксальна, вельмі важнай культурнай з’явы – параўнанняў у фальклоры і ў літаратуры. Троп фарміруецца проста: спачатку “чалавек-птушка” (мог быць чалавекам, а мог і птушкай), пасля – “чалавек як птушка”. Раней набор татэмаў быў шырокі – розныя жывёлы ды птушкі. Адсюль – у народнай творчасці: “хлопец як сокал”, “дзяўчына – лебедзь белая”. У “Слове аб палку Ігаравым” Усевалад параўноўваецца з турам, Ігар – з гарнастаем, ваўком, сокалам, Яраслаўна – з зязюляй. Адна з самых вядомых рускіх казак (дарэчы, надзвычай старажытная) – “Царэўна-лягушка”. Падобныя да яе ў Кітаі – “Дзяўчына-паўлін”, “Лягушка-імператар” (днём – рэптылія, ноччу – юнак). Ёсць блізкія сюжэтна і ў многіх іншых народаў. Бясспрэчна, маглі ўтварацца параўнанні і паводле іншага прынцыпу, але найбольш старажытныя паходзяць ад татэмізму.

6.Рэінкарнацыя.

Адна з трактовак бессмяротнасці чалавека – рэінкарнацыя: перасяленне душы з цела ў цела. Паняцце рэінкарнацыі характэрна не толькі для міфалогіі, але і для рэлігіі, філасофіі. У некаторых сусветных рэлігіях (індуізм, будызм) рэінкарнацыя – асноўная ідэя, галоўны дагмат. Хрысціянства не прызнае рэінкарнацыі, але Усяленскі сабор асудзіў яе толькі ў VІ ст., значыць, да таго і хрысціяне верылі ў перасяленне душ. Большасць філосафаў антычнасці лічылі рэінкарнацыю (метампсіхоз) рэальнасцю. Так, Піфагор сцвярджаў, што душа праходзіць паступова праз усе царствы прыроды; бывае яна і ў целе млекакормячай жывёлы як апошняй інстанцыі на шляху да чалавека (а да таго – ў субстанцыі птушкі, рэптыліі, рыбы, насякомага, расліны, каменя). І наадварот, пасля смерці чалавека душа пераходзіць у цела татэмнай жывёлы. У нашага народа таксама захаваліся рэінкарнацыйныя ўяўленні – вера ў перасяленне душы ў птушку, матылька. На могілках прынята карміць птушак – душы памерлых. У іншых народаў душы пераходзяць не толькі ў птушак (у англічан – канкрэтна ў воранаў), але і ў пчол, змеяў, іншых жывёл. Сярод маракоў да нашага часу шырока распаўсюджана павер’е, што душы загінуўшых на моры людзей ператвараюцца ў марскіх птушак: буравеснікаў, альбатросаў, чаек. Забойства такой птушкі прарочыць няшчасце, як у вядомай баладзе французскага паэта Шарля Бадлера. Толькі на самых позніх ступенях развіцця міфалагічнай свядомасці душа пачала ўяўляцца нябачнай, нематэрыяльнай сутнасцю. А ў старажытных цывілізаваных народаў (егіпцян, кітайцаў) душа нават складалася з некалькіх частак, якія і называліся па-рознаму, напрыклад, у Егіпце “ка”, “ба”, “анх”.

7.Магічная сувязь.

Пра сімбіёз чалавека і жывёлы, пра нейкія таемныя сувязі паміж імі, пра ўздзеянне асобных людзей на жывёл сведчаць многія факты. Напрыклад, у 60-я гады ХХ ст. сусветны друк шмат пісаў пра судовыя працэсы супраць асобных прадстаўнікоў афрыканскіх плямёнаў “кракадзілаў” і “леапардаў”. Людзі і жывёлы там спрадвек жывуць у поўнай згодзе; асабліва гэта дзіўна ў адносінах да кракадзілаў: дзеці купаюцца разам з імі, лезуць, не баючыся, ім у пасткі. Навука не можа растумачыць гэтую загадку прыроды, але можна меркаваць, што ў рэптыліі на генетычным узроўні трывала занатавана: людзей менавіта гэтай крыві – не чапаць. Затое з дапамогай названых жывёл знішчалі ворагаў з іншых плямёнаў.

Лічыцца, што змеі абсалютна некантактныя ў адносінах да чалавека. Але недзе на іншым узроўні, не на ўзроўні банальнай дрэсіроўкі, кантакт аказваецца магчымы. Так, у эпоху Антычнасці падчас вакханалій на востраве Крыт і ў Грэцыі вакханкі вешалі сабе на шыі змеяў, падпярэзваліся імі і так бегалі па палях і лясах. (Гэта занатавана ў пластыцы – малой скульптуры: так званыя “жрыцы са змеямі”.) І сёння ў некаторых краінах ёсць секты, удзельнікі якіх падчас малельных спеваў і танцаў прыходзяць у экстаз – на іх сыходзіць Дух Святы, і сведчаннем таму з’яўляецца пачуццё асаблівай абароненасці: святар адкрывае тэрарыум, які знаходзіцца тут жа, у зале, і перадае з рук у рукі атрутных змеяў. Навука не бярэцца вытлумачыць феномен, а я лічу, што пад час экстазу ў людзей змяняецца іх біяполе, і асаблівыя выпраменьванні як бы наркатызуюць рэптылій, таму яны і бяскрыўдныя. Але ёсць факты і іншага парадку.

У навуковай этнаграфічнай літаратуры шырока вядомы такі выпадак. У СССР у страшным 1937 годзе з’явіўся загад: загнаць у канцлагеры або расстраляць усіх шаманаў (барацьба з цемрашальствам!), а іх тады яшчэ заставалася шмат у Сібіры. Адзін з шаманаў у Бураціі не стаў чакаць арышту, а збег у тайгу. Там склаў хатку і жыў паляваннем. Нехта данёс на яго, і за ім прыехалі чацвёра чэкістаў на конях. Ён убачыў іх здалёк на сопцы, выйшаў з хаткі і неяк па-асабліваму свіснуў. І тут жа да яго з усіх бакоў хуценька папаўзлі змеі – невядома адкуль. Калі чырвонаармейцы пад’ехалі, яго абляпіў суцэльны клубок гадаў. А ён з усмешкай сказаў салдатам: “Ну, бярыце мяне цяпер”. Тыя – звычайныя рускія хлопцы – так спужаліся, што тут жа павярнулі коней і панесліся назад. Пасля яны ледзь не трапілі пад трыбунал за тое, што не прывезлі ведзьмара. Але ён выжыў. Сёння ж феномен шаманства вывучаюць сур’ёзныя вучоныя.

Іншы падобны эпізод звязаны з імем самага шануемага рускага святога Сергія Раданежскага. У сярэдзіне ХІV ст. ён пасяліўся ў глухім лесе, паклаўшы пачатак у далейшым знакамітай Троіцка-Сергіевай лаўры. У тых мясцінах тады было поўна змеяў, і паломнікі, якія ва ўсё большай колькасці прыходзілі да Сергія, пакутвалі ад іх. Святы наклаў закляцце, загадаў змеям пакінуць троіцкія лясы. З тых часоў раён вакол Лаўры радыусам прыкладна 20 км абведзены як бы нябачнай рысай, якую не пераходзіць ні адна рэптылія. Закляцце трывала адбілася ў іх генетычнай памяці – гэта, бясспрэчна, адна з самых вялікіх загадак быцця.

У Саратаўскай вобласці таксама ёсць мясціна, на якую здаўна было накладзена закляцце: гэта луг, пасярод яго сцежка – па адзін бок ад яе водзяцца вужы і змеі, па другі – не, а калі іх перакідваюць туды – хуценька ўцякаюць. У нас у Беларусі нават у ХХ ст. захаваліся мясціны, дзе на ноч можна спакойна пакідаць пасвіцца свойскую жывёлу – некалі было накладзена закляцце ад ваўкоў. Лічыцца, што магутны вядзьмак можа закляццем, псіхалагічным бар’ерам абараніць ад драпежнікаў вялікі абсяг тэрыторыі. Можна было б растлумачыць гэты дзіўны факт веданнем жрацамі-язычнікамі асаблівых, з анамальнай геафізічнай структурай, геапатагенных зон, якіх баяцца звяры. Але тады закон распаўсюджваўся б і на свойскую жывёлу, бо яна яшчэ больш чуллівая да такога кшталту мясцін. Значыць, старадаўнія вешчуны сапраўды ведалі нейкія незвычайныя замоўныя словы, разлічаныя менавіта на мядзведзяў і на ваўкоў. Самыя дзейсныя тэксты падобных закляццяў звычайна ніколі не распавядалі фалькларыстам – яны перадаюцца з вуснаў у вусны і толькі сярод блізкіх родзічаў. Ды і веданне тэкстаў – яшчэ не ўсё: гэта прыкладна тое ж, што вывучэнне правіл дарожнага руху пры няўменні вадзіць машыну. Акрамя ведання закляццяў, неабходна валоданне і вельмі няпростымі псіхалагічнымі прыёмамі (уменнем уваходзіць у асаблівы стан свядомасці), ды і наяўнасць пэўных генетычных паказчыкаў.

Гіпнатычна ўздзейнічалі на жывёл многія выдатныя людзі ў гісторыі. Напрыклад, вялікі філосаф Піфагор (VI ст.да н.э.) позіркам спыняў статак раз’юшаных быкоў. У Старажытным Рыме, дзе плябеі патрабавалі, як і сёння, “хлеба і відовішчаў”, часта ў цырках, скажам, у Калізеі наладжвалі прадстаўленне з раздзіраннем хрысціян дзікімі звярамі, якіх спецыяльна для гэтага звозілі з усяго свету. Аднак часам сярод хрысціян знаходзіліся святыя людзі, да якіх драпежнікі падыходзілі і лашчыліся на вачах у тысяч гледачоў. Натуральна, што такога кшталту факты дадавалі прыхільнікаў да Святой Царквы.

Ужо ў наш час кожны гаспадар любімага сабакі ці ката можа распавесці шматлікія гісторыі пра асаблівую чуйнасць іх сяброў-жывёл да настрояў і станаў людзей.

 Тое, што мы лічым асаблівай містычнай сувяззю паміж чалавекам і жывёлай, бясспрэчна, яшчэ нейкія непазнаныя законы прыроды, поўнай таямніц і загадак.

Татэмізм – з’ява надзвычай старажытная, але настолькі важная, што захавала сваё значэнне і ў пазнейшыя эпохі. Рэшткі яго не зніклі да нашага часу.

Татэмізм знаходзіць наступныя праяўленні ў культуры:

1. Татэмныя жывёлы звязаны з кулінарным мастацтвам, з асаблівымі харчовымі прыхільнасцямі (і наадварот, табу на ежу) розных народаў, напрыклад, забарона ў іудаістаў ўжываць свініну і трусоў; беларусы не елі рыбу сама.

2. Рэшткамі татэмізму можна лічыць і адметнасці ў адзенні. Напрыклад, рагатыя шлемы ў вікінгаў і ў тэўтонскіх рыцараў. У французскай Брэтані яшчэ ў пачатку ХХ ст. у кожнай вёсцы насілі асаблівыя галоўныя ўборы, якія называліся імем якой-небудзь жывёлы. Асабліва выразны татэмістычны характар носіць абрадавае адзенне ў вельмі многіх народаў Афрыкі і Азіі. У племені масаяў толькі юнак, які прайшоў ініцыяцыю, меў права насіць у выглядзе плашча львіную скуру. Некаторыя ўпрыгожанні таксама паходзяць ад амулетаў-абярогаў, якімі часта выступалі зубы, рогі, когці, часткі скуры татэмных жывёл.

3. Скульптура і дэкаратыўна-побытавае мастацтва многіх народаў захавалі моцную сувязь з татэмізмам: упрыгожанні ў выглядзе жывёл, птушак на дамах (“канёк” на стрэхах славянскіх хат; капітэлі калонаў у выглядзе бычыных галоў у Грэцыі; рогі аленяў, ласёў, зуброў на франтонах дамоў у Канадзе, Фінляндыі; скульптуры львоў каля ўваходаў у палацы Кітая і Еўропы і інш.); арнамент; матывы вышыўкі (пеўні, алені); дэкаратыўнае аздабленне прадметаў побыту. Існаваў нават асаблівы “звярыны стыль” скіфскага мастацтва, але і пазней адлюстраванне жывёлы застаецца ў арсенале дэкаратыўнага мастацтва і так званай анімалістычнай скульптуры. Шырока прадстаўлены жывёлы і ў геральдыцы.

4. Жывёльны задыяк многіх усходніх народаў. У Кітаі не толькі сузор’і называліся імёнамі адпаведных жывёл, але і месяцы года, і часткі сутак, і напрамкі свету, і памяшканні ў доме, і многае іншае. Паколькі ўсходні каляндар прыйшоў да нас і зрабіўся некаторай часткай сучаснай культуры, значыць, ён адпавядае некаторым псіхалагічным запатрабаванням і еўрапейскага чалавека.

5. Татэмныя жывёлы ўвайшлі ў фальклор, сталі героямі шматлікіх паданняў, былічак, казак, баек, жывёльнага эпасу розных народаў (напрыклад, сярэднявечны еўрапейскі жывёльны эпас, пазней апрацаваны вялікім Іаганам Гётэ, – “Рэйніке-ліс”). Для беларусаў, праўда, характэрны ў асноўным раслінны эпас – “Казкі жыцця” Якуба Коласа, але ў нас захаваўся надзвычай магутны пласт казак пра жывёл у фальклоры.

6. Ад назваў татэмных жывёл паходзяць прозвішчы ў многіх народаў (Мядзведзь, Волкаў, Зайцаў, Трус, Лісаў, Казлоў), некаторыя імёны (Ганс – гусь), а таксама тапонімы (напрыклад, шматлікія назвы, звязаныя са старажытным быком турам – Тураў, Турку, Турын, Тур, Туран, Турцыя, Туркенстан і інш.).

7.  Ад татэмнай сувязі паходзяць шматлікія параўнанні і героі-пярэваратні фальклорных і літаратурных твораў.

8. Сувязь чалавека і жывёлы надае асабліва глыбокае філасофскаенапаўненне фальклорным і літаратурным творам. Напрыклад, выдатнай асаблівасцю славянскай чарадзейнай казкі з’яўляецца ўсеагульная салідарнасць, сувязь чалавека і ўсяго жывога, узаемнае шкадаванне і ўзаемная радасць. Арол прагне, каб яго любілі, і за любоў аддзячвае дабром: дорыць паляўнічаму тры царствы – залатое, сярэбранае і меднае. У многіх казках пануе гэты душэўны рух шкадавання, які пераадольвае жывёльны эгаізм.

9. Жывёлы ўдзельнічалі ў старадаўніх ініцыяцыях. Усяго тут мы не ведаем і да сёння, хоць ініцыяцыі захаваліся ў сучасных плямёнах Аўстраліі, Новай Гвінеі, Афрыкі, Паўднёвай Амерыкі. Але мы ведаем гістарычны вынік ініцыяцый: ад іх ідзе лінія да шматлікіх таемных саюзаў – канфесійных, прафесійных, каставых. Менавіта такога кшталту саюзы, секты, арганізацыі, ордэны спрадвек, не афішуючы сваю дзейнасць, кіравалі грамадствам. Адно з самых архаічных выпрабаванняў падчас ініцыяцыі – абрад глытання неафіта жывёлай (часта змяёй, драконам), прасоўванне праз яе цела і выхад ужо ў новай якасці (ва ўсходнеславянскіх казках герой улазіць у адно вуха каня, вылазіць у другое, мяняючы воблік).

10. Ад татэмных святаў бяруць пачатак усе відовішчныя віды мастацтва (тэатр). Спачатку абрад уключаў паляванне на татэмную жывёлу ці лоўлю яе, танец перад ёю, замовы, маленні да яе. Напрыклад, веснавое свята мядзведзя, якое і ў ХХ ст. захавалася ў некаторых рэгіёнах Італіі, называлася, магчыма, “камедыяй” – і менавіта гэта свята стала асновай аднаго з відаў драмы – камедыі: спачатку людзі, пераапрануўшыся ў скуры, імітавалі рухі, павадкі жывёл, а пасля і жэсты, дзеянні сваіх суайчыннікаў: травесція, безумоўна, аснова камедыі. Цікава, што ў ХІХ ст. у Беларусі яшчэ аставалася такое ж свята з блізкай да “камедыі” назвай – “камаедзіцы”, прысвечанае выхаду мядзвядзя з бярлогу 24 сакавіка. Звычайна фалькларысты тлумачаць назву ад выразу “камы есці”: гарохавыя камы, як быццам, любімая ежа мядзведзя. Але я лічу, што перад намі ўсяго толькі народная этымалогія ўжо забытага значэння, а слова – намнога больш старажытнае, агульнае з лацінскім (і такіх слоў шмат, прычым не запазычаных, а менавіта агульных, што маюць адзіны выток). У іншых народных абрадах ад старажытнай травесціі засталіся жывёльныя маскі на Каляды, ушанаванне “духа поля” ў абрадзе Дажынак. Падчас вяселля маладыя абавязкова павінны сядзець на скуры (кажуху) – гэта як далучэнне да духу продка.

11. Рэлігіі многіх народаў захавалі моцную сувязь з татэмізмам. Напрыклад, старажытная егіпецкая рэлігія ўяўляла сваіх багоў з чалавечым целам і з жывёльнай (птушынай) галавою або прама ў выглядзе жывёлы (БАТ – кошка, АПІС – бык, СЕРАПІС – кракадзіл і пад.). Нават у надзвычай развітай грэчаскай міфалогіі захавалася мноства рудыментаў татэмізму: ЕХІДНА, СФІНКС, СІРЭНЫ, КЕНТАЎРЫ, МІНАТАЎР, КЕКРОП і інш. Часта багоў суправаджалі ці былі ім прысвечаны адпаведныя жывёлы і птушкі: ЗЕЎСУ – арол, АФІНЕ – сава, ГЕРЫ – зязюля, ЭСКУЛАПУ – змяя і інш. Хрысціянства як найбольш “мазгавая”, філасафічная з рэлігій няшмат захавала такіх рудыментаў: Агнец Божы, Дух Святы ў выглядзе голуба.

12. У прыгожым пісьменстве жывёлы паўстаюць у розных функцыях: удзельнічаюць у сюжэце (Расінант з “Дон Кіхота” Сервантэса); праз іх вочы ў своеасаблівым ракурсе паўстае чалавечае грамадства (“Каштанка” А.Чэхава, “Халстамер” Л.Талстога); лепш раскрываюць характары персанажаў-людзей (“Белы ікал” Д. Лондана, “Муму” І.Тургенева, “Белы Бім, чорнае вуха” Г.Траепольскага); дапамагаюць ставіць складаныя філасофскія, маральна-этычныя і сацыяльныя праблемы (“Львы” І. Пташнікава); з’яўляюцца вобразамі –сімваламі (ваўкалака і Белая Сарока ў “Шляхціцы Завальні” Я.Баршчэўскага, воўк у “Новай зямлі” Я. Коласа).

Такім чынам, татэмізм – універсальная з’ява, адзін з важнейшых этапаў развіцця міфалогіі, які даў пачатак многім культурным з’явам.

 

Пытанні для засваення і самакантролю:

 

1. Якія асаблівасці культуры палеаліту вы ведаеце?

2. Што такое татэмізм?

3. Якія віды сувязей чалавека і жывёлы вы ведаеце?

4. Прывядзіце ўласныя прыклады праяўленняў татэмізму ў культуры.

 

Лекцыя 3

⇐ Предыдущая123456789Следующая ⇒

Поделиться: