Тэма 14. Гераічныя міфы і абрады пераходу

    Міфы пра культурных герояў цесна звязаны з так званымі абрадамі пераходу, якія ў старажытным грамадстве мелі выключнае значэнне, бо звязвалі з космасам і соцыумам нараджэнне чалавека, ініцыяцыю, шлюб, пасвячэнне ў шаманы ці ваяры і смерць.

    Абрады пераходу прадугледжваюць сімвалічнае выключэнне на некаторы час індывіда з сацыяльнай групы, розныя яго выпрабаванні, кантакт з дэманічнай сілай па-за межамі соцыума, рытуальнае ачышчэнне і вяртанне ў соцыум.

    Важнейшы абрад пераходу – ініцыяцыя. Гэта вельмі цяжкія іспыты юнака – фізічныя і разумовыя. Маладых людзей вешалі, рэзалі, палілі, душылі, тапілі. Часта даходзіла да клінічнай смерці. Сімвалічна гэта выяўлялася ў глытанні чалавека пачварай (казка “Чырвоная Шапачка”), наведванні царства мёртвых ці краіны духаў, барацьбе там з духамі і пачварамі, здабыванні рытуальных прадметаў і пазнанні рэлігійных таямніц.

    Абрад ініцыяцыі – аснова чарадзейнай казкі. Некаторыя даследчыкі нават лічаць, што ўсе падзеі ў казцы – гэта тыя мроі, якія бачацца няшчаснаму юнаку падчас клінічнай смерці.

    Займалася ініцыяцыя жрыца. Магчыма, яна з’явілася прататыпам БАБЫ-ЯГІ, вобраз якой амбівалентны. Яна страшная, бо з ёй звязаны пакуты, але яна ж і дапамагае ў казках герою, бо такая жрыца была цудоўным рэаніматарам: выводзіла з комы ці з клінічнай смерці. Ёсць іншае тлумачэнне: жрыца хавала “ягі” – асаблівыя урны з попелам спаленых продкаў, таму яна і называлася Ягой.

    Гераічныя міфы ў прынцыпе будуюцца паводле той жа схемы, што і абрады пераходу. Вельмі важная іх частка – выпрабаванне героя.

    У міфах і культурныя героі, і багі-пакутнікі, і прарокі вучэнняў, рэлігій (Буда, Крышна, Зараастр, Хрыстос, Мухамед) праходзяць шлях, які робіцца парадыгмай для наступных пакаленняў. Але героі такога кшталту міфаў становяцца і героямі казак, эпасу.

    Канцэпцыя героя нараджаецца ў Месапатаміі. Гэта тлумачыцца адсутнасцю ізаляванасці, у адрозненне ад Егіпта, пастаяннай пагрозай з боку качэўнікаў, нерэгулярнасцю разліваў Тыгра і Ефрата. Адсюль пачуццё няпэўнасці і мара пра абаронцу-волата. Нездарма ў Месапатаміі з’явіўся першы ў гісторыі літаратурны твор – “Эпас пра Гільгамеша”. Галоўны персанаж тут мае некаторыя рысы культурнага героя, але асноўнае ў сюжэце – выпрабаванне, ініцыяцыя ў выглядзе падарожжа за кветкай бессмяротнасці. Да гэтага сюжэту блізкія чарадзейныя казкі пра падарожжа героя за лекамі для хворага бацькі або маладзільнымі яблыкамі, элексірамі. Увогуле літаратурны эпас і казка адрозніваецца ад міфа менавіта выключнай увагай да лёсу асобы. Праўда, гэта пачынае ўжо праяўляцца і ў антычнай міфалогіі.

    Ёсць важныя жанраўтваральныя матывы, якія перайшлі з міфа ў эпас і ў казку, напрыклад, матыў адзіноты героя (таму што ён – волат, значыць, выключны; або ён сірата, знарок прыніжаны). Нават калі сіротка ў казках не з’яўляецца міфалагічным персанажам, дык такімі з’яўляюцца дух ці духі, што яму дапамагаюць: вось яны яўна паходзяць з міфа.

    Міф – асноўны выток казкі. У чарадзейных класічных казках, дзе герой як бы ўжо не міфалагічны, міфалагічнымі застаюцца яго памочнікі, прыкладам, звяры, што дапамагаюць яму; яны, бясспрэчна, – татэмныя продкі, асабліва гэта тычыцца мядзведзя, ваўка, каня, каровы. З міфалогіі перайшоў і шлюб з татэмнай істотай, напрыклад, лягушкай. Чаму менавіта з лягушкай? Версій шмат, і не адну нельга прыняць канчаткова. Напрыклад, ёсць наступная: шматлікія народы верылі, што ў лягушак ператварыліся людзі, што патанулі падчас Сусветнага Патопу.

    Асноўныя ступені трансфармацыі міфа ў казку наступныя: дэсакралізацыя; дэрытуалізацыя; развіццё свядомага вымыслу; растварэнне этнаграфічнай канкрэтнасці ў казачнай фантастыцы; замена міфічных герояў на звычайных людзей, міфічнага першачасу – на казачна-няпэўны час; пераход з касмічнага ўзроўню на сацыяльны.

    У працэсе руху ад міфа да казкі маштаб падзей звужаецца, цікавасць пераносіцца на асабісты лёс героя. У казцы цудоўныя рэчы – ужо не культурныя каштоўнасці універсальнага характару, як агонь ці плуг, а тое, што прагне і здабывае герой асабіста для сябе ці для сваіх блізкіх, – не для народа. Старажытныя татэмы паступова замяняюцца звычайнымі свойскімі жывёламі. Міфалагічнае ператвараецца ў чароўнае. З розных катэгорый асоб і прадметаў (цудоўны супраціўнік, памочнік, муж ці жонка героя) функцыянальна самым важным робіцца цудоўны памочнік, які часта дзейнічае фактычна за героя, замест яго (КАНЁК-ГАРБУНОК). Герой па сутнасці не валодае магічнай сілай, але набывае яе падчас ініцыяцыі, выпрабаванняў. Скажам, ІВАН кідаецца ў кіпень і выходзіць адтуль каралевічам: вось канкрэтны факт змены статусу ў выніку пакут. Часам іспыты героя – гэта праверка яго ветлівасці і дабрыні, прыкладам, герой выратоўвае птушанят, а потым іх маці дапамагае яму. Нарэшце, чароўныя прадметы ці жывёлы герой часам проста купляе – прычым, у адпаведнасці з новай казачнай эстэтыкай, чароўныя жывёлы (жарабя, коцік, сабачка) напачатку нейкія нязграбныя, непрыгожыя, хваравітыя, але менавіта яны валодаюць найбольшай магічнай сілай.

    Казачная семантыка ў класічнай чарадзейнай казцы – па вялікаму рахунку тая ж міфалагічная семантыка, але з гегемоніяй сацыяльнага коду: касмічнае звужаецца да сацыяльнага. У казцы пануе сацыяльны космас, у цэнтры якога – сям’я. Звычайна герой – царэвіч, каралевіч, але ёсць і знарок прыніжаны – дурань, няўмейка, блазан ЯМЕЛЯ. Менавіта такога кшталту герой праходзіць ініцыяцыю. Сувязь з попелам (ПАПЯЛУШКА, ЗАПЕЧНІК, ІВАН-ПАПЯЛОЎ) – сувязь менавіта з родавым ачагом.

    Навуку цікавіць пытанне наконт малодшага сына ці дачкі, якія звычайна з’яўляюцца галоўным героямі ў казках. Існуюць розныя версіі: касмаганічная (малодшы сын – ранішні золак), фрэйдысцкая (малодшы сын самы небяспечны бацькаў супернік у адносінах да маці), сацыяльная (барацьба братоў за ўладу), жанравая (прыкладам, закон тройнасці, характэрны для фальклору). Мне імпануе версія, што звязана з землеўладаннем. Здаўна арыйцы рассяляліся выселкамі: старэйшыя сыны ішлі на новыя месцы, а малодшы заставаўся з бацькамі, каб даглядаць іх і атрымаць ад іх спадчыну. Гэты прынцып называўся мінарат. Але ён быў магчымы, пакуль зямлі хапала. У архаічна-патрыярхальнай Еўропе адбыўся пераход да маярату: уся маёмасць заставалася старэйшаму сыну, а малодшы аказваўся абыйдзеным. Малодшы сын і сацыяльна прыніжаны чалавек, асабліва ў эпоху Сярэднявечча, – сінонімы. Вось казка і кампенсуе малодшаму адсутнасць спадчыны чароўнай сілай або цудоўнымі памочнікамі (“Кот у ботах”). Праўда, і гэтая версія не дае адказаў на ўсе пытанні. Тое ж тычыцца мачахі і падчаркі. Магчыма, самі з’явы і паняцці з’явіліся тады, калі бацька браў жонку здалёк, не са звычайных родаў, з якімі ішоў шлюбны абмен. Паняцце мачахі азначала парушэнне шлюбных законаў. А падчарцы дапамагаюць фантастычна пераўвасобленыя сілы рода маці – сама маці-нябожчыца, цётка, татэмная жывёла (карова), лялечкі – ідалы роду.

    Паступова шлюбныя матывы займаюць у казцы ўсё большае месца. Ініцыяцыя праводзіцца ўжо фактычна дзеля шлюбу. А раней яна праходзіла дзеля культурных дабротаў, дзеля дасягнення мудрасці, дзеля набыцця нейкіх сакральных ведаў. Праўда, і ў шлюбным сюжэце засталося шмат архаічных рыс: татэмныя муж ці жонка; муж ці жонка – касмічныя стыхіі (“Фініст – Ясны сокал”); некаторыя шлюбныя табу (жаніх павінен знайсці нявесту сярод аднолькава апранутых; шлюб бярэцца толькі пасля адпрацоўкі ў цесця або крадзежу нявесты).

    Прыкладна тое ж мы назіраем у гераічным эпасе: так, матыў вяртання мужам жонкі (АЛЕНЫ ПРЫГАЖУНІ) – сюжэт паэмы Гамера “Іліяда”. Больш за тое, матыў гэты дадаткова звязаны з міфам пра шлюб з аграрнай багіняй, бо АЛЕНА ў генезісе была расліннай багіняй крыцкага (з вострава Крыт) паходжання. У іншых класічных формах эпасу міфічны герой ужо зліваецца з гістарычным персанажам: Усяслаў Чарадзей, Алег Вешчы. Рускі былінны ІЛЬЯ МУРАМЕЦ узыходзіць (праз Святога Ілью) да язычніцкага ПЕРУНА, хоць даследчыкі лічаць, што такі чалавек існаваў у сапраўднасці: у ХІХ ст. яшчэ бачылі яго пахавальню ў саборы Святой Сафіі ў Кіеве.

    Міф пра героя – цэнтральны ў той час, калі міфалогія пераходзіць у літаратуру. Ён жа – аснова літаральна ўсіх так званых народных, або гераічных эпасаў.

    Эпас характэрны для трох гістарычных этапаў:

1. Эпас эпохі Архаікі, перыяду фарміравання дзяржаўнасці, ён захоўвае найбольш міфалагічных рыс (шумера-вавілонскі “Эпас пра Гільгамеша”, індыйскія “Махабхарата”і “Рамаяна”, грэчаскія “Іліяда” і “Адысея” Гамера).

2. Эпас перыяду Класікі – росквіту антычнага грамадства і ўсходніх імперый (рымская “Энеіда” Вергілія, грэчаская “Арганаўтыка” Апалонія Радоскага, іранская “Авеста”).

3. Эпас эпохі Сярэднявечча – перыяду фарміравання нацыянальных дзяржаў (кіргізскі “Манас”, армянскі “Давід Сасунскі”, грузінскі “Віцязь у тыгравай скуры” Шата Руставелі, французскі “Песня пра Раланда”, германскі “Эпас пра нібелунгаў”, іспанскі “Песня пра майго Сіда”, скандынаўскі “Старэйшая Эда”, кельцкі “Кароль Артур і рыцары Круглага стала”, карэла-фінскі “Калявала”, сербскі “Эпас пра Марка Кралевіча”).

Нягледзячы на вялікую адлегласць часу, на працягу якога развіваліся эпасы, у цэнтры іх адзін сюжэт – незвычайныя прыгоды і падарожжы героя. Інакш кажучы, у аснове іх – адна мадэль, адзін архетып.

У эпасах назіраецца падабенства і асобных матываў, элементаў сюжэту. Напрыклад, незвычайнае нараджэнне героя і перажытыя ім нястачы ў дзяцінстве. Як правіла, герой – дзіця заможных ці нечым славутых бацькоў, часцей багоў ці цароў. Яго нараджэнню папярэднічаюць розныя перашкоды: доўгая бясплоднасць бацькоў, утрыманне іх ад сексу або інцэстуальная таемная сувязь, якая, натуральна, асуджаецца грамадой. Перад зачаццем або нараджэннем звычайна мае месца прароцтва праз сон або ад аракула, бо нараджэнне героя пагражае дзеду ці бацьку. Народжанае дзіця кідаюць у ваду ў бочцы, скрыні ці ў кашы. Яго выратоўваюць жывёлы або людзі нізкага паходжання, або багі. Ужо дарослым герой знаходзіць сваіх сапраўдных бацькоў. Гэта першы этап, першая частка міфа пра героя. Прыклады: Маці ГІЛЬГАМЕША зачала яго без дазволу свайго бацькі, бо было прадказана, што ўнук адбярэ ў яго царства. Народжанае дзіця скінулі з гарадской сцяны, але яго заўважыў арол, падхапіў, апусціў у садзе, дзе яго выхаваў садоўнік (гэты садоўнік, безумоўна, бог расліннасці ТАМУЗ). ГІЛЬГАМЕШ урэшце стаў царом Шумера. Заснавальніка Вавілона цара САРГОНА нарадзіла жрыца-весталка і паклала ў кош, спусціўшы па рацэ, а знайшоў яго зноў-такі садоўнік. Прарока МАІСЕЯ паклалі ў кош, пакінулі ў трыснёгу на вадзе Ніла, дзе яго знайшла дачка фараона і выхавала. Дзеду ПЕРСЕЯ было прадказана, што яго ўнук ад дачкі ДАНАІ заб’е яго. Таму дзіця паклалі ў куфэрац і пусцілі па моры (такі ж сюжэт, як мы памятаем, у “Казцы пра цара Салтана” Аляксандра Пушкіна). У траянскага цара ПРЫАМА і яго жонкі ГЕКУБЫ быў сын ГЕКТАР. Перад нараджэннем другога сына ГЕКУБА прысніла, што яна нарадзіла палаючае палена. Таму народжанага ПАРЫСА аднеслі ў лес, дзе яго выхавала мядзведзіца (яўны татэм). Пасля ПАРЫС украў АЛЕНУ, з-за чаго і пачалася Траянская вайна. РОМУЛА і РЭМА, народжаных ад весталкі РЭІ СІЛЬВІІ і бога МАРСА, кінулі ў Тыбр, пасля іх ускарміла ваўчыца. Нямецкага героя ЗІГФРЫДА маці паклала ў шкляны посуд, які выпадкова ўпаў у мора. Выкінутага на бераг, яго ўскарміла касуля, а затым выхаваў каваль (заўсёды і ўсюды – культурны герой). ЗІГФРЫД – таксама пераможца ДРАКОНА.

Акрамя перыпетый нараджэння, герояў часта аб’ядноўвае іх недатыкальнасць (хоць ёсць на іх целе адно небяспечнае месца: у АХІЛА – пятка, у ЗІГФРЫДА – спіна паміж лапаткамі). АЛПАМЫШ – герой сярэднеазіяцкага эпасу і іншыя героі цюркскіх эпасаў і казак таму недатыкальныя, а значыць, бессмяротныя, што душа іх захоўваецца ў патаемным месцы, напрыклад, у жываце жоўтага мядзведзя, які жыве на востраве пасярод мора, або ў чатырохкрылым беркуце, або ў нажы.

Яшчэ адзін важны матыў: выратаванне героем іншаземнай прыгажуні, часта дачкі яго ворага. Лічыцца, што ўпершыню гэты матыў з’яўляецца ў ХІІ ст. у рамане “Ланселот”, затым у “Рамане пра Грааль”, інакш кажучы, у рыцарскім эпасе. А на самай справе сюжэт намнога больш архаічны. У “Алпамышы” героя пакахала калмычка, дачка хана, і прывяла яму багатырскага каня, з дапамогай якога ён збег з падзем’я. Гэтая тэма адрадзілася ў эпоху рамантызму пачатку ХІХ ст.: “Карсар” Джорджа Байрана, “Каўказскі палонны” Аляксандра Пушкіна.

Ёсць яшчэ адзін матыў: доўгагадовае пляненне героя і вяртанне яго якраз на вяселле сваёй жонкі. Гэты матыў шырока распаўсюджаны і ў казках.

Адзін з папулярных матываў эпасаў і пазнейшых твораў мастацкай літаратуры – неверагодныя прыгоды закаханых або мужа і жонкі, якія праходзяць праз праследванні, пакуты, нястачы, нараджаюць – звычайна ў пячоры – блізнят, губляюць іх, перажываюць напад піратаў, палон, расстанне і падобнае. Сям’я злучаецца зноў пасля многіх прыгод, а пазнаюць адзін аднаго або дзяцей па нейкай прыкмеце. Гэты матыў – архетыповы, цягнецца яшчэ ад індыйскіх эпасаў “Махабхараты” і “Рамаяны”, антычнага рамана “Дафніс і Хлоя” Лонга, камедыі “Дванаццатая ноч” Шэкспіра і ажно да сучасных авантурна-прыгодніцкіх і жаночых раманаў.

У цэлым матыў прыгод героя, яго выпрабаванняў застаецца ў літаратуры назаўсёды – да прыгожага пісьменства нашага часу – як важнейшая, арганічная ўласцівасць дадзенага віда мастацтва.

 

    Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1.Чым адрозніваецца Герой-дэміург ад звычайных фальклорных ці літаратурных персанажаў?

2.У якіх літаратурных творах сустракаецца герой, што мае рысы трыксцера? Ці можна аднесці да трыксцераў казачных ЯМЕЛЮ, ІВАНА-ДУРНЯ?

3.З якімі гістарычнымі працэсамі і падзеямі звязана з’яўленне гераічных эпасаў розных народаў?

4.Што аб’ядноўвае герояў розных гераічных эпасаў?

5.Якія рысы падабенства вы заўважылі ў чарадзейных казках і ў гераічных эпасах?

 

        

 

                                          Лекцыя 13

              Тэма 15. Структура свету ў славянаў. Прапантэон і пантэон

                                          План лекцыі:

1. Філасофскае разуменне язычніцкіх багоў.

2. Прапантэон індаеўрапейцаў.

3. Вярхоўныя багі славян.

 

       З таго часу, як існуюць монатэістычныя рэлігіі (іудаізм, хрысціянства, іслам), яны змагаюцца з рэлігіяй політэістычнай, што носіць назву язычніцтва, або першабытнай міфалогіі. За стагоддзі чалавецтва звыклася, як са своеасаблівай аксіёмай, з непрымірымасцю, несумяшчальнасцю монатэізму і шматбожжа. Яшчэ ў першыя стагоддзі нашай эры, не маючы дастатковых падстаў для агульнага адмаўлення антычных багоў, царква атаясамлівала іх з дэманамі і бесамі, згаданымі ў семітычных кананізаваных тэкстах. Пры гэтым ігнараваўся характар гэтых багоў, ім адвольна прыпісваліся негатыўныя або залішне антрапаморфныя рысы. Між тым прызнанне сапраўднасці быцця прыродных іерархій зусім не прыніжае адзінства Бога-Творцы, вытоку Сусветнага Існага.

У супрацьстаянні монатэізму і політэізму, якое не зжыта і сёння, праявіўся тыповы выпадак адрознення рэлігій па гарызанталі: не адмаўляючы адна адну па сутнасці, не сутыкаючыся адна з адной у бязмежным духоўным космасе, розныя рэлігіі гавораць пра рознае – пра розныя, так бы мовіць, духоўныя краіны. Чалавечая абмежаванасць тлумачыць гэта антаганізмам вераванняў, аб’яўляе адно вучэнне сапраўдным, а іншыя – ілжывымі. Ісціна, відаць, у тым, што Бог адзін, але багоў многа; як заўсёды, мова мудра ўсё ставіць на свае месцы: напісанне слова “бог” то з вялікай, то з малой літары дастаткова ясна гаворыць пра розны змест, што ўкладваецца ў гэта паняцце ў абодвух выпадках. Безумоўна, можна замяніць язычніцкае “багі” на іншыя тэрміны, напрыклад, “вялікія духі” або “прыродныя іерархіі”, але ад гэтага нічога не зменіцца, таму пакінем традыцыйную тэрміналогію. Больш за тое, не толькі політэізм, але і анімізм, і татэмізм не вычэрпаваюцца цьмянымі, выпадковымі, суб’ектыўнымі вобразамі, што ўзніклі ў свядомасці першабытнага чалавека: трансфізічная рэальнасць стаіць і за імі. Сапраўдны Бог ніколі не пакідаў чалавецтва ва ўладзе выключна фантомаў і ілюзій, без усялякай магчымасці сутыкнуцца з Вышэйшай Рэальнасцю. І старажытныя людзі таксама, як і прававерныя хрысціяне, перажывалі нешта духоўнае, ва ўсялякім разе, іншаматэрыяльнае; і яны датыкаліся да нечага адрознага ад фізічнага свету ды ўласных фантасмагорый. Сёння, у пачатку ІІІ тысячагоддзя, на парозе працэсу глабалізацыі, узнікае неабходнасць уліку шматтысячагадовага вопыту эвалюцыі рэлігіі, бо бачанне ўсяго ланцугу рэлігійна-гістарычнага развіцця, бясспрэчна, садзейнічае лепшаму разуменню намі, людзьмі, уласнай прыроды, сваёй расавай і нацыянальнай сутнасці. У дадзеным выпадку веды будуць умацоўваць і веру, што так неабходна ў нашым амаральным, бездухоўным свеце. Ды проста без веры сёння не выжыць! Не выжыць і без экалагічнай свядомасці, а яе фарміраванню, як ні парадаксальна, якраз садзейнічае міфалагічнае мысленне, бо яно спрадвек гаворыць пра стасункі чалавека і прыроды на ўсім працягу іх існавання.

Каб любіць прыроду, неабходна адушавіць яе, а гэта немагчыма без веры ў язычніцкіх багоў. Пры гэтым важна ўсведамляць, што хрысціянства і язычніцкі політэізм не супярэчаць адно другому, таму што вопыт хрысціянства і вопыт язычніцтва адрозніваюцца па гарызанталі: яны – пра рознае. Язычніцтва – Нацыянальны Міф, гэта аспект сусветнага рэлігійнага Адкрыцця, звернуты да народа беларускага і толькі да яго. Гэта асэнсаванне духоўнай, лепш сказаць, трансфізічнай рэальнасці, што праяўляецца ў нашай (толькі нашай) гісторыі ды культуры. Багі беларускага (шырэй – усходнеславянскага пантэону) – умоўныя вобразы прыродны з’яў, стыхій, іерархій.

Можна падыходзіць да гэтага пытання і больш па-філасофску, больш глыбока. Вядомы пісьменнік-містык ХХ ст. Данііл Андрэеў (сын рускага пісьменніка Сярэбранага веку Леаніда Андрэева) у сваёй знакамітай “Ружы Свету” ўпершыню ўвёў паняцце эгрэгор, якое прыжылося ў сучаснай міфалагічнай навуцы, больш за тое, знаходзіць пацвярджэнне ў новых напрамках фізікі, напрыклад, эніялогіі – тэорыі тонкіх энергій, а таксама ў псіхалогіі, сацыялогіі. Эгрэгор (пад гэтым паняццем мы разумеем Нацыянальны Міф) – асэнсаванне народам у асобах яго найбольш творчых прадстаўнікоў нейкай іншай рэальнасці, якая стаіць над этнасам, кіруе ім, але ў якую ён і сам уваходзіць, якую стварае, у якой – карані яго лёсу. Эгрэгор, на думку Д.Андрэева, праяўляецца праз снабачанні, інтуіцыю, мастацкія вобразы, рэлігійнае сузіранне. Гэта не адно калектыўнае несвядомае, якое К.Г. Юнг вызначыў пад назвай архетыпы, інакш кажучы, генетычную прапамяць, але і нейкае энергетычнае поле, што знаходзіцца не толькі ўнутры чалавека, а і па-за ім.

Да язычніцкага пантэону мы падыходзім з пункту гледжання сучасных навуковых уяўленняў. Безумоўна, багоў як такіх у сапраўднасці няма. Але існуюць эгрэгоры – псіхапалі, астральна-ментальныя ўтварэнні, якія ўяўляюць сабою як бы кангламераты падобных адна на адну чалавечых думак. Менавіта сфарміраванае псіхаполе робіцца сілаю, якую людзі ўспрымаюць як бога. Вобраз язычніцкага бога – гэта злучэнне рэальнай прыроднай стыхіі і выкіду масавай разумовай энергіі, якая выклікана рэакцыяй на дадзеную стыхію. Усё разам выключна паэтычна афармляецца ў мове і ў міфалогіі, якія з’яўляюцца аб’ектам нашага вывучэння.

 Пантэон славянскіх багоў уключае некалькі пластоў, узроўняў, этапаў, звязаных з гістарычным развіццём міфалогіі. У гэтым пантэоне мы адрозніваем перыяды: а) палеалітычны; б) барэальны (створаны плямёнамі Усходняй Еўропы пасля сыходжання апошняга ледавіка); в) праіндаеўрапейскі (прыкладна V–ІІІ тыс.да н.э.); г) уласна арыйскі (ІІ–І тыс.да н.э.); д) агульнаіндаеўрапейскі (еўразійскіх народаў) (ІІ–І тыс.да н.э.); е) агульнаславянскі (І тыс.н.э.); ё) усходнеславянскі (Х–ХІІ стст.); ж) беларускі (ад ХІІІ ст.).

Для рэканструкцыі першых пяці з названых этапаў вялікае значэнне маюць старажытныя рэлігійныя тэксты арыйцаў (тых індаеўрапейцаў, якія прыйшлі ў ІІ тыс.да н.э. у Індыю і Іран): Веды (Індыя), асабліва першая з чатырох кніг Ведаў – Рыгведа (Кніга гімнаў), напісаная на санскрыце, і Авеста, запісаная ў Іране ў эпоху Сярэднявечча на фарсі, а да таго існаваўшая ў вуснай традыцыі (вобраз свету, прадстаўлены ў Авесце, асабліва блізкі да ўяўленняў продкаў беларусаў).

У праіндаеўрапейцаў і арыйцаў стваральнік Космасу, адзінасутны Абсалют – КРЫШАНЬ (на санскрыце “крыш” – вышыня, “на” – асалода). Ад яго імя паходзяць беларускія словы: “крышан” – плоская луста чаго-небудзь ядомага і, можна меркаваць, “крышталь” – нешта чыстае, празрыстае, што атаясамлівалася раней з небам. Крышаню як мужчынскай сутнасці адпавядае жаночая – МАЙЯ – маці ўсіх багоў. Яна ўвасабляе сабою матэрыю – у той час як КРЫШАНЬ – дух. Дарэчы, у нашых продкаў крывічоў таксама была багіня МАЙЯ, як і ў лацінаў (ад яе імя – назва месяца “май”). Знаходзіцца пад уладай МАЙІ (цела, матэрыі) – па-руску “маяться” (пакутаваць). Крышань распаўсюджвае сваю божаскую энергію, блогасць на матэрыю Майю, апладняе яе. Гэтая энергія называецца РАДА. Аднак Р і Л у індаеўрапейскіх мовах узаемазаменныя, адсюль РАДА – ЛАДА, адна з самых папулярных багінь у еўрапейскіх народаў.

Арыі верылі ў касмічны прынцып – РЫТУ. Рыта ў Ведах называецца Вялікім Шляхам. Можна меркаваць, што Рыта – гэта кругазварот Сусвету і Сонца, Задыяк. Бясспрэчнае касмаганічнае значэнне захавалі і паданні пра паходжанне беларускіх тапанімічных назваў: горада Маларыта і вёскі Велікарыта, варыянты якіх захоўваюцца ў архіве НДЛ беларускага фальклору БДУ. РЫТА ў названых паданнях з’яўляецца велізарным змеем. Гэта, бясспрэчна, арыйская назва УРАБОРУСА (у малаазійскай міфалогіі змяя, якая сама сябе кусае за хвост), што ўвасабляе ўсеагульнакасмічны цыклізм, рух па крузе.

    Бог-стваральнік Жыцця, Святы Дух у арыйцаў – ДЫЙ (дзень), у літоўцаў, латышоў – DZIEVAS, DZIEVS. Санскрыцкае слова “deiuos”, ад якога паходзяць назвы згаданых багоў, даследчыкі трактуюць па-рознаму, але этымалогія нязменна ўказвае на праіндаеўрапейскае яго паходжанне, а з другога боку, сведчыць пра лакалізацыю старажытных этнасаў (напрыклад, балцкага і іранскага). Я лічу, што з’яўленне ў беларускай мове своеасаблівай рысы – дзекання – звязана якраз з імем гэтага бога.

    Можна меркаваць, што ад балцкага DZIEVS паходзіць імя грэчаскага вярхоўнага бога ЗЕЎСА. На востраве Крыт яго называлі ДЫЙ. Сын яго – ДЫЯНІС. Як вядома, у “Слове аб палку  Ігаравым” згадваецца таямнічая міфічная істота ДЗІЎ. Звычайна даследчыкі лічаць Дзіва персанажам цюркскай міфалогіі. Але гэтая назва вельмі старажытная і сустракаецца ў розных варыянтах не толькі ў цюркскіх, а практычна ва ўсіх народаў Еўропы і Азіі. Жонка ДЫЯ ў арыйцаў – ДЗІВА (ДЗІЎЯ) – сонечная, нябесная багіня, цудоўна народжаная. У крывічоў яна ж – ЖЫВА, як бы жаночая інкарнацыя таго, хто ўдыхаў жыццё ў рэчы і з’явы. Згаданыя персанажы – вышэйшая, нябесна-касмічная іерархія багоў.

    Яшчэ адзін ўзровень багоў – больш канкрэтныя, звязаныя з прыроднымі стыхіямі або самой Зямлёй як планетай. У Ведах гэта ІНДРА (“інд” – звышгерой, “ра” – сонца), ВАРУНА – бог нябеснай і зямной вады, які суадносіцца са славянскім ПЕРУНОМ і грэчаскім УРАНАМ, АДЗІТА – яго жонка – Зямля (корань “ад” – адзін; сапраўды, Зямля – адна). Надзвычай важны бог, які захоўвае сваё значэнне ў Індыі і сёння, – АГНІ (агонь). Істотнае значэнне ў ведыйскай рэлігіі меў і бог вятроў – ВАЮ (ВЕЮ), які захаваўся ў беларусаў як ПАДВЕЙ.

    Нашу язычніцкую культуру лепш было б называць ведычнай, бо Веды –   свяшчэнныя кнігі таксама і праславянаў. Як бачым, імёны многіх арыйскіх багоў у тым ці іншым выглядзе сустракаюцца і ў беларусаў.

    Міфалогія старажытных  славянаў зводзіцца, на нашу думку, да некалькіх прынцыпаў: а) вера ў адзінства Сутнасці і Існавання (інакш – Духа і Матэрыі): прычына свету – Бог – не аддзелены ад свету; свет і ёсць Бог; б) вера ў трыадзінства (ТРЫГЛАЎ) на ўсіх узроўнях быцця. Не дуалізм у аснове свету, як адзначаюць многія вучоныя (хоць ён, безумоўна, існуе), а трыадзінства: заўсёды і ўсюды, у кожнай частцы прыроды ідзе стварэнне з двух – трэцяга. Інакш кажучы, не плюс і мінус, а іх узаемадзеянне для трэцяга, што і ёсць гармонія; в) акрамя свету матэрыяльнага, існуе нематэрыяльны свет, у які часцей ідуць і з якім кантактуюць героі міфаў і казак, дзе жывуць душы памерлых і духі.

    Нярэдка можна пачуць пытанне: “Колькі багоў у славянскай Традыцыі?” Пытанне наіўнае, бо чым больш універсальная Сіла, тым больш у яе імёнаў. Некаторыя імёны, якія я прывяла, называлі ў глыбокай архаіцы, магчыма, адну сутнасць, а пасля яна раздзяліліся. У цэлым я імкнулася вылучыць усё ж галоўных багоў.

 Вышэйшы бог славян – СВАРОГ. Яго можна разглядаць як язычніцкага беларускага Усявышняга, Абсалют. Прычым ён не з’яўляецца выключна добрым, а аб’ядноўвае ўсё: дабро і зло, любоў і нянавісць, жыццё і смерць, стварэнне і разбурэнне. Для Абсалюта зло – непазбежны элемент, без якога гарманічнае развіццё немагчыма. Але ён сочыць за стасункамі дабра і зла і цыклічна рэгулюе іх суадносіны. Так разумеюць Абсалют Веды, а таксама практычна ўсе народныя казкі, ў якіх дабро нязменна перамагае зло. У праславянаў разуменне СВАРОГА больш канкрэтызавана. У Іпацьеўскім летапісе міфалагічная гісторыя падзяляецца на эру СВАРОГА і эру ДАЖБОГА. СВАРОГ, можна думаць, стваральнік Космасу, бог Духоўнага Свету [svar – неба (санскрыт)]. Той жа корань мы назіраем у словах “вар”, “зварка”, “варыць”. Корань сведчыць пра наяўнасць энергіі. Значыць, СВАРОГ – “ззяючае неба”. Ён жа – той, хто стварыў (рус.“сварганил”) свет.

У народных вераваннях неба ўвогуле адзін з сінонімаў Космасу. Напрыклад, у слоўніку У. Даля: неба – бясконцая прастора, “уся шырыня і глыбіня Сусвету”. У беларускіх замовах неба згадваецца надзвычай часта. Беларус не проста заклікаў на дапамогу нябесныя сілы, але імкнуўся як бы сам растварыцца ва ўсяленскай стыхіі, прыпадабніцца да нябесных з’яў і набыць іх патэнцыі: “Устану раненька, памыюць бяленька, солнышкам агаражусь, месяцам падперажусь, пайду ў горад Русалім”. Жыватворнае святло не толькі ўвасабляла светлы касмічны пачатак, але і звязвала ў адно ўвесь пантэон язычніцкіх багоў, і не толькі іх. Важнейшае паняцце ўсіх рэлігійных сістэм “святы” ўтворана ад слова “светлы” і ўвабрала ў сябе яго семантыку. У славянаў было паняцце СВАРГА – нябеснае царства багоў, Сусвет. Сварга знаходзілася ў пастаянным руху, і гэты рух называўся КОЛАМ СВАРГІ, замацаваным каля Палярнай Зоркі (тое ж, што ў Ведах РЫТА). У летапісах часта згадваюцца Сварожычы – можна меркаваць, сыны СВАРОГА: ДАЖБОГ, АГОНЬ, ПЯРУН.

Жыццё на Зямлі даў РОД (у арыйцаў РУДРА). Ушаноўваўся ён надзвычай шырока. Словы з гэтым коранем утвараюць семантычна багатае гняздо: “прырода” – “радзіма” – “народ” – “ураджай” – “родзічы” – “радовішча” і г.д. РОД – бог апладняючы. Ён жа перадаваў з пакалення ў пакаленне кроў-руду як носьбіт жыцця. РОД аб’ядноўваў людзей ў адзіную сям’ю. Ёсць меркаванні, што РОД – першапачатковае праяўленне Абсалюта, другая назва СВАРОГА, і быў ён хутчэй за ўсё двуполы, спалучаў мужчынскі і жаночы пачаткі. Можа быць, мужчынскі пачатак называўся РОДАМ, а жаночы – ЛАДАЙ? Пра складаны працэс жыцця можна сказаць метафарычна: калі нараджаецца чалавек, яго прызначэнне запісваецца ў кнігу РОДА. Гэта кніга не знаходзіцца ў адным месцы, яна размеркавана, запісана ў самім чалавеку, кожнай яго клетцы, у выглядзе генетычнага набору – тэксту ДНК (інакш кажучы, геному чалавека). Калі РОД для зноў народжанага чалавека піша яго кнігу, то палову генаў бярэ ад маці, палову ад бацькі, а часам дабаўляе ад сябе (гены продкаў). Таму калі ў чалавека з’яўляюцца выдатныя якасці, звычайна гавораць: “Гэта ад бога”.

Генатып чалавека вызначае межы, у якіх існуюць здольнасці і свабода волі чалавека. Але межы гэтыя немалыя. Акрамя таго, калі чалавек здолее зрабіць правільны выбар паміж дабром і злом і ўстановіць сувязь з белымі багамі, то ён зможа выйсці за свае асабістыя генетычныя межы і чэрпаць сілу і веды ад гэтых светлых іерархій. Магчымы і адваротны выбар, сувязь з ЧАРНАБОГАМ (д’яблам). Заўважым, што праблема выбару дабра і зла няпростая. Нельга выбраць самога Вярхоўнага Бога (Абсалют), бо ён – увесь Космас, дзе ёсць сілы і белыя, і чорныя (у фізіцы – рэчыва і антырэчыва).

У РОДА былі дачка і ўнучка – РАЖАНІЦЫ (можа, дзве дачкі). Уведзены нашымі беларускімі даследчыкамі (А.Хатэнка) тэрмін “парадзіхі” не зусім правільны. Ражаніцы адказвалі не столькі за нараджэнне дзяцей, колькі былі багінямі расліннасці, усяго жывога, апекавалі літаральна ўсё, што нараджалася і расло (у тым ліку, безумоўна, і чалавечых дзяцей). У грэкаў і рымлян ім адпавядалі ЛЕТА (ЛАТОНА) і яе дачка АРТЭМІДА (ДЫЯНА). У славянаў жа, хутчэй за ўсё, Ражаніцы насілі імёны ЛАДЫ і яе дачкі ЛЕЛІ (ЛЁЛІ, ЛЯЛІ). Яны вельмі часта прадстаўлены ў вышыўках як жаночыя постаці з паднятымі рукамі, што стаяць па два бакі ад Сусветнага Дрэва.

Захаваліся словы і выразы: “лад” (гармонія), “жыць у ладзе”, “ладкаваць” (іграць вяселле). ЛАДА – багіня прыгажосці і кахання. Беларускі космас у старажытнасці упарадкоўваўся ЛАДАЙ і разумеўся як адзінства дабрыні, любові і прыгажосці. А пра сонечную прыроду ЛАДЫ ўскосна гаворыць той факт, што песні ў яе гонар спявалі з вясны да Купалля, калі сонца расце.

ЛЯЛЯ – увасабленне чысціні і дзявоцкасці, прыроднага жаночага прызначэння песціць, люляць; яна персаніфікавала вясну і паўставала ў выглядзе маладой прывабнай дзяўчыны ў белай кашулі, убранай зелянінай. Беларускімі этнографамі зафіксавана народнае свята Ляльнік, што адбывалася напярэдадні Юр’я. Часам ЛАДА і ЛЯЛЯ атаясамліваліся, што ўвогуле характэрна для міфалогіі (напрыклад, у грэкаў ЕЎРОПА, ад якой нарадзіўся МІНАС, атаясамлівалася з ГЕЯЙ).

У арыйцаў, што прыйшлі ў Індыю, таксама была ЛАТА – нябесная прыгажуня. А словам “ліла” абазначаліся карагодныя гульні дзяўчат – жрыц КРЫШНЫ (гэта ўжо фальклорны персанаж, але ён, відаць, мае адносіны да міфалагічнага КРЫШАНЯ); “лал” – гуляць, танцаваць, “лалана” – радасны, любімы, “леля” – абдымаць. У рускай міфалогіі ЛЕЛЬ – хлопец-пастушок, але падобны да дзяўчыны (у оперы М.Рымскага-Корсакава “Снягурка” па п’есе А.Астроўскага партыю Леля доўгі час спявала Т.Сіняўская).

Імёны багоў-формаўтваральнікаў (яшчэ адзін пласт пантэону) усходніх славянаў у найбольшай ступені захаваліся ў пісьмовых і фальклорных крыніцах. З іх галоўныя багі СОНЦА (пад рознымі імёнамі), а таксама ПЯРУН, АГОНЬ, ВЯЛЕС, СТРЫБОГ, МАРА і інш.           

Сонца-цар у большасці тэкстаў называецца ДАЖБОГ – бог, што дае, дорыць зямныя даброты (крывіцкая форма – ДАЛІБОГ).

Упершыню імя ДАЖБОГА сустракаецца ў “Аповесці мінулых гадоў”, потым ў візантыйскай “Хроніцы Іаана Малалы” (пераклад-устаўка ў Іпацьеўскі летапіс пад 1144 г.). Тут ён называецца сынам СВАРОГА. Згадваецца і ў “Слове аб палку Ігаравым”, дзе русічы – “дажбожыя ўнуцы”. Чаму ўнукі, а не сыны? Прынцып роду меў на ўвазе як мінімум тры пакаленні. Значыць, ДАЖБОГ быў першапродак рускіх плямёнаў. У Старажытным Егіпце Сонца малявалі з ручкамі, і ў слове “Дажбог” выразна прасочваецца этымалогія ад слова “даць”. Сонца дае ўсё: святло, цяпло, жыццё, багацце. На старажытных стодах ДАЖБОГ выцягвае рукі наперад, растапырвае іх, што сімвалізуе мноства формаў жыцця, або замыкае іх на жываце, што азначае кругазварот. Яго колер – белы. Ён падарыў чалавеку несмяротную душу, падказваў ёй шлях па бясконцым коле ператварэнняў. ДАЖБОГ – крыніца дабрабыту, багацця, чалавечнасці.

Магчыма, ДАЖБОГ прадстаўляўся і канкрэтна (сонечны дыск), і абстрактна (як дабро, стваральная функцыя прыроды). ДАЖБОГ у канкрэтным абліччы – малады, прыгожы, белатвары юнак, мае арэол вакол галавы. Каля яго – сноп жыта, у адной руцэ – сонечная птушка, у другой – яблык (эратычны сімвал, бо сонца апладняе), часта паўстае на белым кані. Менавіта ДАЖБОГ, на нашу думку, быў галоўным богам продкаў беларусаў, а не ПЯРУН. Ва ўсялякім разе, іх палажэнне роўнае – абодва Сварожычы, сыны бога СВАРОГА. У старажытных тэкстах нават узаемазамяняюцца. Так, пра ПЕРУНА гаворыцца: “Яко Дажьбо вразі разящ”.

Славяне ўяўлялі Сонца ўсёбачным вокам, якое строга сочыць за мараллю людзей, за справядлівым выкананнем законаў. У індусаў – нашчадкаў ведыйскай традыцыі – налічваецца 108 сакральных імёнаў Сонца. Сонца розных пораў года і ў беларусаў мела розныя назвы: веснавое сонца – ЯРЫЛА, летняе – КУПАЛА, асенняе – (магчыма) БЯЛУН, зімняе – КАЛЯДА. Мы лічым, што КУПАЛА і КАЛЯДА – двутварныя, бо знаходзіліся на мяжы сезонаў, рознага сонцастаяння: на яго пад’ёме і апусканні. Акрамя таго, КУПАЛА ўвасабляў сабою жаночы і мужчынскі пачаткі (вада + агонь), росквіт прыроды, культ расліннасці, эротыку, сонца ў зеніце, пік жыцця. У КАЛЯДЫ твар старэчы і дзіцячы. КУПАЛА – усё ў сувязі, КАЛЯДА – раздзяленне, мяжа, але і злучэнне, бо – кола. Летні перыяд – Зялёнае Кола, зімні перыяд – Белае Кола. Гэта дзве палавіны года. Вось чаму Мі-Кола (святы МІКАЛАЙ) стаў  на Захадзе САНТА КЛАЎСАМ.

Такім чынам, салярная сімволіка можа быць насычана як мужчынскім, так і жаночым зместам. Лепшы прыклад – КУПАЛА. У старажытных літоўцаў і ў ранняй міфалогіі славянаў Сонца – дзяўчына – жонка ПЕРУНА. Жаночая прырода Сонца лёгка прасочваецца і па беларускіх казках (вобраз ЦАР-ДЗЯВІЦЫ і іншыя жаночыя персанажы).

Сонечны пантэон у беларусаў не быў нязменны. У розныя эпохі, на розных этапах раздзялення славянскіх народаў колькасць вярхоўных існасцяў, што ўвасаблялі сонца, мянялася (ЯРЫЛА, напрыклад, дажыў да ХІХ ст.). Не менялася, аднак, салярнае светаадчуванне нашых продкаў.

Бліжэйшая стыхія, роднасная святлу, сонцу, – агонь. Другі Сварожыч – бог АГОНЬ (у Ведах – АГНІ). Сонца – нябесны агонь: вось універсальны і зыходны матыў індаеўрапейскай міфалогіі. Аналогіі паміж сонцам і агнём падказвалі першабытнаму чалавеку сувязі паміж зямнымі і нябеснымі з’явамі. У скандынаўскай міфалогіі менавіта з зямнога агню багі стварылі Сонца.

Вячэрняе сонца каля далягляду і полымя патухаючага вогнішча былі чырвонымі (дзень жа, безумоўна, успрымаўся як белы). Пасля заходу сонца надыходзіў змрок, поўны небяспекі і невядомых пагроз. Чырвонае і чорнае – антыподы: чырвонае – цяпло, жыццё, дабрабыт; чорнае – холад, цемра, смерць.

У народным побыце культ агню застаўся і сёння. У нашых продкаў кожная сям’я запальвала ачаг вуголлямі, якія брала з агульнага вогнішча племені, роду – ЗНІЧА  (назва агульная – літоўска-беларуская).

У ранняй славянскай мове існавала яшчэ адна назва агню – “крэс”. Корань захаваўся ў беларускіх словах “крэсіва”, “краса”, “краска” (кветка), “уваскрасаць” (ажываць). “Ігорева храброго полку не кресіті”, – трагічна заключае аўтар “Слова...”. Значыць, важнейшае паняцце хрысціянскай рэлігіі – Уваскрэсенне – мае старажытнае дахрысціянскае паходжанне і звязана з культам агню. Не выключана, што пад словам “агонь” (бярэ пачатак ад санскр. аgni) продкі разумелі натуральны агонь, які можна было захаваць у вуголлях, а паняцце “крэс”, хутчэй за ўсё, – штучны агонь, атрыманы шляхам высякання з каменя, ахвярны, сакральны агонь. Са словам “крэс” звязана, відаць, і слова “крыж”. Увогуле лічылася, што агонь перамагаў смерць, як ён перамагае цемру, змрок. У першабытным светаадчуванні паняцці смерці і змроку (ночы) практычна супадалі. Адсюль аднакарэнныя словы “мор” (смерць) і “змрок”.

Паколькі агонь высякаўся з каменя, значыць і камень звязаны з культам святла і агню. Узнікае яшчэ адзін загадкавы вобраз – Бел-гаруч камень АЛТЫР, што сустракаецца літаральна ў тысячах замоў. Але вогненна-светавой прыродай не абмяжоўваецца функцыя дзіўнага каменя. Ён яшчэ і ўбірае ў сябе ўсе сілы нябесныя, з’яўляецца як бы ўсяленскім вытокам жыцця, таму і вылечвае ад усіх хвароб, дае моц, дужасць. Яшчэ ў ХІХ ст. выдатнейшы філолаг акадэмік А.Весялоўскі звязваў словы “алатыр” і “алтар”. Мы ж бачым у слове і корань “лат” – тое ж, што “лад” – як бы зыходнае касмічнае паняцце. Можна меркаваць, Алатыр – нейкі таямнічы энергетычны цэнтр Зямлі, якім з’яўляецца, напрыклад, як сцвярджаюць сучасныя вучоныя, знакаміты Стоўнхендж у Англіі.

З нябесным агнём-маланкай быў звязаны і ПЯРУН – трэці брат (Сонца і Агню), сын Сварога. Яму адпавядае ПІРВА ў хетаў, ТОР у скандынаваў і германцаў, ПЯРКУНАС у балтаў. ПЯРУН – галоўны ў пантэоне 980 года князя Уладзіміра. Гэта бог дружыны, ваенных паходаў, ваярскага саслоўя. Апісанні ПЕРУНА сустракаюцца ў розных крыніцах: ён паўстае як сівавалосы волат, што трымае ў адной руцэ лук-вясёлку, у другой – стрэлы-маланкі. Ён звязаны з дубам і каменем. Яго жывёла – конь, ахвярная жывёла – вол, які сімвалізаваў жыццёвую магутнасць. ПЯРУН – страшны бог, які меў вялікую ўладу, але час яго – з першых да апошніх навальніц. Перуноў дзень – чацвер.

Падчас хрышчэння Русі ў Кіеве ПЕРУНА кінулі ў Дняпро, і гэта быў сімвалічны жэст – канец язычніцкай эры. Але, я мяркую, летапісец не зразумеў або свядома перайначыў старажытны абрад сезонных праводзін божышча, язычніцкае свята паміраючага і ўваскрасаючага бога. Яшчэ нават у ХVІІІ ст. тых, каго абвінавачвалі ў чараўніцтве, кідалі ў ваду. Калі выплывалі, значыць – ведзьмы ці ведзьмакі, калі танулі, абвінавачванні з іх здымаліся. Такі ж абрад, з той жа семантыкай апісвае М. Гусоўскі ў “Песні пра зубра”. (Дарэчы, сёння названы абрад выклікае вялікаю цікавасць з боку біяфізікаў.) Па сутнасці ПЕРУНА маглі таксама выпрабоўваць або, у сувязі з культам вады, з дапамогай такога абраду выклікалі дождж. Увогуле знешне Хрышчэнне Русі можна лічыць працягам рэлігійных рэформаў Х ст. Аднак калі ў межах язычніцтва да старых багоў дабаўляліся новыя, і пантэон павялічваўся, то з прыняццем хрысціянства 988 г. пантэон паменшыўся – ранейшыя багі былі знішчаны або трансфармаваліся. Хоць, магчыма, хрысціянская рэлігія прымалася як бы ў язычніцкай абалонцы; яўным язычніцтвам былі працяты дзеянні Уладзіміра.

А, з другога боку, выбар веры князем Уладзімірам не быў, можна меркаваць, выпадковым, ён вызначаўся асаблівасцямі народнага характару. Душа славяніна найлепш падыходзіла для вучэння Хрыста.

Найбольш старажытны бог у групе язычніцкіх багоў – ВЯЛЕС. Першапачатковая форма ВОЛАС, напэўна, ад “вол” (асноўнага віду свойскай жывёлы да прыручэння каня; буйны рагаты скот паходзіў ад тураў). Некаторыя даследчыкі (Б.Рыбакоў) выводзяць культ ВЯЛЕСА з палеаліту, ад мядзведзя. У людзей таго часу ён быў богам татэмаў, апекуном паляўнічых, апранутых у звярыныя скуры. ВЯЛЕС, як і вол, меў рогі і капыты. Быў сынам нябеснай каровы ЗЯМУН і бога РОДА. Этымалагічна з ім звязаны волаты, пахаваныя ў курганах-валатоўках на нашай зямлі. Ад яго імені паходзяць многія іншыя словы: “воўк”, “волак” (сыходжанне дзвюх рэчак), “волас”, тапанімічныя назвы на тэрыторыі Беларусі: Волас, Воласна, Волма, Вотчас, Вольна, Вілейка і г.д.

ВЯЛЕС-бог у назвах сустракаецца ад Брытанскіх астравоў да Урала  і характэрны ў асноўным для Паўночнай Еўропы (ВОЛС, ВЕЛС, УЭЛС), але суадносіцца, відаць, з антычным богам ПАНАМ. ВЯЛЕС даваў людзям Веды, Нябесны Закон, вучыў Веры, Мудрасці, быў апекуном музыкаў, спевакоў, творчых людзей. Таму ў “Слове аб палку Ігаравым” слынны славянскі бард Баян названы “ўнукам Вялеса”. Гэта гаворыць пра божаскае паходжанне Баяна або аб атрыманні паэтычнага дару непасрэдна ад ВЯЛЕСА. Звычайна навукоўцы называюць яго богам свойскай жывёлы. На самай справе яго функцыі намнога шырэйшыя. Ён яднаў чалавека і жывёлу ў роднаснай лучнасці, вучыў любіць жывёл. Сучасныя даследчыкі лічаць яго ўвогуле богам яднаючым. Хутчэй за ўсё гэта быў бог найбольш народны, бог сялянскай абшчыны.

У нейкі момант ВЯЛЕС набыў змеепадобныя рысы –  у такім выглядзе ён паўстае на вядомым Збручскім ідале. Ён стаў богам падземным, богам памерлых, у той жа час богам багацця: трымаў зерне пад зямлёю і не даваў коласу падняцца. Некаторыя даследчыкі Асноўным міфам славянаў называюць міф пра бой ПЕРУНА з ВЯЛЕСАМ з-за нявесты ПЕРУНА (ЛАДЫ-ЛЯЛІ). Бой-навальніца канчаўся дажджом, а потым вызваленнем СОНЦА-ЛАДЫ (калі СОНЦА было яшчэ жанчынай) і зерня з-пад зямлі. Фактычна ў Асноўным міфе мы назіраем спрадвечную барацьбу духоўнага і матэрыяльнага, а таксама нябеснага і зямнога пачаткаў, барацьбу, якая адбываецца і ўнутры чалавека – паміж яго целам і духам і, акрамя таго, змаганне Дабра і Зла ў іх самых агульных праяўленнях.

Хрысціянская царква называла ВЯЛЕСА “лютым зверам”, але ўсё ж некаторыя функцыі яго перадала Святому Уласію. З другога боку, ВЯЛЕС ператварыўся ў вобраз фальклорнага чорта. Гэта невыпадкова. Культ ВЯЛЕСА ў іншых народаў набыў гіпертрафаваныя памеры: у вавіланян і семітаў ён даў пачатак страшнаму богу БААЛУ-ВААЛУ (В узаемазамяняецца з Б): ВОЛ – ВААЛ – БААЛ. З гэтым словам адбылася жахлівая трансфармацыя. У многіх мовах слова “бог” – ДЫЙ. Бог-вол = дый-вол або дыявал – д’ябал.

“Пра папулярнасць культу ВЯЛЕСА або іншага падобнага па функцыях бога сведчыць распаўсюджанасць на тэрыторыі Беларусі шматлікіх узгоркаў з назвай Валова ці Турава гара” [Э.М. Зайкоўскі].

У пантэоне князя Уладзіміра як адзін з важнейшых багоў згадваецца СТРЫБОГ. Этымалогія гэтага імені і сёння застаецца прадметам спрэчак даследчыкаў. На маю думку, Стрыбог паходзіць ад лічбы 3, свяшчэннай у нашых продкаў. Ён адказваў за ўсе тры вертыкальныя сферы быцця – Зямлю, Неба і Падзем’е. Але ў эпоху “Слова аб палку Ігаравым” СТРЫБОГ – толькі бог вятроў (“вятры – Стрыбожжы ўнуцы”). Нашы продкі спявалі: “Стрыбу, Стрыбу, падабрэй, на палеткі нам павей”. Але СТРЫБОГ не сам вецер, а Прынцып Ветру, Атмасфера, Прастора, прамежак паміж Небам і Зямлёю. У цэлым жа імя яшчэ патрабуе далейшай рэстаўрацыі.

Імя багіні МАРЫ – слова выключна старажытнае, корань “mar-mor-mer” сустракаецца не толькі ў індаеўрапейскіх мовах, але і ў цюркскіх, угора-фінскіх, семіцкіх. Яно ўказвае на добрае: МА – мацярынскі пачатак, РА – сонца. Аднак: “МАРА мучыць сонных, не перапыняючы іх сну…” [У.Васілевіч]. Чаму ж у беларусаў МАРА набыла негатыўны сэнс? Але ж не толькі ў беларусаў: МАРА ў індусаў – д’ябал, які спакушаў Буду. Ва ўсіх славянаў МАРА – божышча зла, варожасці, смерці, вупар: “Мара прадзе і шые падчас поўні, але робіць гэта не на дабро” [У.Васілевіч]. Ад таго ж кораня паходзіць бог вайны МАРС у рымлян, славянскі МАРОЗ – бог зімы, холаду, грузінскі яго адпаведнік Х’МЕРЦ, МАРАНА – дзяўчына марская, дачка марскога цара (у казках МАР’Я МОРАЎНА, у рускіх былінах – МАРЫНКА).

Смерць асобнага чалавека – трагічная, але ўвогуле асабістая справа. Больш важна – смяротны пачатак у Прыродзе: смерць святла, сонца, дня і надыход ночы; смерць жыватворных пораў года – вясны, лета, восені – і надыход зімы. МАРА, на нашу думку, якраз і ўвасабляла ўсеагульнае паміранне ў прыродзе. Але яна не выступала ў ролі незваротнага лёсу, бо на змену ночы заўсёды прыходзіў новы дзень, узыходзіла сонца, а пасля халоднай зімы абавязкова наступала вясна. Смерць Смерці (МАРЫ) паскаралі з дапамогай агню і святла (у веснавых абрадах) і гэтым перамагалі.

Корань “mar-mor-mer” звязаны і з морам, з якога выйшла ўсё жывое, таму невыпадкова маці Хрыста, што ўвасабляе ўласна Жыццё, – Марыя. Шырока прадстаўлены гэты моўны корань у тапаніміцы: краіна Марока, геаграфічная вобласць Маравія, гарады Марсель, Марыупаль, Марбург, Мары, Маршанск і яшчэ сотні назваў. Прычына амбівалентнасці слова з дадзеным коранем тая ж, што і ў адмоўнасемантычных з марфемай РА, і звязана яна з нейкай катастрофай у Сонечнай сістэме або з так званым Чорным Сонцам, якое знаходзіцца пад зямлёю ноччу і вымушана рухацца ў варожым для яго асяроддзі з захаду на ўсход, каб раніцай устаць над небасхілам. Вось чаму і МАРА, якая заключае ў сабе “сонечную” марфему РА, жыве ў хаце ў асноўным пад падлогай, што семантычна ў прасторы жылля разумеецца як падзем’е. Далейшая змена сэнсу слова (мара – летуценне) указвае на сувязь істоты з іншасветам, які размяшчаўся пад зямлёю. У прынцыпе амбівалентнасць таго ці іншага божышча – тэма, якая пастаянна нагадвае пра сябе на працягу ўсёй рэлігійнай гісторыі чалавецтва. Свяшчэннае прыцягвае людзей – і ў той жа час палохае іх.

Увогуле ж, на маю думку, усе багі – увасабленні, інкарнацыі (іпастасі) адзінага Абсалюта. У нашых продкаў фактычна быў абмежаваны монатэізм.

Я прывяла прыблізную схему асноўных філасофскіх прынцыпаў і асноўных багоў беларускага пантэону. Сістэма гэтая не застылая, а вельмі рухомая, зменлівая ў часе. Яна некалькі (а ў некаторых момантах і істотна) адрозніваецца ад выпрацаваных рускімі, украінскімі ды і беларускімі даследчыкамі міфалагічных канструкцый. Міфалогія – такая сфера культуры, дзе, як і ў літаратуразнаўстве, кожны даследчык мае права на ўласную інтэрпрэтацыю. Але ўрэшце з розных канцэпцый будзе выпрацавана, можна спадзявацца, агульная, блізкая да ісціны, міфалагічная схема.

Такім чынам, хоць беларуская міфалогія не шырока прадстаўлена ў пісьмовых крыніцах, але яе асноўную парадыгму і многія элементы можна рэканструяваць паводле фальклорнрых вытокаў, уласна фактаў мовы і ў параўнанні з міфалагічнымі сістэмамі іншых краін. У міфарэканструкцыі я зыходзіла не столькі ад гукавога і словаўтваральнага складу слова, колькі дашуквалася глыбіннага сэнсу. Тут традыцыйны марфалагічны і фанетычны дагматызм не адыгрывае асаблівай ролі; я звярталася да лексічных і марфалагічных мадыфікацый, незнаёмых для мікраэтымалогіі з яе звыклымі стэрэатыпамі. Акрамя таго, у рэканструкцыі пантэона багоў я адступаю ад звыклай схемы, якая заўсёды грунтуецца на пантэоне Уладзіміра 980 г. Князь-Хрысціцель у палітычных мэтах звёў у адно багоў розных плямёнаў, якія, магчыма, да цяперашніх беларусаў і не мелі адносін. Я спынілася толькі на тых істотах, вера ў якіх нашых продкаў бясспрэчная, пра што сведчаць і факты мовы, і згадванне ў летапісных, фальклорных тэкстах.

 

Пытанні для замацавання і самакантролю:

1. Паразважайце пра політэізм і монатэізм, суадносіны язычніцтва і хрысціянства.

2. Нагадайце асноўных багоў, што згадваюцца ў арыйскіх Ведах.

3. Якія ўзроўні сакральных істот у славянаў?

4. Раскажыце пра СВАРОГА, РОДА, ЛАДУ – вярхоўных божышчаў славян.

5. Што за багі – Сварожычы   і якія іх функцыі?

6. Якія багі звязаны з Падзем’ем?

 

                                    

 

Лекцыя 14

Тэма 16. Міфалагічныя сістэмы. Міфалогія грэкаў, рымлян, кельтаў, германцаў і іншых народаў Еўропы

                                План лекцыі:

1. Міфалогія антычных элінаў (грэкаў) і рымлян.

2. Міфалогія кельтаў.

3. Міфалогія германцаў і скандынаваў.

 

 Міфалогія антычных элінаў і рымлян

Даследчыкі мяркуюць, што міфалагічная сістэма грэкаў сфарміравалася

ў барацьбе паміж багінямі матрыярхату, якія ўтварыліся ў выніку распаду ВЯЛІКАЙ БАГІНІ-МАЦІ на асобныя персанажы, і багамі індаеўрапейскіх плямёнаў, якія, заваяваўшы Грэцыю-Гарэцыю, прынеслі з сабою патрыярхальны лад. У выніку атрымалася некалькі пакаленняў багоў, якія мадэлююць сабою розныя прыродныя аб’екты, псіхічныя станы і іншыя катэгорыі паняццяў.

    З ХАОСУ ўтварылася ЗЯМЛЯ-ГЕЯ, якія нарадзіла з сябе УРАНА-НЕБА, а ўжо пасля з ім як з мужам нараджала розныя хтанічныя істоты, тыпу ЗМЕЯ-ПІФОНА, а таксама другое пакаленне багоў – 12 ТЫТАНАЎ, што ўвасабляюць сабою першапатэнцыі Космасу. Іх нашчадкі – таксама тытаны (ПРАМЕТЭЙ), акрамя ЗЕЎСА і яго родзічаў – алімпійскіх багоў.

    Стаміўшыся нараджаць, ГЕЯ падгаворвае дзяцей нешта зрабіць з бацькам, каб спыніць яго эратызм. ТЫТАН КРОН (ХРОНАС), што ўвасабляе сабою час, раніць бацьку, у выніку чаго той губляе здольнасць да зачацця. З крыві УРАНА, што ўпала ў мора, нарадзілася багіня прыгажосці і кахання – АФРАДЫТА (па-рымску ВЕНЕРА). Пачынаецца ўладарства КРОНА, які разам з жонкай РЭЯЙ (паверхня Зямлі, прастора) нараджае дзяцей і глытае іх (адсюль выраз – “усёпаглынаючы час”). Толькі замест апошняга, ЗЕЎСА, РЭЯ, па парадзе маці ГЕІ, дала мужу камень у пялюшках. ЗЕЎС вырас, перамог бацьку і іншых тытанаў і прымусіў яго вярнуць сваіх братоў і сясцёр. КРОН потым стаў уладаром ЭЛЕЗІУМУ – ВЫРАЮ, а на Зямлі пачалася эра алімпійскіх багоў на чале з ЗЕЎСАМ. Праўда, ЗЕЎС раздзяліў з братамі сферы панавання. ЗЕЎС кіраваў багамі і людзьмі; пад уладай ПАСЕЙДОНА (НЕПТУНА) была водная стыхія; а ў АІДА (ПЛУТОНА) – царства мёртвых. ПАСЕЙДОНУ прысвячаліся коні. Напачатку ён – магутнае божышча: не толькі ўладар вады, але і землятрусаў, і ўраджайнасці зямлі. Мяркуюць, што ў перыяд глыбокай архаікі ён быў больш магутны за ЗЕЎСА, але потым абсалютным уладаром заставаўся толькі ў Атлантыдзе. Страта яго ўплыву ў Грэцыі ўвасоблена ў міфе пра спрэчку з АФІНАЙ, у якой вялікі марскі бог аказаўся пераможаны. Сімвал ПАСЕЙДОНА – трызубец (сёння такі ж – эмблема незалежнай Украіны). У яго было многа дзяцей тыпу ЦЫКЛОПАЎ, каня ПЕГАСА. У АІДА (па-рымску ПЛУТОНА, што азначае “нябачны”) не магло быць дзяцей, але жонка была – ПЕРСЕФОНА. Ён жа – бог багацця. Можна меркаваць, што яго рысы паўтораны ў КАШЧЭІ БЕССМЯРОТНЫМ.

    ЗЕЎС (па-рымску ЮПІТЭР) увасабляў сабою стваральны імпульс, разліты ў прыродзе. Гэта божаская воля, якая ўсім кіруе, усё рухае і вядзе свет да пэўнай мэты. Вось чаму ЗЕЎС кахаў многіх багінь, німфаў і смяротных жанчын: праз свае, кажучы па-сучаснаму, гены ён распаўсюджваў гармонію і парадак у прыродзе.

    АФРАДЫТА (“народжаная з пены”) была тытанідай і ў той жа час – алімпійскай багіняй. Яна нарадзілася непасрэдна ад УРАНА і прыходзілася нават ЗЕЎСУ цёткай. Можна лічыць, што яна найбольш захавала рысы першапачатковай ВЯЛІКАЙ БАГІНІ-МАЦІ. Праўда, пазнейшыя грэкі прыніжалі значэнне АФРАДЫТЫ, магутнай міжземнаморскай багіні. Яе мужам быў ГЕФЕСТ, найбольш вядомыя каханыя – МАРС і АДОНІС, дзеці: ЭРОТ, ПРЫАП, ЭНЕЙ і іншыя.

    ГЕРА (ЮНОНА) – сястра і адначасова жонка ЗЕЎСА. Яна доўга не згаджалася ёю стаць. Урэшце ён перакінуўся птушкай, якая належала ГЕРЫ, – зязюляй. ГЕРА ўзяла яе на рукі, а пасля ўжо не змагла вырвацца з абдымкаў ЗЕЎСА, што прыняў свой сапраўдны воблік. На іх вяселле ўсе багі прыслалі свае дары. Бабуля ГЕЯ, напрыклад, падарыла дрэва з залатымі яблыкамі, якія пасля сцераглі ГЕСПЕРЫДЫ (ПЛЕЯДЫ) на краі свету. Сваю шлюбную ноч маладыя правялі на востраве Самас, і яна цягнулася 300 гадоў. ГЕРА часта купалася тут ў чароўнай крыніцы Кане, пасля чаго да яе вярталася цнатлівасць. Была багіняй сям’і і мацярынства, але з ЗЕЎСАМ яны жылі дрэнна з-за яго частых здрадаў. Мяркуюць, што ГЕРА – мясцовая вялікая багіня, культ якой быў пераможаны культам ЗЕЎСА, прынесеным індаеўрапейцамі. ГЕРА вечна праследвала каханак мужа – ІО, ЛЕТА, СЯМЕЛУ. Я мяркую, што “герамі” называлі і жрыцаў, якія праводзілі ініцыяцыю, вось чаму ГЕРАКЛ, імя якога – ад Геры, гэта той, хто прайшоў ініцыяцыю (12 подзвігаў). У ЗЕЎСА і ГЕРЫ былі дзеці, тры з якіх – алімпійскія багі: АРЭС, ГЕФЕСТ і ГЕБА.

    АРЭС (МАРС) – бог вайны, жорсткі і грубы. Яму прысвечана планета Марс, бо яна чырванаватая – колеру крыві. У Марса спадарожнікі – Фобас і Дэймас: гэта яго дзеці ад ВЕНЕРЫ (яшчэ ў іх была агульная дачка ГАРМОНІЯ). АРЭС увасабляе ўсе канфлікты і перашкоды, што сустракаюцца нам у жыцці, усе нашы баі, перамогі і паражэнні. Ён увасабляе і палкасць, ярасць душы, таму да яго часткова падобны славянскі ЯРЫЛА.

    ГЕФЕСТ (ВУЛКАН) – муж АФРАДЫТЫ. Калі ён нарадзіўся вельмі слабенькім і непрыгожым, ГЕРА, незадаволеная сынам, скінула яго з АЛІМПА, але ЗЕЎС пашкадаваў і вярнуў; праўда, ГЕФЕСТ застаўся кульгавы. Бог увасабляў сабою фізічную працу, творчасць, але найперш быў богам кавалёў. Адказваў за агонь, за розныя рамёслы. Рабіў для багоў палацы, залатыя калясніцы і іншыя чароўныя рэчы. Яго творы валодалі цудоўнай сілай. Калі курыліся вулканы – Везувій і Этна, людзі думалі, што там, пад зямлёю, у сваёй майстэрні працуе ВУЛКАН. Паколькі ён пастаянна быў заняты, то за жонкай не сачыў, толькі аднойчы злавіў прама на ложку ВЕНЕРУ і МАРСА ў залатую сетку, якая ўвасабляе, як я мяркую, мараль, законы этыкі.

    ГЕБА – дачка ЗЕЎСА і ГЕРЫ – багіня юнацтва. На АЛІМПЕ падчас балявання яна выконвала ролю падавальшчыцы. Урэшце зрабілася нябеснай жонкай ГЕРАКЛА, узятага на неба. Іх шлюб – злучэнне маладосці і гераізму. ГЕБА дае душы юнацкі запал, сімвалізуе вечны пошук, імкненне ісці далей. Яна ж увасабляе меру, залатую сярэдзіну. У міфах сустракаецца мала.

    ГЕРМЕС (МЕРКУРЫЙ) – сын ЗЕЎСА і тытаніды МАЙІ, дачкі тытана АТЛАНТА, што трымаў на плячах нябесную сферу. ГЕРМЕС адказваў за любы рух, перамяшчэнне, таму апекаваў купцоў, падарожнікаў. Ён жа – вынаходнік астраноміі, матэматыкі, музыкі, кулачнага бою, архітэктуры, усіх гульняў. З яго дапамогай аказваўся магчымы рух па Касмічнай Восі – ён суправаджаў душы нябожчыкаў у Аід.

    АФІНА (МІНЕЎРА) – любімая дачка ЗЕЎСА. Паводле адной версіі, нарадзілася ад першай законнай жонкі ЗЕЎСА тытаніды МЕТЫДЫ, што ўвасабляла розум, думку; паводле іншай – нарадзілася без маці, непасрэдна з галавы ЗЕЎСА. Гэта таксама азначала перамогу патрыярхату над матрыярхатам. Лічылася багіняй ваяўнічай, але зусім не такой, як МАРС, а хутчэй гуманнай, абаронцай Айчыны. Увогуле яе ваяўнічыя функцыі ў класічны перыяд адыйшлі на задні план, а на першы выйшлі функцыі культурныя. Гэта мудрасць, увасобленая ў дзеянні, у цывілізацыйныя дасягненні, здольнасць усё аналізаваць і рабіць правільны выбар. Калі мы ясна бачым тое, што для іншых незразумела, значыць у нас у душы пасялілася АФІНА: мудры чалавек заўсёды бачыць сутнасць з’явы. Птушкай АФІНЫ была сава, ёй жа прысвячалася змяя, а з дрэваў – вярба (іва). У гонар багіні быў пабудаваны самы вялікі помнік эпохі Антычнасці – афінскі Акропаль: цэлы комплекс на гары, дзе асабліва вылучаўся храм Парфенон, прысвечаны АФІНЕ ПАРФЕНАС, што значыць “цнатлівай”. Імем Афіны названа і сталіца Грэцыі. А Мінеўрай лісліва называлі рускую імператрыцу Екацярыну ІІ.

    ДЗЕМЕТРА (ЦЭРЭРА) – сястра ЗЕЎСА, ГЕРЫ, ПАСЕЙДОНА, АІДА – вялікая багіня ўрадлівасці, расліннасці, земляробства. Багіня вельмі старажытныя і надзвычай важная: ёй прысвячаліся самыя вядомыя ў Грэцыі Элеўсінскія містэрыі, у якіх было шмат таямнічага. Яе дачка ад ЗЕЎСА – ПЕРСЕФОНА, жонка АІДА, – яна знаходзіцца паміж небам і зямлёю, і таму іх узаемна ўзбагачае, увасабляе змену пор года ў выглядзе зерня, расліны. Яна ж сімвалізуе натуральныя, але загадкавыя сілы душы, якія трапілі ў палон цёмнага царства АІДА.

    ГЕСЦІЯ (ВЕСТА) – таксама сястра ЗЕЎСА, ГЕРЫ і інш. Праслаўленая тым, што адзіная з алімпійскіх багіняў ні разу не ваявала і ні з кім не спрачалася – выключна міралюбівая, мяккая, добрая. Акрамя таго, як АФІНА і АРТЭМІДА, яна ніколі не адказвала на заляцанні багоў, заставалася цнатлівая. Урэшце яна саступіла сваё месца на Алімпе богу ДЫЯНІСУ, а сама спусцілася на зямлю. У міфах згадваецца рэдка, але ў імперскім Рыме стала самай важнай багіняй. Яе жрыцы-весталкі прымалі значны ўдзел у палітычным жыцці краіны. Багіня была гарантам стабільнасці грамадства.

    АПАЛОН (ФЕБ) і АРТЭМІДА (ДЫЯНА) – дзеці ЗЕЎСА ад паўночнай багіні ЛЕТА (ЛАТОНЫ). ГЕРА пракляла яе і наслала змея ПІФОНА. АПАЛОН, нарадзіўшыся, забіў ПІФОНА, закапаў яго і заснаваў на гэтым месцы Дэльфійскі храм, які часта згадваецца ў творах антычнай літаратуры. АПАЛОН – бог розуму, гармоніі, парадку, сацыяльных зносін. Ён жа – бог СОНЦА і ў гэтай сваёй функцыі замяніў сабою архаічнага ГЕЛІЯСА. У Грэцыі эпохі элінізму стаў увогуле галоўным богам, адцясніўшы на другі план нават свайго бацьку ЗЕЎСА. Ён жа адказваў за мастацтва, кіраваў сваімі сёстрамі – МУЗАМІ, з якімі вадзіў карагоды (карагод прысвечаны Сонцу) на гары Парнас. АПАЛОН – сімвал перамогі над сабою, аб’яднання рацыянальнага і ірацыянальнага, свяшчэннага і звычайнага. Гэта агонь духоўнасці, сімвал гармоніі, цэласнасці.

    АРТЭМІДА (ДЫЯНА) нарадзілася за некалькі хвілін да нараджэння брата і дапамагала маці падчас родаў. Яна і надалей дапамагала парадзіхам, апекавала ўсіх дзяцей і млекакормячых жывёл, хоць сама заставалася цнатлівая і нашчадкаў не мела. Яна ж апекавала ўсе татэмныя кланы, што гаворыць пра яе выключную архаічнасць. Любіла паляваць. АРТЭМІДА кіруе развіццём у чалавеку здольнасці знішчаць у сабе ўсё коснае, аджыўшае, інстынктыўнае. Кожны яе вучань – паляўнічы, што палюе на ўласныя недахопы.

    ДЫЯНІС (ВАКХ) – бог, які даволі позна быў уключаны ў кола алімпійскіх багоў. Як я гаварыла раней, ДЫЯНІС – двойчынароджаны, ён паміраў і адраджаўся. Падобна яму, кожны чалавек здольны ўваскрэснуць і ўзняцца на Алімп, але толькі пасля сыходжання ў падземны свет, інакш кажучы, дасягнуць Раю пасля пакут. Міф пра ДЫЯНІСА распавядае пра таямнічую сувязь паміж смяротным і несмяротным пачаткамі ў чалавеку.

    Усяго алімпійскіх багоў было 12 – лічба зусім невыпадковая, сакральная. Безумоўна, існавалі і іншыя багі (з іх, напрыклад, вельмі папулярны ў народзе быў бог ПАН), духі і божышчы, але алімпійскія – найбольш важныя і найчасцей згадваюцца ў творах мастацкай літаратуры.

 

 

                                          Міфалогія кельтаў

    Амаль уся Заходняя Еўропа была захоплена кельтамі яшчэ ў ІІ тыс.да н.э. Свет кельтаў у многім таямнічы для вучоных, хоць пра іх пісалі шмат якія антычныя аўтары. Прарадзіма кельтаў – хутчэй за ўсё поўдзень Урала, Цэнтральная Азія.

    Усюды, дзе з’яўляліся кельты, яны ўзводзілі паселішчы і ўмацаваныя сядзібы арыстакратыі, якія называліся вікамі, а на ўзвышшах будавалі капішчы. Шырокай была сетка дарог, што аб’ядноўвала правінцыі. На перакрыжаваннях сухапутных і рачных дарог – рынкі. Кельты былі цудоўнымі металургамі. Пазней рымляне і германцы ў многім выкарысталі дасягненні кельтаў.

    Спачатку кельты былі ваярамі, а пасля, асеўшы на зямлі, сталі надзвычай клапаціцца пра свой дабрабыт і пазбягалі боек з агрэсіўнымі суседзямі. У выніку рымляне і германцы выцеснілі іх. Кельты перамясціліся ў Ірландыю, Уэльс, Шатландыю і на паўвостраў Брэтань на захадзе Францыі. Выключнае значэнне мелі ў кельтаў жрацы друіды.

    Духоўны набытак кельтаў убірае некалькі пластоў, як і кожная міфалагічная сістэма. Асабліва добра захаваліся паданні кельтаў Брытанскага архіпелага – лічба песен-саг (фактычна міфаў) даходзіць да 161. Некаторыя даследчыкі называюць і больш. Яны былі запісаны ў Х-ХІ стст. і таму захаваліся.

    Галоўнае ў міфалогіі кельтаў – анімізм, абагаўленне прыроды, вера, што Прырода можа гаварыць з чалавекам. Вобраз гаворачай Прыроды паўтараецца ва ўсіх творах фальклору. Самі кельты гутарылі з Прыродай мовай магіі. Свяшчэнныя істоты ў кельтаў – бык, вяпрук, сокал, рыбы.

Мадэль свету кельтаў: у цэнтры Свяшчэннае Дрэва пад назвай Да Дэрга (корань “дрэ”). Каля яго – Крыніца Божай Мудрасці. Тут плавае ласось мудрасці. На захадзе, пасярод акіяна, што акружае зямлю, знаходзяцца Астравы Блажэнных. Там спыніўся час і пануе вечная маладосць. Кіруе раем ТРЭН.

    Кельты лічылі ваду першаасновай і вытокам усяго існага. Большасць рэчак Заходняй Еўропы маюць у аснове імёны кельцкіх багіняў, што звязаны з урадлівасцю.

Ёсць паданні пра сутыкненне свету багоў і людзей са светам падземных дэманаў, якое адбываецца на памежжы старога і новага года. Дэманы разбураюць боскую гармонію свету. У агні і багі, і свет гінуць. Але кожны раз адраджаюцца наноў. Новы год адзначаўся ў апошні дзень кастрычніка – адсюль еўрапейскае свята Хелоўэн, якое прыйшло і да нас.

Асноўная група кельцкіх багоў называлася: ПЛЯМЁНЫ БАГІНІ ДАНУ. Яны ж выступаюць як чацвёртая хваля заваявання Ірландыі. Пятая хваля – СЫНЫ МІЛЯ, якія перамаглі багоў ДАНУ. Апошнія пасяліліся пад курганамі Ірландыі. ДАНУ (ДОН) – Маці багоў, ВЯЛІКАЯ БАГІНЯ ЗЯМЛЯ. Муж яе – бог БЕЛ, падобны да беларускага БЕЛАБОГА. Свята яго – 1 мая. Валійцы свае найбольш вядомыя дынастыі ўзводзяць да багіні ДОН і да яе дзяцей. З іх найбольш вядомы ДАГДА (ДАЖБОГ) – бог Сонца і ведаў. Іншыя багі, дзеці ДАНУ наступныя:

ЕЗУС – больш за іншых звязаны з Сусветным Дрэвам. Усе ахвяры, што яму прыносяць, вешаюць на дрэве. У адной руцэ трымае сякеру ці серп, у другой – дрэва. Належыў яму бык як жывёла, найбольш звязаная з Небам. ТАРАНІС – кельцкі бог-грымотнік. У адной руцэ трымаў калясо, у другой – палку, што ўвасабляла маланку і нябесны агонь. Захаваліся калоны ў Брэтані, наверсе якіх ТАРАНІС працінае кап’ём змеепадобную істоту, значыць, ён – змеяборца. Слова “таран” у валійцаў і брэтонцаў і сёння азначае “гром”.

ЛУГ – бог святла, блізкі да Сонца. Прадстаўлены прыгожым маладым ваяром. Падобны да ЯРЫЛЫ. Нямала паселішчаў уключаюць яго імя: назвы гарадоў Ліён, Лан, Лэйден, Лугана азначаюць “крэпасць Луга”. Можа быць, нават Лондан абавязаны ЛУГУ. ЛУГА ўшаноўвалі штогод 1 жніўня. Сагі распавядаюць, што зброяй ЛУГА з’яўляецца магічнае кап’ё племені багіні ДАНУ. Большасць сагаў прысвечаны сыну ЛУГА – эпічнаму герою КУХУЛІНУ. Прайшоўшы праз стагоддзі, ЛУГ ператварыўся ў маленькага гнома, што хавае ў зямлю скарбы.

 ЭПОНА – багіня-апякунка коней. Яна часта паказана верхам на кані. Рымскія коннікі былі зачараваны абаяннем кельцкай багіні, і ў іх асяроддзі шырока распаўсюдзіліся выявы ЭПОНЫ. На мелавай паверхні раўніны ў Англіі – агромністая выява каня: можа быць, гэта адлюстраванне ЭПОНЫ. Яна ж разумелася як багіня ўрадлівасці.

БРЫГІТА, дачка бога СОНЦА ДАГДЫ, маці медыцыны, дапамагала падчас родаў. Уяўлялі яе птушкай з чалавечай галавой. Гэта вельмі старажытная і аўтарытэтная багіня, якая ў хрысціянстве стала Святой Брыгітай. Свята яе – 1 лютага. У эпоху рымскага панавання яе пачалі набліжаць да АФІНЫ-МІНЕЎРЫ.

МАНАВІДАН – бог мора і ўладар іншасвету, які называўся Востравам Яблык (АВАЛОНАМ) (як і сад ГЕСПЕРЫД). Яго жонка пакахала КУХУЛІНА, але ўрэшце засталася з мужам. Ён – адзін з продкаў легендарнага КАРАЛЯ АРТУРА. У раннім Сярэднявеччы ператварыўся ў караля Марка, аднаго з герояў эпасу пра Трыстана і Ізоту.

 МАРГАНА – уладарка Авалона, багіня зімы, смерці, цемры. Менавіта яна як зводная сястра караля АРТУРА пераносіць яго смяротна параненае цела на гэты востраў. Цыкл міфаў пра АРТУРА – найбольш вядомы кельцкі эпас, які шырока эксплуатуецца сёння ў літаратуры фэнтэзі і ў кіно.

 

Міфалогія германцаў

Вытокі духоўнага свету германцаў варта шукаць на раўніне цэнтра Еўразіі – ад Карпат да Алтая, пры гэтым неабходна ўлічваць гарадскую цывілізацыю поўдня Сярэдняй Азіі, Пярэдняй і Малой Азіі V-ІІ тыс.да н.э. На мяжы ІІІ-ІІ тыс.да н.э. сфарміравалася археалагічная культура “шнуровой керамікі”, якая мела дачыненне да складвання не толькі германскага, але і прабалцкага, і пракельцкага, і праславянскага светаў – гэта адзіная культура.

Месца крышталізацыі прагерманскага свету, магчыма, Скандынавія, і менавіта яе натуральная ізаляванасць ад кантынента аказалася падставай для яркай своеасаблівасці германскай міфалогіі, культуры, усяго ладу матэрыяльнага і духоўнага быцця. У сярэдзіне ІІ тыс.да н.э. прагерманцы пачалі адваротны рух з поўначы на поўдзень і ўсход, адціскаючы кельтаў, славян, а пазней і лацінян-рымлян.

У ХІІІ ст. паўночна-германскія сагі сабраў Сноры Стурлусан. У іх гаворыцца пра свет, утвораны са спалучэння вады, агню і холаду. Хаос ператварыўся ў арганізаваны Космас. Раней за багоў узніклі веліканы. Адзін з іх – ІМІР – быў народжаны ў выніку астывання падземнай вады. Ад велікана БУРЫ нарадзіліся багі, якія з вады паднялі зямлю і з дрэва зрабілі людзей, удыхнуўшы ў іх жыццё. Падняты востраў пасярод акіяну называецца МІДГАРД. Пасярод яго расце Свяшчэннае Дрэва ІГДРАСІЛЬ. Брат і сястра СОЛЬ і МАНІ (СОНЦА і ПОЎНЯ) пачалі днём і ноччу асвятляць свет. Старэйшы з сыноў БУРЫ – БОР (магчыма, ад яго паўночная краіна ў грэкаў называлася ГІПЕРБАРЭЯЙ, а паўночны вецер БАРЭЕМ). Большасць багоў – сыны БОРА. З іх найбольш вядомы – я яго неаднаразова згадвала – ОДЗІН. Ён мае мноства імёнаў або эпітэтаў да імені: ІГ, ХАР, ВАТАН. ОДЗІНУ належаць вораны і ваўкі, а таксама конь СЛЕПНІР з васьмю нагамі. Яму служаць і ваяўнічыя дзяўчыны ВАЛЬКІРЫІ. Жанаты ён з багіняй ФРЫГ.

ОДЗІН цесна звязаны з Сусветным Дрэвам. Сама назва ясеня Ігдрасіль азначае “Конь Іга”. Каб здабыць руны, што знаходзяцца на свяшчэнным дрэве, ОДЗІН праходзіць надзвычай складаную ініцыяцыю: сам сябе працінае кап’ём і дзевяць дзён вісіць на ясені. За такое ахвяраванне ён атрымоўвае права напіцца са свяшчэннай крыніцы, што цячэ з-пад каранёў Ігдрасіля і атрымоўвае Руны, у якіх заключана ўся мудрасць свету. Германцы доўга знаходзіліся ў ізаляцыі, таму ў іх вельмі добра захаваліся агульныя індаеўрапейскія ўяўленні пра Касмічнае Дрэва. ОДЗІН у асяродку веліканаў здабыў мёд паэзіі, таму ён з’яўляецца богам паэзіі і апекуном паэтаў-скальдаў. Валодае ён таксама магіяй і чараўніцтвам. Аднойчы ён падарожнічаў у ХЕЛЬ – царства памерлых. Імя ОДЗІНА сустракаецца ў многіх назвах рэк, азёр і гор Скандынавіі.

    Калі германцы перайшлі жыць на кантынент, ОДЗІН пачаў называцца ВАТАНАМ або ВАДАНАМ (можа, адсюль “вада”?), а яго жонка – ФРЭЯЙ (адсюль слова “фраў”). Шматлікія надпісы з імёнамі Одзіна і Ватана датуюцца VІ-VІІІ стст.

    Усе каралі англасаксаў свой род узводзяць да ОДЗІНА-ВАТАНА. Дацкі каралеўскі род Скьёльдунгаў узыходзіць да СКЬЁЛДА, сына ОДЗІНА. ОДЗІН таксама – першапродак легендарнага каралеўскага рода Вёльсунгаў, да якога належыць герой “Эпаса пра Нібелунгаў” СІГУРД. Саксон Граматык у ХІІІ ст. пісаў, што Одзін – рэальна існуючы старажытны кароль, які быў абагоўлены. Сёння даследчыкі зноў вярнуліся да гэтай думкі. Менавіта Одзін вывеў першагерманцаў з раёна ракі Дон і прывёў у Скандынавію. У позніх германскіх паданнях ОДЗІН стаіць на чале Дзікага палявання: ён узначальвае душы памерлых. Магчыма, гэта легенда стала штуршком для задумы нашым Уладзімірам Караткевічам вядомай аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха”.

    ФРЫГ-ФРЭЯ – жонка ОДЗІНА, багіня кахання і шлюбу, сямейнага ачага, блізкая да славянскай ЛАДЫ. “Фрыг” на старажытнанямецкай мове – “каханая”.

    ТОР – сын ОДЗІНА і ЁРД-ЗЯМЛІ. Ён аналаг нашаму ПЕРУНУ – бог-грымотнік. Яму адпавядае дзень чацвер, дуб, молат (“молат” меў той жа корань, што і “маланка”). Калясніцу ТОРА возяць два казлы. Ён іх пастаянна спажывае ў ежу, але яны чароўным чынам уваскрасаюць. ТОР вартуе МІДГАРД – зямлю людзей і абараняе АСГАРД – нябеснае паселішча багоў. Сёння вядома, што Асгард быў рэальным горадам, які стаяў пасярод старажытнай прарадзімы германцаў у Сярэдняй Азіі, – яго раскапалі.

Скальды, паэты германцаў, любілі спяваць, як ТОР лавіў рыбу, а вылавіў СУСВЕТНАГА ЗМЕЯ, што жыў у глыбіні акіяна. ТОР з ім паб’ецца апошнім боем перад канцом свету: Бог заб’е ЗМЕЯ, але, прайшоўшы дзесяць крокаў, памрэ з-за атрутных укусаў.

ТОР галоўным чынам падарожнічае на ўсход, у краіну веліканаў. У яго ёсць пояс сілы, цудоўныя пальчаткі і чароўная палка. Пра ТОРА захавалася шмат розных паданняў. Яго жонка – багіня СІЎ з залатымі валасамі, што ўказвае на яе сонечнае паходжанне. Аднойчы брат-блізнец ОДЗІНА ЛОКІ абстрыг ёй валасы. ТОР загадаў карлам выкаваць ёй новыя валасы, якія тут жа да яе галавы прыраслі. Валасы СІЎ увасабляюць у Скандынавіі ўрадлівасць.

ВАЛЬКІРЫІ – жаночыя божышчы, якія даруюць перамогу і пагібель у баі. Загінуўшых герояў яны забіраюць у ВАЛЬХАЛУ – нябесны рай. Там ваяры балююць, п’юць малако цудоўнай казы і пастаянна ядуць мяса дзіка. ВАЛЬКІРЫІ прыслужваюць за сталом. Яны блізкія да багінь лёсу.

У германцаў былі розныя дынастыі багоў – АСЫ і ВАНЫ. АСЫ паходзяць ад веліканаў. Вайной АСАЎ і ВАНАЎ закончыўся Залаты век. Краіна ВАНАЎ, згодна сагам, – ніжняе цячэнне Дона. ВАНАМ сагі прыпісваюць інцэст з сёстрамі, чараўніцтва, прароцкі дар. З іх найбольш вядомы бог НЬЁРД, бацька ФРЭІ, жонкі ОДЗІНА. НЬЁРД – уладар над морам, ветрам і агнём, апякун мараходства, рыбалоўства і палявання. Пасля заканчэння вайны АСАЎ і ВАНАЎ НЬЁРД пайшоў у заложнікі да АСАЎ. Перад канцом свету НЬЁРД вернецца да ВАНАЎ. Хутчэй за ўсё АСЫ – гістарычныя персанажы, пазней абагоўленыя.

Сярод АСАЎ не менш вядомы, чым ОДЗІН, яго брат-блізнец ЛОКІ. Гэта трыксцер – ён хітры, каварны, вечна шкодзіць іншым багам. АД ЛОКІ веліканша АНГРБОДА нарадзіла велізарнага ваўка ФЕНРЫРА, што гоніцца за сонцам і глытае яго кожную ноч, а таксама СУСВЕТНАГА ЗМЕЯ і іншых пачвар. ОДЗІН стварыў усё добрае, а ЛОКІ – усё дрэннае. Урэшце багі страцілі цярпенне, злавілі ЛОКІ і прыкавалі яго да трох камянёў. Быць яму ў такім становішчы да канца свету. А тады ЛОКІ прывядзе ў Хель карабель мёртвых, якія будуць біцца з багамі. Яго сын воўк ФЕНРЫР таксама прыкаваны, але перад канцом свету парве ланцуг і праглыне ОДЗІНА.

Такім чынам, для германска-скандынаўскай міфалогіі ў многім характэрны эсхаталагічныя матывы (матывы, звязаныя з канцом свету). У той жа час гэта міфалогія, якая адлюстравала нейкія сапраўдныя гістарычныя падзеі, звязаныя з перасоўваннем па Еўразіі індаеўрапейскіх плямёнаў.

 

Міфалогія балтаў

Продкі сучасных балтаў – у многім аўтахтоны Еўропы, якія перамяшаліся з індаеўрапейскімі плямёнамі, што прыйшлі на тэрыторыю паўночнага усходу Еўропы не пазней ІІІ тыс.да н.э. Пазней на іх зямлю не было эпахальных нашэсцяў, таму балцкая міфалогія захавала першасныя індаеўрапейскія ўяўленні.

Асноўныя багі:

 ДЫЯВАС – уладар нябёсаў і зямлі. Ад НЕБА-КАРОВЫ ён нарадзіў блізнят – брата і сястру, якія ўвасаблялі ўрадлівасць і земляробства (як у Месапатаміі ІШТАР і ТАМУЗ). Пазней паданне пра інцэст брата і сястры было заменена на міф пра двух братоў-блізнят і іх сястру СОНЦА-САЎЛЕ. МЕНУ – бог МЕСЯЦ, муж САЎЛЕ, зоркі – іх дзеці, акрамя ранішняй зоркі АЎШРЫ-Венеры – дачкі САЎЛЕ і ПЯРКУНАСА.

 САТВАРАС – бог-стваральнік, але ясна, што працаваў ён разам з ДЫЯВАСАМ. САТВАРАС – стваральнік толькі свойскай жывёлы і яе апякун. Яму прыносяць у ахвяру белых пеўняў.

 ПЯРКУНАС – старажытны бог маланак, навальніцы, даравальнік дажджу, апякун ваяроў; змагаецца з ВЯЛНІСАМ. У адной руцэ бог-грымотнік трымае казла, у другой – сякеру. Імчыць па небе на вогненай калясніцы, жыве на высокай гары (Сусветнай Гары) з размешчаным на ёй Дубам (Сусветным Дрэвам).

ЛІГА – бог радасці і летняга сонцавароту (у нас КУПАЛА).

ВЕЙПОНС – бог вятроў, які ўяўляўся ў вобліку чалавека з крыламі за спіною і з двума тварамі.

УСІНЬШ – сын ДЫЯВАСА, блізкі да ЯРЫЛЫ, бо вяртаецца на зямлю кожную вясну, апякуе коней; ён звязаны з расою, з мёдам і з півам.

ЛАЙМА, дачка ДЫЯВАСА, багіня лёсу і шчасця, апякунка роду, дапамагае дзяўчатам у выбары жаніхоў, арганізоўвае вяселлі, аберагае цяжарных; блізкая да славянскай ЛАДЫ.

 ЖЭМІНА – багіня Зямлі. Ёй ахвяруюць хлеб, кладучы яго ў баразну і выліваючы туды піва.

 ВЯЛНІС (ВЕЛС) – бог свойскай жывёлы і падземнага свету, супраціўнік ПЯРКУНАСА, ад якога хаваецца, перакідваючыся ў карову, кошку, сабаку, свінню, казла, шчупака, часам і ў чалавека, і хаваецца за камянямі, дрэвамі, куды пасылае свае стрэлы-маланкі ПЯРКУНАС. Перамога апошняга над падземным богам – гэта навальніца, дождж, у выніку якога вызваляецца насенне, што трымаў ВЯЛНІС пад зямлёю, і падымаецца над паверхняй зямлі, прарастае. Балты верылі, што ВЕЛС пасе душы памерлых і таму прыносілі яму багатыя ахвяры. Рай балты разумелі як пашу. ВЕЛСУ быў прысвечаны месяц кастрычнік.

Як бачым, існуюць шматлікія моўныя і міфалагічныя паралелі паміж культурай кельтаў, балтаў і славянаў, а таксама германцаў. Археалагічная культура ”шнуровой керамікі” з’яўляецца агульнай для гэтых этнічных сем’яў. Веданне культуры суседніх з беларусамі народаў у многім дапамагае зразумець духоўны набытак нашых далёкіх продкаў, рэканструяваць іх міфалагічную спадчыну.

 

                Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1.Што ўвасаблялі багі Антычнай Грэцыі і Рыма? Якое філасофскае напаўненне гэтых вобразаў?

2.У якіх творах антычнай літаратуры сустракаюцца багі як персанажы?

3.Што вы ведаеце пра раслінны каляндар друідаў?

4.Чым блізкія багі кельтаў да славянскіх багоў?

5.Вызначце рысы падабенства паміж германскімі, балцкімі і славянскімі багамі. Чым абумоўлена такое падабенства?

 

Лекцыя 15

Тэма 17. Міфалагема ДОМА ў славянскай культуры

                                 План лекцыі:

1. Семіётыка Дома.

2. Гарызантальны план дома.

3. Вертыкальны план дома.

4. Дамавыя духі.

 

    Жыллё – адзін з важнейшых сімвалаў культуры. З паняццем “дом” можна суаднесці ўсе важнейшыя катэгорыі выяў свету ў свядомасці чалавека.

    Жыллё – схема прасторы, квінтэсэнцыя асвоенага чалавекам свету. Вобраз дома ў традыцыйнай выяве свету перш за ўсё звязаны з такімі агульнафіласофскімі паняццямі, як прастора і час.

    Кожная рэч мае дваістую прыроду: любую рэч можна выкарыстаць і як уласна рэч, у яе прызначэнні, і як знак, сімвал. Тое ж і дом. Мы будзем разглядаць дом як знак, сімвал культуры. Акрамя таго, дом мае эстэтычную, магічную функцыі, функцыю рэгіянальнай і саслоўнай прыналежнасці і інш.

    Са з’яўленнем жылля ў нашых продкаў свет набыў рысы прасторавай арганізацыі, якія актуальныя і сёння. З’явіўся універсальны пункт адліку ў прасторы. Дом надаў свету прасторавы сэнс, аддзяліў чалавека ад космасу і ў той жа час унёс космас у жыллё. Гэта вельмі важны момант. У храме гэта рабілася свядома, а ў жылым доме, хутчэй за ўсё, неўсвядомлена. Структура дома паўтарае структуру свету: тры ўзрозні па вертыкалі, чатыры па гарызанталі.

     У многіх індаеўрапейскіх мовах слова “дом” (“domos”) азначаў спачатку не жыллё, а сям’ю. Сапраўды, слова “дом” у беларускай і рускай мовах шматзначныя.

    Праблема культурнага асваення свету – адна з цэнтральных у культуралогіі. Французскі археолаг і этнограф Ж. Леруа-Гуран лічыць, што асваенне часу і прасторы было больш важным крокам для фарміравання чалавека, чым, напрыклад, выраб прыладаў працы.

    Прастору і час можна лічыць асвоенымі, калі іх часткі названы ў мове, а таксама адлюстраваны ў абрадзе, напрыклад, каляндарныя абрады зафіксавалі рытмічныя змены пор года. Рытуалізаваная аказалася і будаўнічая практыка славянскіх народаў. Кожны рытуал быў закліканы забяспечыць устойлівыя сувязі паміж жыццём людзей і касмічным ладам.

    У рытуале важнае значэнне мелі выбар месца і часу, а таксама матэрыялу для будаўніцтва.

    Асноўным будаўнічым матэрыялам у славянаў было дрэва. Да ХХ ст. мы, можна сказаць, жылі ў драўлянай эры, настолькі важную ролю ў нашым жыцці адыгрывала дрэва. У міфалогіі панаваў вобраз Касмічнага Дрэва, або Прадрэва, які з’яўляўся ўвасабленнем канцэпцыі будовы Сусвету. Варта ўспомніць і такія з’явы, як анімізм і татэмізм, бо продкі адухаўлялі дрэвы, а некаторыя з іх лічыліся нават татэмамі, напрыклад, у рускіх і беларусаў – бяроза, дуб, вярба, ва ўкраінцаў – таполя. На ўзроўні падсвядомасці этнасаў культ дрэў дайшоў да нашага часу ў рэлігійных і касмалагічных уяўленнях, якія адлюстраваны ў выяўленчым мастацтве, архітэктуры, харэаграфіі, святах, гульнях, слоўным фальклоры, мове, асаблівасцях псіхікі.

    Дзеянні многіх літаратурных твораў беларусаў і рускіх (а таксама і ўкраінцаў, палякаў, чэхаў, славакаў, лужычан) праходзіць у лесе, на фоне лесу. Так, раманы рускіх пісьменнікаў Паўла Мельнікава-Пячэрскага “У лясах” і Леаніда Лявонава “Рускі лес” – у значнай ступені культавыя. У беларускай літаратуры такі культавы твор з’явіўся яшчэ ў эпоху Адраджэння – паэма “Песня пра зубра” Міколы Гусоўскага. У сучаснай літаратуры дрэва выступае як сімвал жыцця, яно паўстае менавіта ў кантэксце нацыянальнай светабудовы. Прыкладам, у Аляксея Пысіна дуб – як Прадрэва, як Дрэва Жыцця, у Рыгора Барадуліна “дрэва вечнага руху” – гэта само вянчанне прыроды з часам, для Аркадзя Куляшова сасна і бяроза разам – адзінае сусветнае Касмічнае Дрэва, у Анатоля Сыса Пан-лес – як храм, адкрыты ўсім для споведзі, для духоўнага ўдасканалення.

    У кожным рытуале, а таксама ў жыллі, ёсць шэраг агульных класіфікатараў, так званых універсальных апазіцый: свой/чужы, верх/ніз, мужчынскі/жаночы, жывы/мёртвы і г.д.

    Забароненымі для будаўніцтва былі “свяшчэнныя” дрэвы. Яны раслі на месцы разбуранай царквы ці капліцы, ці на магіле. Гай са старымі ці высокімі дрэвамі таксама лічыўся свяшчэнным. Не ссякаліся дрэвы з нейкімі анамаліямі, напрыклад, пакручастым комлем. Грахом было ўвогуле ссякаць усе старыя дрэвы: меркавалася, што яна павінны памерці сваёй смерцю. Ні ў якім разе нельга было выкарыстоўваць для будаўніцтва і праклятыя дрэвы, якія ў беларусаў называліся “стаяросавымі”: яны, як правіла, раслі на месцы старых дарог або на ростанях: перакрыжаванне заўсёды звязвалася са знаходжаннем там нячыстай сілы. Дарэчы, словы “дрэва” і “дарога” ўзыходзяць да аднаго кораня.

    Беларусы лічылі самым спрыяльным часам для нарыхтоўкі лесу сакавік і красавік, бо сок, што ішоў з абуджанай зямлі ў гэтыя месяцы, умацоўваў дрэвы.

    Месца для будаўніцтва жылля вызначалася не толькі практычнай неабходнасцю, але і сімвалічнай, рытуальнай. Дом нельга было будаваць там, дзе раней была дарога, або лазня, або спаленае маланкай жыллё, або могілкі, або там, дзе хто-небудзь параніўся сякерай, нажом ці касою. Шчаслівым лічылася месца, на якое любіла класціся свойская жывёла. Часта месца вызначалася з дапамогай варажбы. Па кутках будучага дома гаспадар сыпаў вечарам чатыры жменькі зярнятак. Калі раніцай яго ніхто не парушыў, месца лічылася ўдалым. Часта гэта была воўна, якая за ноч павінна была стаць вільготнаю, або крэйда, да якой павінны сабрацца мурашкі. Усё гэта асацыявалася з багаццем, урадлівасцю.

    Выбар часу для пачатку забудовы таксама вельмі важны. Гэта тлумачыцца тым, што будаўніцтва неабходна было ўдала “ўпісаць” у дэталёва распрацаваны сцэнарый гадавога цыклу абрадаў. Рускія, напрыклад, лічылі, што лепш за ўсё пачынаць будаўніцтва ранняй вясной і пры новаўтвораным месяцы, таму што самым сакральным часам быў стык старога і новага года. А раней новы год пачынаўся вясною. З дзён тыдня дазваляліся толькі аўторак і чацвер, бо панядзелак, серада, пятніца – дні цяжкія.

    Важны момант у будаўніцтве – ахвярапрынашэнне. Так званая “будаўнічая ахвяра” зафіксавана ва ўсіх народаў свету. Ва ўсходніх славянаў у якасці будаўнічай ахвяры ў асноўным выкарыстоўваліся конь і певень (курыца) як сімвалы агню. Нават сёння на Палессі падчас будаўніцтва лазні абавязкова напачатку забіваюць курыцу. На поўначы Расеі яшчэ нядаўна закладвалі пад фундамент драўляныя лялькі – яўную замену чалавечых ахвяр. Былі і бяскроўныя ахвяры: грошы, ладан, воўна, зерне. У Заходняй Еўропе закопвалі збаны з розным харчам. Я асабіста лічу, што забойства РОМУЛАМ РЭМА падчас закладкі Рыма – яўная будаўнічая ахвяра.

Цеслярам прыпісвалі якасці чараўнікоў, магічныя веды, сувязь з іншасветам. На Беларусі і Украіне лічылі, што, незадаволеныя пачастункам або разлікам, цесляры могуць наклікаць на дом розныя няшчасці: пажар, буру, хваробы. Яны маглі пасадзіць у дом КІКІМАРУ. У казках цесляры спаборнічаюць з чортам і заўсёды перамагаюць, як і кавалі.

Абрад ахвярапрынашэння звычайна звязаны з укладкай першага вянца. Гэта важна, бо звязана з міфалагічнай ідэяй першага, пачатковага, якое заўсёды сакральнае. Напрыклад, адзін з відаў варажбы на Новы год: першага сустрэчнага спытаць імя – яно і будзе імем жаніха. Важнае значэнне меў першы сеў, мука з першага ўраджаю. У старажытных рымлян першыя дні кожнага месяца лічыліся святочнымі і называліся “календамі”, адсюль – каляндар.

У Беларусі цесляры пасля ўкладкі першага вянца каго-небудзь закліналі, каб доўга не жыў. Звычайна гаспадары прасілі будаўнікоў, каб закліналі прусакоў ці мышэй. У першы вянец на Беларусі клалі зёлкі, сабраныя на Купалле, і клікалі Івана ды Мар’ю. Гэта вельмі цікавы момант. Калі ў сям’і няма нікога з такімі імёнамі, клічуць чужых. Дарэчы, глыбінная сімволіка Купалля таксама звязана з ІВАНАМ ды МАР’ЯЙ, братам ды сястрой, што ўступілі ў інцэст. Па-рознаму тлумачаць гэты цёмны момант, звычайна – у духу З.Фрэйда. Я ж лічу, што тут адбілася памяць пра андрагіннае божышча КУПАЛУ, што ўвасабляў і жаночы, і мужчынскі пачаткі. А КУПАЛА – тое ж, што АПАЛОН, – свята, жыццё. Ва ўсялякім разе, Іван ды Мар’я сімвалізуюць нейкую моцную сувязь, што вельмі важна падчас звязвання вянцоў зруба.

Першы вянец – глыбокі сімвал. Ён аддзяляў хатнюю прастору ад асяроддзя, унутранае ад знешняга. Чалавек з моманту сваёй самасвядомасці, гэта значыць, вылучэння з прыроды, імкнуўся ўстанавіць межы і гэтым забяспечыць сабе бяспеку. (Нават жывёлы “мецяць” сваю тэрыторыю.) Семантыка слова “вянец” ляжыць у сферы трох кодаў: прасторавага, сацыяльнага і тэхналагічнага. Усяго ў гэтага слова каля 20 значэнняў: кола, абруч, ззянне вакол галавы, карона, вясельны вянец, сам шлюб, муж і жонка, упрыгожанні вакол слупа ці глечыкаў, ярус бярвення, сям’я, двор, гаспадарка, горны хрыбет, трыумфальны вянец, гонар, слава, упрыгожанне, узнагарода, завяршэнне справы (“Канец – справе вянец”). Раней дом быў круглы (пабудова з костак маманта), відаць, адсюль гэта слова. Круг і квадрат – асноўныя формы арганізацыі прасторы. З квадратам суадносіцца мужчынскі пачатак, з кругам – жаночы.

Сцены абмяжоўвалі прастору, але дзверы і вокны як бы здымалі поўнае абмежаванне, з’яўляліся сувяззю са знешнім светам. Значэнне мяжы дзвярэй, парога і сёння засталося: нельга вітацца праз руку і перадаваць што-небудзь праз парог, сядзець на парозе, бо парушаецца мяжа паміж сваім і чужым. У старажытнасці да ўсіх межаў – і прасторавых, і часавых (Новы год) – ставіліся надзвычай сур’ёзна, былі нават асобныя багі, якія адказвалі за граніцы.

Разрыў мяжы ў дзвярах – месца вельмі небяспечнае, таму іх аберагалі: прыбівалі, да прыкладу, конскую падкову, каб засцерагчыся ад нячысцікаў; украінцы вешалі крапіву, беларусы – палын, часнок. Жаніх пасля вянчання павінен быў перанесці нявесту праз парог свайго дома, каб абараніць яе: раней пад парогам хавалі нябожчыкаў, і духі продкаў маглі паставіцца варожа да яшчэ незнаёмай дзяўчыны.

Як і дзверы, акно звязвае са знешнім светам – прычым са светам касмаганічных з’яў і працэсаў – сонцам, месяцам, ветрам, бакамі свету. Адсюль касмічная (часцей салярная) сімволіка на аканіцах.

Небяспечна астаўляць адкрытым вакно на ноч, бо ў яго могуць заляцець вупары. Нельга выліваць праз вакно ваду, памыі, пляваць і інш.

Акно – вока дома, гэта трывала зафіксавана ў народнай культуры. Часцей за ўсё яно і разумеецца як праваднік святла, напрыклад, балгарскае “прозорэц”. Адсюль сімволіка акна як вобраза святла, яснасці, звышбачнасці, што дазваляе ўстанавіць сувязь чалавека, яго душы з сонцам, з нябеснымі аб’ектамі, Богам. Акно звязана з іншым вокам – Сонцам. Яны адпавядаюць адно аднаму як носьбіты святла. Над вокнамі часта паказана сонца або сонца з вокам. Акно – сувязь са знешняй прасторай, калі сам чалавек застаецца знутры.

Ёсць сувязь паміж акном і дзявоцкасцю. Жанчына ўнутры дома, мужчына звонку, пад акном, – шырока вядомы матыў яшчэ ў казках (“Сіўка-бурка”) і ў мастацтве. Адсюль узніклі нават віды лірыкі – серанада (вячэрняя песня) і альба (ранішняя песня) у Іспаніі. У Польшчы пад вокнамі нявесты білі посуд – біццём, шумам адганялі злых духаў. Цікавая тэма – калядаванне каля акон як абмен падарункамі паміж прадстаўнікамі розных светаў. Важнае значэнне заўсёды мелі звесткі, атрыманыя праз акно: як правіла, яны звязаны з рэзкімі пераменамі ў лёсе чалавека (“Три девицы под окном…”).

У большасці рэгіёнаў Зямлі акно ўзнікла позна. Храмы даволі доўга існавалі без акон: самыя сакральныя часткі храма – свяцілішча, алтар – імкнуліся схаваць. У зікуратаў Шумера і ў храмах Егіпта не было акон. Не было іх, відаць, і ў храме Саламона. Першапачаткова вокны ў рымскім, візантыйскім, арабскім жыллі выходзяць ва ўнутраны двор, а вакол – глухая сцяна. Калі ж вокны пачынаюць, нарэшце, выходзіць на вуліцу, яны абкружаюцца магічнай разьбой, арнаментам.

Акно – важны сімвал у эпохі Сярэднявечча, Рэнесансу, Барока. У рамантыкаў акно – сімвал прарыву ў невядомае, сімвал паэтычнага натхнення, а ў любоўных сюжэтах – апошняя мяжа, што раздзяляе закаханых. У жывіпісе сімвалістаў (Сальвадора Далі, Марка Шагала) гэты вобраз дадаткова падкрэслівае шматмернасць свету, напрыклад, выгляд з акна – карціна ў карціне. У мадэрністаў матыў акна – татальная непазнанасць быцця (за акном – сцяна).

Чатыры сцяны ў хаце як чатыры бакі свету. Страха – верхняя мяжа. Неба лічылася страхой над Зямлёю. Гэта метанімія і ўсяго дома: “жыць пад адной страхой”, “отчий кров”. Страха – як бы дасягненне неба, калі ўлічыць, што дом – эквівалент Сусветнага Дрэва. Дасягалася асноўная мэта рытуалу: устанаўленне трывалай сувязі паміж небам і зямлёю – свет паўставаў гарманічным.

Дом яшчэ не поўнасцю ў сферы культуры, хоць ужо вылучаны з прыроды. Чалавек, які першы ўвайшоў у новы дом, робіць яго прастору асвоенай, але за кошт свайго жыцця – ён хутка памрэ. Вось чаму першым звычайна ўваходзіў самы старэйшы. Але ўвогуле ў Еўропе прынята першымі запускаць ката ці пеўня. Акрамя таго, дом яшчэ лічыўся нячыстым, а певень – сонечная птушка – ачышчае. Успомнім, як у апавяданні Максіма Гарэцкага “Роднае карэнне” нячысцікі пасяліліся ў новым доме, і там немагчыма было начаваць. Паводле матэрыялаў нашых фалькларыстаў, у беларусаў новы дом засяляўся паступова, у ім начавалі на працягу сямі начэй (сакральная лічба) розныя істоты: у першую ноч – певень, у другую – кот, у трэцюю – парася, у чацвёртую – авечка, у пятую – карова, у шостую – конь, а ў сёмую – сам гаспадар з агнём, свечкай і свежым хлебам (для ДАМАВІКА).

У Беларусі старажытных абрадаў захавалася найбольш. Напрыклад, такі: праз дзверы новай хаты кідаецца клубок нітак, і, трымаючыся за нітку, сям’я ўваходзіць у хату па старэйшасці. Тут як бы пераход у іншы, незнаёмы свет (успомнім клубок у антычным сюжэце з Лабірынтам). У славянскай традыцыі, калі герой казкі падарожнічае па трох светах з дапамогай вяроўкі ці ланцуга, дык там яны злучаюць па вертыкалі неба, зямлю і падзем’е, з’яўляючыся па сутнасці эквівалентамі Сусветнага Дрэва, а ў бытавым звычаі дзеянне перанесена ў гарызантальны план.

Поўнасцю дом лічыўся асвоеным, калі ў ім адбываўся першы з якіх-небудзь абрадаў жыццёвага цыклу – роды, вяселле або пахаванне. Такім чынам, жыллё трывала звязвалася з рытуальнай схемай жыцця чалавека і з міфалагічнай схемай пабудовы Сусвету.

У самой традыцыйнай славянскай хаце было два цэнтры – чырвоны вугал (покуць) і печ. Печ звычайна справа ад уваходу, але нават калі не так, усё роўна покуць заўсёды па дыяганалі ад печы. Такая дыяганаль мае велізарнае практычнае і рытуальнае значэнне. Адзін яе канец, ці вугал, указвае на поўдзень, святло, на усход, на чырвоны, або Божаскі, бок; другі канец дыяганалі (печ) – на цемру, на іншасвет, на захад. Печ – язычніцкі і як бы жаночы цэнтр жылля, покуць – хрысціянскі і мужчынскі. Такое супрацьпастаўленне – печ-покуць – увасабленне двухвер’я беларусаў.

У покуці віселі абразы для малення, тут жа (часта за абразамі) знаходзіліся прадметы, найбольш каштоўныя для сям’і: крыжы, грамнічныя свечкі, асвечаная вярба, Біблія, дакументы, грошы. У каляндарным цыкле покуць – месца для першага ці апошняга снапа ўраджаю. Пад абразамі абавязкова стол – паводле аналогіі: алтар (прастол) у храме – стол у доме. Ды і покуць афармлялася фактычна як алтарная частка храма. Сядзець пад абразамі за сталом мог толькі гаспадар (сядзець пад бэлькай павінны былі сваты, каля акна – незамужняя дзяўчына, за пячным слупам – гаспадыня, каля самых дзявярэй – жабракі). На стале ляжаць звычайна такія рэчы, як хлеб у чыстым ручніку, святая вада, свечы. Быць на стале азначала ўвогуле святасць, перамогу жыцця над смерцю. За сталом адбываюцца абрады, якія сімвалізуюць канчатковае далучэнне нявесты да новага дома і новай сям’і: тут адкрывалі нявесту (здымалі вэлюм) і бласлаўлялі маладых. Менавіта са сталом звязваліся ўяўленні пра поспех, здароўе, дабрабыт. Гэта сімвал устойлівасці свету. У беларусаў быў звычай падвешваць над сталом і “павука” з саломы – сімвал сонца.

Печ – выток цеплыні, месца прыгатавання ежы (пераўвасаблення прыроднага рэчыва ў культурнае), месца для сну, для лячэння розных хвароб, часам у ёй мыліся. Таму сімволіка печы звязана з інтымным, нават вантробным жыццём чалавека – у такіх яго праяўленнях, як шлюб, развіццё дзіцяці ў чэраве маці, нараджэнне, смерць, пасмяротнае існаванне. Бо што такое ДАМАВІК? Гэта першы памерлы ў доме чалавек, продак – ён і робіцца духам дома. ДАМАВІК, як правіла, жыве пад печчу, а таму жыццё жанчыны ідзе як бы ў яго прысутнасці, пад яго наглядам. І ўсё ж у народзе гаварылі: “Няма лепшай рэчы, як дома на печы”.

Печ – увасабленне хатняга ачага, таму яна звязана з катэгорыяй “свайго” (у адрозненне ад “чужога”) і з катэгорыяй лёсу, долі. У беларусаў маладая, пакідаючы бацькоўскі дом, ужо сеўшы на воз з мужам, гаворыць:

              Добрая доля, да ідзі за мною

              З печы полымем, з хаты комінам!

Раней ачаг быў у цэнтры дома. Таму печ, безумоўна, цэнтр жылля. Але яна ж мае выхад праз комін у знешні свет. У гэтым сэнсе яе функцыі блізкія да функцый акон і дзвярэй. Інакш кажучы, яна сумяшчае рысы і цэнтра, і мяжы. Гэта вельмі важная асаблівасць.

У міфалагічным мысленні прастора лічылася добрай і ліхой. Добрая – заўсёды закрытая. Ліхая – разамкнёная, адкрытая. Печ сумяшчае адно і другое. Комін – вельмі спецыфічны выхад з дому. Дзверы, парог звязаны ў асноўным з душамі продкаў, акно з рознымі касмічнымі стыхіямі і аб’ектамі, звычайна сонцам, а комін – уваход-выхад для інфернальных істот, для кантактаў з імі. Праз комін залятае ў дом ВОГНЕНЫ ЗМЕЙ, вылятае ВЕДЗЬМА, душа памерлага, хвароба, доля і г.д.

У печы “перапякалі” немаўлят, каб былі здаровыя. Першапачатковы сэнс: усунуць у печ, як у магілу і адначасова як у чэрава маці, дзе памрэ хвароба, але памрэ і дзіця, і ў той жа час народзіцца па-новаму, ужо здаровым. Увогуле ў радзінных і вясельных абрадах печ сімвалізавала жаночую вантробу, а вось у пахавальных – дарогу ў іншасвет, а часам сам іншасвет, што і фіксуецца ў казках.

Агонь – самае важнае ў печы. Агонь разумеўся як жывая істота. У доме, у печы, ён выконвае ў асноўным культурныя функцыі, але захоўвае сваю сувязь з нябесным агнём. Гэта асабліва праяўляецца падчас навальніцы, калі ў печы закрывалі ўюшкі.

Ажно да ХХ ст. у беларусаў лічылася надзвычай важным не даваць пагаснуць агню ў доме. Яго захоўвалі ў выглядзе вуголля. Пры пераходзе ў новы дом абавязкова пераносілі вуглі са старога, і гэтым жа пераманьвалі ДАМАВІКА. У час эпідэмій гасілі ўсе агні і запальвалі новы, агульны, “жывы” шляхам трэння – самы старажытны спосаб: ужо ад яго бралі галавешкі і неслі ў свае дамы.

З другога боку, агонь у печы сімвалізуе жыццёвыя працэсы ў чалавечым целе, разглядаецца і як палкасць, каханне. Нездарма мноства метафар кахання – “агнявыя”. Вось чаму печ, агонь шырока выкарыстоўваецца ў любоўнай магіі. Калі дзяўчына здолела забрацца на печ у доме каханага хлопца – ён абавязаны ўзяць яе ў жонкі, бо яна праз печ пачала адносіцца да катэгорыі “свайго”. Калі прыходзілі сваты, дзяўчына не павінна была адказваць прама: яна падыходзіла да печы і пачынала яе як бы калупаць, што і азначала згоду. Надзвычай важны ў вяселлі каравайны абрад. Ён суправаджаўся шматлікімі рытуаламі, прыпеўкамі, песнямі і насіў выключна эратычны характар: маніпуляцыі з качаргой і хлебнай лапаткай, усаджванне каравая ў печ разумеліся як акт дэфларацыі. У беларусаў ёсць прыказка: “І ў старой печы агонь добра гарыць” – пра старых, у якіх яшчэ нараджаюцца дзеці.

Падчас смерці ведзьмака ва ўсіх славянаў абавязкова адкрывалі комін, а часам разбіралі столь і сцяну. Адкрывалі комін і на свята Дзядоў, каб прыйшлі душы памерлых.

У мастацкім плане печ – эстэтычная дамінанта дома, яна ж стварала парадак, бо сцягвала ў сябе дробныя прадметы – іх захоўвалі ў пячурках. Сёння эстэтыка камінаў у лецішчах, дачах, катэджах – разнастайная і багатая.

Важны прадмет у доме – люстэрка. У доме старавераў ніколі не бывае люстэркаў – рэчы д’ябальскай. Усе народы разумеюць люстэрка як асаблівую рэч, як мяжу паміж нашым светам і іншасветам. А паколькі – мяжа, дык вельмі небяспечная. Разбітае люстэрка – да няшчасця, бо мяжа парушалася. Заўсёды завешваюць люстэркі, калі нябожчык у доме, каб яго душа не засталася ў свеце жывых, не ўваходзіла з іншасвету ў свет жывых. Раней было павер’е: маладыя людзі, што нядаўна пасябравалі, павінны разам паглядзецца ў люстэрка, каб пазнаёміліся іх душы. Нельга глядзецца ў люстэрка ноччу і ў час навальніцы. Самае небяспечнае – варажба з люстэркам: варажбіты глядзяць як бы прама ў той свет, і адтуль жаніха ці нявесту ім паказвае чорт.

Вучоныя гавораць, што, сапраўды, люстэрка – небяспечная рэч. Усе прадметы ў доме як бы ўсмоктваюць нашы эманацыі, тую інфармацыю-энергетыку, што сыходзіць ад нас, але асабліва ўбірае іх у сябе люстэрка. А паколькі яно назапашвае інфармацыю, яно ж і аддае. Вось чаму можна параіць: калі глядзіцеся ў люстэрка, думайце толькі пра добрае.

Увогуле ж матэрыял і форма прадметаў у доме мае вялікае значэнне. Асцярожна памяшчайце ў хаце прадметы чужых для нас культаў, бо некаторыя з іх маглі выкарыстоўвацца ў рытуалах чорнай магіі. Усе металы, крышталі, дрэва засвойваюць з Космасу і назапашваюць пэўныя віды энергій. Ясна, што мэбля з натуральнага дрэва – намнога здаравейшая, чым ДСП. Вострыя формы выпраменьваюць са сваіх вуглоў даволі негатыўную энергію. Вось чаму нельга сядзець насупраць вугла стала: яго выпраменьванне накіравана ў сонечнае спляценне – асноўны рэзервуар жыццёвай энергіі: гэта можа разбалансаваць увесь арганізм. Так што старыя як быццам забабоны знаходзяць сёння пацвярджэнне ў навуцы. У прыватнасці, у новай навуцы пра энергіі – эніялогіі. Вуглы ў доме цяжкія для ўборкі – тут застыла паветра, унутраны вугал дзейнічае, як варонка, убіраючы нашы эмоцыі, думкі. Вось чаму неабходна час ад часу чысціць вуглы запаленай свечкай.

Вертыкальны план традыцыйнай беларускай (у цэлым – славянскай) хаты складаўся з трох частак: подпал, жыллё, гарышча (рус. “чердак”). Адпаведна: іншасвет – зямля – неба. Усё, што пакрываецца, – станоўчае, што не пакрываецца – адмоўнае. Гэта тычыцца посуду, калодзежа, асабліва жанчын. Замужняя жанчына не магла выйсці на вуліцу без хусткі. Ёсць сведчанні, што ў старажытных славян, калі хлопец накідваў на галаву дзяўчыны хустку, яна абавязана была выйсці за яго замуж. Параўнаем рускі праклён: “Чтоб тебе ни дна ни покрышки”.

Зверху дом упрыгожваўся лепш, чым знізу: конікі, грамавыя знакі, птушкі. Аднак гарышча – уся ж такая сфера, якая кантраляюцца не чалавекам. Падпол таксама звязаны з уяўленнямі пра ДАМАВІКА, з культам продкаў. Часам там жыве КІКІМАРА.

Такім чынам, Сусвет як бы знаходзіў свой працяг у доме. Дом – яго мадэль. Аднак дом прасторава не толькі суаднесены са знешнім, але і супрацьстаіць яму, таму што дом – якраз мяжа. Адсюль важнае значэнне маюць розныя ўваходы-выхады і іншыя сувязі ўнутранага і знешняга. Характэрная асаблівасць дома – два цэнтры: покуць і печ. Высокая ступень семіятычнасці характэрная для гарызантальнага плану дома, вертыкальны распрацаваны горш.

Асноўныя рысы беларускага дойлідства – гэта вонкавая сціпласць, мэтазгоднасць планіроўкі і канструкцыйных прыёмаў, цесная сувязь з навакольным асяроддзем. Селянін свой дом будаваў сам, і гэта было вельмі важна. Янка Купала ў паэме “Яна і я” пісаў:

              Палац мой, бачыш,

              Хоць і не багаты,

              Але я сам яго ўзбудаваў...

Часам дом разумеўся антрапамарфічна – як жывая істота, што, напрыклад, праявілася ў паэзіі Сяргея Ясеніна:

              Изба-старуха челюстью порога

              Жуёт пахучий мякиш тишины.

У паэзіі паняцце “дом” часта ўвогуле атаясамліваецца з паняццем “Радзіма”. Напрыклад, у Сцяпана Гаўрусёва:

              Наш дом з адкрытымі варотамі

              На скрыжаванні ўсіх дарог,

              Але з нявыцертымі ботамі

              Не запрашаем на парог.

Рускі паэт Мікалай Клюеў, настаўнік С.Ясеніна, у сваім вядомым зборніку “Избяныя песни» імкнуўся стварыць   «Избяной рай» і цяжка пакутваў ад яго разбурэння тэхнічнай цывілізацыяй ХХ ст.:

              Изба – святилище земли,

              З запечной тайной и раем.

Сёння часта пішуць пра навуку геамантыку, якая ў Кітаі называецца фэн-шуй. Гэта навука пра сувязь збудаванняў з ландшафтам, пра гармонію паміж рэчамі ўнутры памяшкання. І ў нас была такая навука – яна зафіксавана ў народнай культуры, але збіраць яе прыходзіцца па крупічках.

Увасабленнем духу дома быў ДАМАВІК (ХАТНІК, ГАСПАДАР, ПАДПЕЧНІК, ХОХЛІК). ДАМАВІК настолькі чалавечны, што з ім можна пасебраваць. З вобразаў народнай дэманалогіі ён найбольш блізкі да чалавека.

Ахвотней за ўсё ДАМАВІК папярэджвае пра няшчасці, каб жыхары дома падрыхтаваліся. Так, калі ён плача, у доме будзе нябожчык; калі ля коміну на страсе заіграе ў заслонку – будзе суд; каго-небудзь абалье вадой ноччу – той чалавек захварэе; тузае за валасы – папярэджвае жонку, каб не сварылася з мужам; загрыміць посудам – папярэджвае, каб былі асцярожныя з агнём; смяецца – будзе вяселле.

Звычайна ДАМАВІК жыве ў падпеччы або ў каморы і вылазіць адтуль толькі ноччу і на Дзяды, каб удзельнічаць у агульнай вячэры.

Усе добра ведалі, што ДАМАВІК любіць тыя сем'і, дзе жылі ў згодзе і трымалі гаспадарку ў парадку. Калі такі гаспадар калі-небудзь што і забудзе зрабіць, ДАМАВІК гэта зробіць за яго. Затое лянівым ён не даруе нічога і імкнецца ім шкодзіць: замучвае коней, б'е кароў, раскідвае гной па двары, душыць па начах гаспадароў, дзяцей. Праўда, ДАМАВІКА можна задобрыць, даўшы нейкі падарунак: асабліва ён любіць тытунь або грошык з выявай Святога Георгія (Юр'я).

Калі ДАМАВІК збіраецца аб'явіць нейкую вестку або проста пажартаваць, пашкодзіць, ён звычайна прымае выгляд саміх гаспадароў. Толькі не можа схаваць ён сваіх конскіх вушэй. Часта ДАМАВІК у беларусаў прадстаўляўся ў выглядзе змяі-вужа. Вужы ў вёсках Палесся і сёння лічацца хатнімі жывёламі, жывуць пад падлогамі дамоў. І ўсё ж у большасці славянскіх народаў ДАМАВІКА ўяўлялі ў выглядзе маленькага дзядка, часта з тварам гаспадара дома.

Калі людзі перасяляліся са старой хаты ў новую, яны там пакідалі для ДАМАВІКА частаванне – кавалачак салёнага хлеба і гарэлку. Тады ДАМАВІК пераходзіў са старой хаты.

Некаторых жывёл ХАТНІК можа неўзлюбіць; заўсёды сябруе толькі з сабакам і казлом. Асабліва ён не любіць белых катоў і сівых коней.

У некаторых рэгіёнах адзін ДАМАВІК быў на ўсю гаспадарку, а ў некаторых у доме жыў ДАМАВІК, а ў хляве – ХЛЕЎНІК, які адказваў за свойскую жывёлу.

У доме пад падлогай, як бы ў падзем'і, часта жыла КІКІМАРА – вельмі старажытны дух, але ў час запісаў фальклору – у ХІХ ст. – ужо не асабліва шкодны. На Беларусі і Украіне яе звалі МАРА. Слова КІКІМАРА ўзнікла ад прыстаўлення рускага слова «кіка» ў значэнні птушынага крыку да самастойнага слова «мара». Рускія лічылі, што дух быў шкодны для хатняй птушкі, але ў цэлым у Расеі ён захаваўся мала. У беларусаў і ўкраінцаў гэта лёгкі, як пух, лятучы, празрысты дух, прывід, а ў рускіх – змрочны, грубы, які днём сядзеў за печчу, а па начах шкодзіў. Асабліва КІКІМАРА шкодзіць у «страшныя вечары» (на Каляды) ці нават у адну ноч пад Новы год: тады яна трэпле і паліць кудзелю, стрыжэ авечак. Увогуле яе часта бачылі за кроснамі. Гэта дало падставу даследчыкам міфалогіі наблізіць МАРУ да грэчаскай МОЙРЫ – багіні лёсу, што прала нітку чалавечага жыцця. МАРА мучыць чалавека ў час сну: душыць, ад яе нямеюць рукі і ногі, цяжка дыхаць. У некаторых мясцінах лічылі, што канкрэтнага вобліку яна не мае, а прымае выгляд розных жывёл і птушак. На Беларусі і Украіне чучала МАРЫ 1 сакавіка насілі па вуліцах і спальвалі як увасабленне зімы.

ЛАЗНІК (па-руску БАННИК) жыве ў лазні, з якой былі звязаны многія падзеі ў жыцці продкаў: якраз тут адбываліся ў жанчын роды, тут дзяўчат мылі перад вяселлем. І хоць лазня мые, парыць, часта лечыць, тым не менш яна заўсёды лічылася нячыстым месцам, а пасля апоўначы нават небяспечным і страшным. Тут жыве нячысты дух, які пасяляецца за каменкай, але часцей пад палком.

ЛАЗНІК заўсёды мыецца пасля ўсіх. Звычайна ж колькасць тых, хто мыўся, раздзялялася на тры чаргі, таму “чацвёртага пару” ўсе баяліся, лічылі, што гэта час ЛАЗНІКУ мыцца, і ён пачынае злавацца: пырскае кіпенем, кідаецца камянямі з каменкі. Калі не збегчы ўмеючы – задам наперад, – то і ўвогуле можа ашпарыць.

Людзі раней мыліся гадзін да сямі вечара. А пазней, лічылі яны, мыюцца чэрці, лесавікі, гуменнікі і самі лазнікі. Калі хто-небудзь пойдзе вечарам у лазню, то жывым не выйдзе: нячысцікі задушаць, а людзям здасца, што ўгарэў.

ЛАЗНІКУ прыносяць пачастунак – хлеб з соллю. А яшчэ лепш – чорную курыцу. Калі будуюць новую лазню, такую курыцу душаць і закопваюць пад ганкам лазні. Звычайна падарожнікі баяліся начаваць у лазнях – лепш спаць у стозе, пад хлевам ці пад кустом.

Перад вяселлем нявесту абавязкова вялі ў лазню. Многае са старажытнага абраду забылася, але сэнс яго быў у сімвалічным шлюбе з ЛАЗНІКАМ, а яшчэ раней – з богам вады (у неверагоднай старажытнасці людзі лічылі, што зацяжарыць можна ад вады).

ЛАЗНІК – дастаткова шкодны дух. Яшчэ горшы – ГУМЕННІК (ЕЎНІК). У ваколіцах вёскі звычайна стаялі асеці, ці сушні (еўні, гумны). У паўзмроку і асабліва ноччу іх няўклюдная забудова настройвала чалавека на фантастычны лад, часта ўзбуджаючы страх.

Сушні часта гарэлі. Гэта няшчасце, натуральна, прыпісвалі нейкаму шкоднаму духу.

Паказваецца ён, у адрозненне ад ДАМАВІКА, надзвычай рэдка. Сам падобны да велізарнага ката – чорнага, лахматага, з вачыма, як вуголлі; умее брахаць па-сабачы, рагоча не горш за ЛЕСАВІКА. Яго задача: сачыць, ці правільна кладуць снапы і топяць гэтыя сушні, бо іх неабходна добра высушыць.

Хоць ЕЎНІК і лічыцца дамавым духам, але самым злым з усіх – яго цяжка задобрыць. Калі ён раззлуецца, тады нічога не дапамагае. Гавораць, ёсць адзін спосаб: вывернуць кажух навыварат, узяць качаргу і сцерагчы яго ў ноч пад свята Агафона-гуменніка (22 жніўня). У некаторых рэгіёнах так яго баяцца, што па аднаму не заходзяць у гумно.

Думка пра нейкія існасці, што жывуць побач з намі і часам нават не ўспрымаюцца нашымі органамі пачуццяў, была ў чалавека заўсёды. Яна і ўвасоблена ў вобразах народнай дэманалогіі. Няздольнасць нашу ўспрымаць гэтыя тонкія сутнасці можна параўнаць з тым, як пчолы ўспрымаюць людзей. Чалавецтва тысячы гадоў (калі браць ад Старажытнага Егіпта) разводзіць пчол, а між тым для саміх пчол чалавек за бар’ерам іх успрыняцця – у іх рэальнасці няма чалавека. Так і мы не ўспрымаем некаторыя існасці, некаторых істот, што жывуць побач з намі. Нашы продкі здагадваліся, што яны ёсць, і ўвасобілі іх у вобразах ДАМАВІКА, ЛАЗНІКА, КІКІМАРЫ, а таксама ў вобліках духаў прыроды.

Магчыма, яны жывуць у іншых вымярэннях. Тыя, хто гаворыць пра духі локусаў, духі розных месцаў – азёр, гор, рэчак, хат, палацаў, – успрымаюць іх не фізічным зрокам, а неяк інакш. Так што ВАДЗЯНІКА якога-небудзь возера, якіх шмат на Беларусі, нельга лакалізаваць як нейкую істоту, што жыве ў гэтым возеры. Хутчэй, праз возера можна лакалізаваць нейкае месца нашай прасторы, праз якое магчыма ўспрыняць гэтую сутнасць. Сама ж сутнасць – у іншым вымярэнні, якое складае з гэтым возерам адзінае цэлае. У нашым свеце яно праяўляецца праз возера. Але асноўны сэнс такой сутнасці, такой істоты – у іншым вымярэнні. Ёсць, напрыклад, у нашых месцах камяні, якія рухаюцца або растуць. Магчыма, тое, што нам уяўляецца каменем, было часткай, праекцыяй нейкіх іншых сутнасцей і толькі ў такой форме, толькі часткова прысутнічаюць у нашым свеце.

Цікава, што жрацы, вешчуны старажытных рэлігій, шаманы, што прайшлі праз абрад пасвячэння, пачыналі бачыць гэтыя сутнасці (называючы іх духамі) і кантактаваць з імі.

Такім чынам, многія міфалагічныя паняцці, магчыма, маюць рэальную аснову.

 

Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1. Якое значэнне мае Дом у чалавечай культуры?

2. Як падзяляецца прастора дома?

3. Якое семантычнае значэнне набываюць дзверы, вокны, комін у доме, інакш кажучы, межы ўнутранага і знешняга?

4. Прывядзце прыклады асаблівага стаўлення да печы і покуці ў беларускай літаратуры.

5. Як адлюстравана культура дома і стаўленне да дома ў беларускай літаратуры?

6. Чым вызначаецца традыцыйная народная архітэктура беларусаў? Як адбіваюцца народныя традыцыі ў сучасным дойлідстве?

7. Чаму людзі прыдумалі дамавых духаў? 

 

 

                  

  

 

 

 

        

        

 

        

 

 

ЛІТАРАТУРА:

                                           

 

1. Андреев Д. Роза Мира. М., 1991.

2. Аристотель. Поэтика. Риторика. СПб., 2000.

3. Асов А. Мифы и легенды древних славян. М.. 1998.

4. Афанасьев А. Поэтические воззрения славян на природу. В 3 т. М., 1995.

5. Баландин А.И. Мифологическая школа в русской фольклористике. М., 1988.

6. Барт Р. Мифологии. М., 1996.

7. Бассин Ф.В. Проблема бессознательного. М., 1968.

8. Бахтин М.М. Литературно-критические статьи. М., 1986.

9. Башляр Г. Психоанализ огня. М., 1993.

10.Беларускі фальклор: Хрэстаматыя. Мн., 1988

11.Бельск і А. Свет ад травы да зор. Беларуская паэзія: Сістэма вобразаў

прыроды, паэтыка пейзажу. Мн., 1998.

10. Белякова Г.С. Славянская мифология. М., 1995.

11. Библия. М., 1988.

12. Богданович А. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Мн., 1996.

13. Булашев Г. Украінский народ у сваіх легендах, рэлігійных поглядах та віруваннях. Кіів, 1993.

14. Вейман Р. История литературы и мифология. М., 1975.

15. Велецкая Н.Н. Языческая символика славянских архаических ритуалов. М., 1978.

16. Власова М. Русские суеверия. Энциклопедический словарь. СПб., 1998.

17. Гаспаров Б. Поэтика «Слова о полку Игореве». М., 2000.

18. Гачев Г. Национальные образы мира. М., 1988.

19. Голан А. Миф и символ. М., 1993.

20. Голосовкер Я.Э. Логика мифа. М., 1987.

21. Грейвс Р. Мифы Древней Греции. М., 1992.

22. Грейвс Р. Белая Богиня: Историческая грамматика поэтической мифологии. М., 1999.

23. Гримм Я. Немецкая мифология // Зарубежная эстетика и теория литературы ХІХ-ХХ веков: Трактаты, статьи, эссе. М., 1987.

24. Гринев В. Праязык и символ. Киев, 1999.

25. Гумилев Л.Н. Конец и вновь начало: Лекции по народоведению. М., 2000.

26. Гуревич П.С. Философская антропология. М., 1997.

27. Даль В. О поверьях, суевериях и предрассудках русского народа. СПБ, 1994.

28. Дюмезиль Ж. Верховные боги индоевропейцев. М., 1986.

29. Еремина В.И. Ритуал и фольклор. Л., 1991.

30. Зайко ўскі Э. Багі старажытнай Беларусі // Роднае слова, 1996. № 12.

31. Земляробчы каляндар. Мн., 1990.

32. Іванов В., Топоров В. Славянские языковые моделирующие системы. М., 1965.

33. Историческая поэтика: Литературные эпохи и типы художественного сознания. М., 1994.

34. Каваленка В.А. Міфа-паэтычныя матывы ў беларускай літаратуры. Мн., 1981.

35. Кайсаров А. Славянская и российская мифология // Мифы древних славян. Саратов, 1993.

36. Кассирер Э. Опыт о человеке. М., 1990.

37. Кассу Ж. Энциклопедия символов. М., 1998.

38. Керлот Х.Э. Словарь символов. М., 1994.

39. Кольев А. Миф масс и магия вождей. М., 1999.

40. Конан У. Ля вытокаў самасвядомасці. Мн., 1989.

41. Конан У. Біблейскія і хрысціянскія матывы ў беларускай этнічнай культуры // Наша вера, 2000. № 1.

42. Ковель У. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі. Гомель, 1995.

43. Кононенко А.А. Персонажи славянской мифологии. Киев, 1993.

44. Косарев А. Философия мифа. М., 2000.

45. Крапп А. Астрономия. Легенды и предания. М., 1999.

46. Краткая энциклопедия славянской мифологии. / Н.С.Шапарова. М., 2001.

47. Красиков С. Цветы в преданиях. Мн., 1989.

48. Крук Янка. Сімволіка беларускай народнай культуры. Мн., 2000.

49. Купер Д. Энциклопедия символов. М., 1995.

50. Кэмпбелл Д. Тысячеликий герой. М., 1997.

51. Лангер С. Философия в новом ключе. М., 2000.

52. Леви-Строс Клод. Мифологики. Т.1-3. М.-СПб., 2000-2002.

53. Левкиевская Е. Мифы русского народа. М., 2000.

54. Л іцьвінка В. Святы і абрады беларусаў. Мн., 1998.

55. Лозка А. Беларускі народны каляндар. Мн., 1993.

56. Лосев А.Ф. Очерки античного символизма и мифологии. М., 1993.

57. Лосев А.Ф. Диалектика мифа. М., 2001.

58. Лотман Ю.М., Минц З.Г. Литература и мифология Труды по знаковым системам (Уч.записки Тартусского гос.ун-та). Т.13. Вып.546. Семиотика культуры. Тарту, 19981.

59. Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров. М., 1999.

60. Маковский М.М. Сравнительный словарь мифологической символики в индоевропейских языках. М., 1996.

61. Малиновский Б. Магия, наука и религия // Мистика. Религия. Наука: Классики мирового религиоведения. М., 1998.

62. Мамуна Н.В. Зодиак мистерий. М., 1998.

63. Мамуна Н.В. Зодиак богов. М., 2000.

64. Матерь-Лада. Божественное родословие славян. Языческий пантеон. М., 2003.

65. Маслова В.А. Преданья старины глубокой в зеркале языка. Мн., 1997.

66. Мелетинский Е.В. Введение в историческую поэтику эпоса и романа. М., 1986.

67. Мелетинский Е.В. Поэтика мифа. М., 1995.

68. Меликов В.В. Введение в текстологию традиционных культур. М., 1999.

69. Мечковская Н.Б. Язык и религия. М., 1998.

70. Міфы Бацькаўшчыны // Укл.Ул. Васілевіч. Мн., 1994.

71. Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. М., 1982.

72. Мифы и магия индоевропейцев. Вып.1-9. М., 1994-2000.

73. Ненадавец А.Н. За смугою міфа. Мн., 1999.

74. Н иколаева Н.А., Сафронов В.А. Истоки славянской и евразийской мифологии. М., 1999.

75. Нойманн Э. Происхождение и развитие сознания. М., 1998.

76. Петухов Ю.Д. Дорогами богов: Этногенез и мифогенез индоевропейцев. М., 1998.

77. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. М., 1976.

78. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Л., 1986.

79. Пропп В.Я. Поэтика фольклора. М., 1998.

80. Пропп В.Я. Русская сказка. М., 2000.

81. Рубле ўская Л. Партрэт нацыі. Аспекты нацыянальнага міфа ў беларускай паэзіі 10-20-х гг.ХХ ст. / Роднае слова, 1995. № 8, № 10.

82. Русские веды. М., 1992.

83. Русский космизм. Антология философской мысли. М., 1993.

84. Рыбаков Б.А. Язычество древних славян. М., 1981.

85. Рыбаков Б.А. Язычество древней Руси. М., 2001.

86. Семенова М. Мы – славяне. Популярная энциклопедия. СПб., 1997.

87. Семенова М. Быт и верования древних славян. – СПб., 2000.

87.Сержпуто ўскі А.К. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў. Мн.,1987

88. Славянская мифология. Энциклопедический словарь. М., 1995.

89. Славянские древности. Этнолингвистический словарь. В 5 т. Т.1-2. М., 1995-1999.

90. Соболев А.Н. Мифология славян. Загробный мир по древнерусским представлениям. СПб., 1999.

91. Соколова В.К. Весенне-летние обряды русских, украинцев и белорусов. М., 1979.

92. Соколова З.П. Животные в религиях. СПб., 1998.

93. Супрун А.Е. Введение в славянскую филологию. Мн., 1989.

94. Сысо ў У.М. З крыніц спрадвечных. Мн., 1997.

95. Тайлор Э.Б. Первобытная культура. М., 1989.

96. Тарнас Р. История западного мышления. М., 1995.

97.  Тахо-Годи А.А. Греческая мифология. М., 1989.

98. Телегин С.М. Философия мифа: Введение в метод мифореставрации. М., 1994.

100.Токарчик А. Мифы о бессмертии. М., 1992.

101.Торчинов Е.А. Религии мира. СПб., 1998.

102.Трессидер Д. Словарь символов. М., 1999.

103. Фаминцын А.С. Божества древних славян. Спб., 1998.

104.Фрезер Д.Д. Золотая ветвь. М., 1983.

105.Фромм Э. Душа человека. М.. 1992.

106.Христианство. Энциклопедический словарь. В 3 т. М., 1993-1996.

107.Чарота І.А. Пошук спрадвечнай існасці. Беларуская літаратура ХХ ст. у працэсе нацыянальнага самавызначэння. Мн., 1995.

108.Черепанова И. Дом колдуньи: язык творческого бессознательного. М., 1996.

109.Шилов Ю. Пути ариев. Киев, 1996.

110.Шеллинг В.Ф. Философия искусства. М., 1966.

111.Шуклин В. Мифы русского народа. Екатеринбург, 1995.

112. Элиаде М. Космос и история. М., 1987.

113. Элиаде М. Мифы, сновидения, мистерии. М., 1996.

114. Элиаде М. Аспекты мифа. М., 2000.

115. Энциклопедия мистицизма. СПб., 1997.

116.Шамякіна Т.І. Міфалогія Беларусі. Мн., 2000.

117.Шамякіна Т.І. Беларуская класічная літаратура і міфалогія. Мн., 2001.

118. Шамякіна Т.І. Беларуская класічная літаратурная традыцыя і міфалогія. Мн., 2001.

119. Юдин А.В. Русская народная духовная культура. М., 1999.

120.Юнг К.Г. Душа и миф. Шесть архетипов. Киев, 1996.

121. Юнг К.Г. Алхимия снов. СПб., 1997.

122.Юнг К.Г. Символы Матери и Возрождения // Между Эдипом и Осирисом. Львов-Москва, 1998.

123.Якушин Б.В. Гипотезы о происхождении языка. М., 1985.

 

 

 

 

⇐ Предыдущая123456789

Поделиться: