Тэма 8. Салярны культ славянскай міфалогіі

    Сонца – нябесны агонь: гэта універсальны і зыходны матыў першабытнай міфалогіі літаральна ва ўсім свеце. Аналогіі паміж сонцам і агнём падказвалі першабытнаму чалавеку сувязі паміж зямнымі і нябеснымі з’явамі. У скандынаўскай міфалогіі менавіта з зямнога агню багі ствараюць Сонца.

    Асваенне агню – самае вялікае праяўленне чалавечага генія. Каб здабыць і працяглы час падтрымліваць агонь, неабходны даволі вялікі інтэлект. Культ агню і сонца прыводзіў да паступовага, вельмі павольнага, але няўхільнага выспявання перадумоў астранамічных, хімічных, арыфметычных, геаметрычных і біялагічных ведаў. Як і ад сонца, ад агню людзі чакалі перш за ўсё цяпла і святла, але з цягам часу паняцці набывалі ўсё больш багаты сэнс.

    Вячэрняе сонца каля далягляду і полымя патухаючага вогнішча былі чырвонымі (дзень жа, безумоўна, успрымаўся як белы). А пасля надыходзіў змрок, поўны небяспекі і невядомых пагроз. Чырвонае і чорнае – антыподы: пад чырвоным разумелася цяпло, жыццё, дабрабыт, пад чорным – холад, цемра, смерць. Нездарма першыя фарбы, якімі малявалі людзі каменнага веку, – чырвоныя і чорныя. Трыкалор (белы, чорны, чырвоны) – універсальны код чалавечай культуры.

    Некаторыя вучоныя мяркуюць, што першыя імкненні ў людзей збудаваць нешта накшталт сценак жытла ўзніклі не для сябе, а для агню, каб аберагчы яго ад ветру, снегу, дажджу: тыповая канструкцыя ў выглядзе конуса найлепш адпавядала канфігурацыі прасторы, у якім “жыло” полымя. З такога жылля для вогнішча, магчыма, узнік чум, будан з вецця нашых продкаў-славян, курган, пасля егіпецкія піраміды – самыя таямнічыя збудаванні чалавецтва, а таксама язычніцкія храмы, бо найбольш старажытная іх форма – канічная.

    Двуадзінства – агонь і жыллё, – магчыма, садзейнічала і ўзнікненню жывапісу. Леанарда да Вінчы  лічыў, што першыя малюнкі былі падказаны менавіта агнём, які адкідваў цень на сцены пячоры: абводзячы цень-сілуэт, чалавек атрымаў контур асвечанай рэчы.

    Вогненна-сонечныя вытокі жывапісу і архітэктуры родняць іх з усім, што сілаю ведаў стваралася ў далейшым на зямлі, – ад вытворчасці керамікі і металаў да тэрмаядзернай рэакцыі і лазера.

    Агонь адганяў звяроў, ён саграваў не толькі фізічна, але ствараў асаблівую атмасферу для калектыву, аб’ядноўваў людзей – каля вогнішча яны абменьваліся думкамі, пачуццямі, спявалі і танцавалі. Калі вогнішча нарадзіліся сям’я і мараль...

    У Антычнай Грэцыі адной з алімпійскіх багінь была ГЕСЦІЯ (у Старажытным Рыме ёй адпавядала ВЕСТА), якая ахоўвала свяшчэнны ачаг кожнай сям’і, кожнага горада і ўсяго народа. Яе алтар у Дэльфах быў агульным ачагом Элады (адначасова ён з’яўляўся храмам бога Сонца АПАЛОНА), і яго ўшаноўвалі намнога больш, чым алтар, здавалася б, галоўнага алімпійскага бога ЗЕЎСА. ГЕСЦІІ прыносілі першыя ахвяры на святах. Гэта гаворыць пра мудрасць грэкаў, якія шанавалі ў вобразе вялікай багіні перш за ўсё сям’ю, затым – грамаду, абшчыну, урэшце – Айчыну.

     На алтары агонь павінен быў гарэць днём і ноччу – грэкі верылі: лёс горада звязаны з гэтым ачагом. Агонь тут – сімвал агню сонечнага, нябеснага. Як толькі з горада, бывала, выганялі ворага, усе сямейныя ачагі гасілі і запальвалі зноў ад сонца, справядліва лічачы, што вораг спаганіў іх сваёй прысутнасцю. Кожная сям’я запальвала ачаг вуголлямі з агульнага ачага горада. Патух ачаг – загінула сям’я. У грэкаў “патухлы агонь” і “захірэлы род” – тоесныя паняцці. У славянаў і балтаў таксама быў нязгасны агонь, які належыў усяму роду, племені – ён так і называўся АГОНЬ, або ЗНІЧ (хутчэй за ўсё літоўская назва, ад яе беларуская “знічка” – зорка). Характэрна, што ў еўрапейскіх казках дзейнічае шмат герояў з імёнамі ад кораня “попел”: ІВАН ПАПЯЛОЎ, ЗАПЕЧНЫ, МАЦЮША ПОПЕЛЬНЫ, ПАПЯЛУШКА. Яны адлюстроўваюць ідэю агню сямейнага ачага, з’яўляюцца тыпамі-ўвасабленнямі ўсяго племені, роду.

    Агонь у ачагу – сімвал і таго агню, які ў нашых сэрцах, – агню творчасці, агню любові, агню кахання.

    Выява агню, сонца, а таксама сям’і – круг (адсюль пярсцёнкі жаніха і нявесты, вянцы ў абрадзе вянчання). У крузе пануе згода. Круг – генатып сям’і ў індаеўрапейскіх народаў. Адсюль жа – круг алімпійскіх багоў. Або Круглы Стол караля АРТУРА і яго рыцараў (у кельтаў). Або круг казакаў. Або Веча. Або сустрэча палітыкаў “за круглым сталом”, што азначае роўнасць усіх. Дарэчы, князь у нашых далёкіх продкаў быў ахоўнікам агню, абаронцам ачага. Язычніцкія свяцілішчы – заўсёды круглыя. Найбольш яркі прыклад – Стоўнхендж у Англіі. 

    Круг, які ад сонца, – знак культуры. Культура – тое, што аб’ядноўвае. Для Сцяга Сусвету вядомы рускі мастак, філосаф і культурны дзеяч Мікалай Рэрых  узяў знак трох чырвоных кругоў на белым фоне, заключаных у адзін вялікі круг: сімвал адзінства мінулых, сучасных і будучых дасягненняў чалавецтва – вечнага яго адзінства, бо круг спрадвек азначаў і вечнасць. Культ агню-сонца – пачатак і аснова чалавечай Культуры.

    Міфалогія СОНЦА, перш чым стаць вялікім Сімвалам і асновай навукі (напрыклад, астрафізікі), прайшла працяглы шлях развіцця.

    Рускія вучоныя лічаць сонечныя (салярныя – ад лацінск. sol – сонца) міфы не такімі ўжо і архаічнымі ў параўнанні з міфамі лунарнымі, ва ўсялякім разе, на іх думку, ушанаванне Сонца звязана з развітым патрыярхатам, дзяржаўнасцю, культам цароў. Але пра тое, што гэта не так, сведчыць надзвычай старажытная рэлігія Егіпта, а таксама цывілізацыя Трыполля, якая існавала часткова на нашай тэрыторыі, а ў асноўным на тэрыторыі Украіны і Малдовы ў ІV тыс.да н.э., з’яўляючыся, у сваю чаргу, рэліктам яшчэ больш старажытнай вялікай земляробчай культуры Балкан і Усходняй Еўропы.

    З усіх шматлікіх багоў Старажытнага Егіпта галоўным традыцыйна лічыўся бог Сонца РА, прычым вытокі салярнага монатэізму хаваюцца ў велізарнай глыбіні часоў. Цікава, што імя бога РА ў розных мадыфікацыях сустракаецца ў старажытнаарыйскіх, мангольскіх і нават палінезійскіх народаў: РАХ, РАХУ, АРАХІ, РАЙ. Усё гэта гаворыць на карысць выключнай старажытнасці наймення.

    Сонца РА ў Егіпце – таксама паняцце надзвычай архаічнае, прычым на працягу вядомай нам гісторыі ўзнікалі розныя іншыя назвы Сонца – АТУМ, АМОН, АТОН, але ўсё роўна назва РА прысутнічае нязменна, толькі дадаецца да новых, напрыклад, АМОН-РА. Усе фараоны Егіпта лічыліся “сынамі РА”. Але гэта не выключная з’ява: ад Сонца выводзілі свае царскія дынастыі старажытныя інкі ў Паўднёвай Амерыцы, індзійскія раджы, кітайскія багдыханы, славянскія князі. Сёння “сынам Сонца” лічыцца японскі імператар.

    Выключны факт у гісторыі цывілізацыі – імкненне ўвесці адзінабожжа (монатэізм) у ХІV ст.да н.э. – прыкладна за стагоддзе да прарока Маісея. Фараон Аменхатэп І V (больш вядомы як Эхнатон) правёў рэлігійную рэформу і замяніў шматлікіх язычніцкіх багоў (татэмных бажкоў розных плямёнаў) культам аднаго толькі Сонца – АТОНА. Такім чынам, ён сцвердзіў ідэю салярнага монатэізму – да таго вядомую толькі жрацам – і адначасова вызваліў рэлігію ад міфалагічнага “баласту”.

    Рэформа Эхнатона на павярхоўны погляд закончылася няўдачай: пасля яго смерці Егіпет вярнуўся да ўшанавання старых багоў, часта зааморфных (у выглядзе жывёл). Але ўсё роўна Сонца-АТОН застаўся вярхоўным богам. Усё часцей ён пачынае ў гімнах ухваляцца як бог адзіны, прадвечны, сутнасць якога невядомая і неспасцігальная і праяўленні якога – усе іншыя багі. У такой абстаноўцы адбывалася станаўленне светапогляду Маісея, які – будзем памятаць – на працягу сарака год быў егіпецкім жрацом.

    У мастацтве Егіпта ўсіх эпох выявы Сонца шматлікія і разнастайныя: чырвоны ці залаты дыск, дыск з крыльцамі, вялікае вока, дыск з доўгімі промнямі, на канцы якіх – далонькі. Дыск – гэта бацька РА, промні – сын яго ГОР, а што ж азначаюць ручкі?

    Днём СОНЦА падарожнічала па небе (на чаўне або на калясніцы, запрэжанай белымі ці залатымі конямі), а ноччу на чаўне па падземнаму Нілу ў царстве цемры і холаду. Тут на шляху СОНЦА ўставалі шматлікія перашкоды, у выніку пераадолення якіх яно губляла сваю энергію і апоўначы патухала. Але адразу пасля гэтага адбывалася чароўнае адраджэнне СОНЦА: быў там таямнічы выток, які даваў новую энергію начному Сонцу, – СОНЕЧНАЯ МАЦІ. Яе імя напачатку было ФЕНІКС. Далонькі на выявах сонца і ёсць вялікая мацярынская гаючая сіла, якая дае, дорыць энергію кожнаму. Пра маці Сонца гаворыцца і ў некаторых славянскіх казках, напрыклад, у беларускай “Агонь у сэрцы, а розум у галаве”. Пазней жаночая сутнасць ФЕНІКС забылася, часткова яе функцыі ўзяла на сябе вялікая егіпецкая багіня ІЗІДА. Але застаўся надзвычай прыгожы міф пра птушку ФЕНІКС, якая спальвала сама сябе, а пасля адраджалася з попелу такой самай, якой і была, і ніколі не магла памерці. У пазнейшай культурнай традыцыі пад ФЕНІКС пачалі разумець увогуле Сонца, якое памірае ноччу, але адраджаецца: кожную раніцу ўстае такім жа яркім, жыватворным, ззяючым.

 Чаму Сонца ўвасоблена менавіта ў вобразе птушкі? Таму што птушкі звязаныя з небам, а значыць, і з сонцам. Сам бог ГОР, сын РА, – маладое, ранішняе Сонца, народжанае СОНЕЧНАЙ МАЦІ, – уяўляўся ў вобразе сокала. ГОРА, пад якім разумеўся сонечны прамень, у архітэктуры сімвалізаваў абеліск, форма, створаная егіпцянамі і запазычаная пасля іншымі народамі. А вывезеныя старажытныя егіпецкія абеліскі сёння ўпрыгожваюць цэнтральныя плошчы Рыма, Парыжа, Лондана, Стамбула, Вашынгтона.

Характэрна, што ў рэлігійных гімнах рускай секты духабораў сімвалам Сонца таксама быў сокал. Але найбольшую сувязь з традыцыямі Егіпта захоўвае цудоўная казка пра ФІНІСТА-ЯСНАГА СОКАЛА, у вобразе якога злілося ўяўленне і пра ГОРА-сокала, і пра ФЕНІКС – сонечную маці. У казцы, вядомай і беларусам, ФІНІСТ днём ператвараецца ў пяро (гэта прамень), што падае ў акно да дзяўчыны, а ноччу – у цудоўнага царэвіча. Зайздрасць і злоснасць родзічаў яго нявесты прыводзіць да таго, што ФІНІСТ адлятае ў трыдзесятае царства (гэта сімвалізуе знікненне сонца зімою), дзе, пасля доўгіх падарожжаў і пакут дзяўчыны, закаханыя сустракаюцца.

Я сказала – “сувязь з традыцыямі Егіпта”, але на самай справе гэта сувязь і з нашымі ўласнымі славянскімі, арыйскімі традыцыямі, бо ва ўтварэнні старажытнаегіпецкага этнасу браў удзел і арыйскі субстрат. А магчыма, у іх быў адзіны выток, бо, сапраўды, у міфалогіі Егіпта і Трыполля, як паказаў акадэмік Б. Рыбакоў, шмат агульнага.

Не толькі ФІНІСТ, але і ЖАР-ПТУШКА (у Петруся Броўкі ў адным з лепшых яго вершаў “Пахне чабор”: “Сонца за борам жар-птушкай садзіцца”), птушка РАРОГ, якая зрабілася эмблемай варажскага князя Рурыка, ЗАЛАТЫ ПЕЎНІК, які згадваецца ў многіх загадках (“Сядзіць півень на вярбі, звесіў косы да зямлі”), увасабляюць у славян Сонца. Як своеасабліва трансфармуюцца народныя касмаганічныя ўяўленні на працягу тысячагоддзяў і пераплятаюцца з бытавымі матывамі, гаворыць беларуская казка “Залатое пяро”. У ёй галоўны герой ІВАНЬКА падняў на дарозе ззяючае пяро (прамень) і аднёс пану, затым па загаду пана злавіў і ЗАЛАТУЮ ПТУШКУ, што згубіла пяро. У выніку ў пана пагніло сена, бо птушка ж – у палоне, а, значыць, сонца на небе не было. Па-філасофску ўвасабляе народныя ўяўленні пра згубленае пяро-прамень геніяльны Якуб Колас у прыпавесці пра блукаючы Прамень (паэма “Сымон-музыка”). Прамень падарыў сваё святло хмарцы, а не зямлі, куды быў пасланы сонцам, і за тое

              Ён быў асуджан на выгнанне

              І на бясконцае блуканне

              Паміж нябёсаў і зямлі.

Наша пакаленне яшчэ гуляла ў гульню пад назвай “Гусі-лебедзі”. А раней яна мела рытуальны характар: воўк у ёй – цёмная ноч, што імкнецца дагнаць і праглынуць светлыя сонечныя дні – гусей-лебядзей.

Адзін з любімых эпітэтаў народнай паэзіі ўсіх арыйскіх народаў – “залаты” – звязаны, безумоўна, з сонцам. Так, у індыйскай міфалогіі ў ВАРУНЫ залаты панцыр, у ІНДРЫ палац з золата, ва ўкраінскіх песнях – залатыя сталы, нажы, чаўны, сярпы, у літоўскіх – пярсцёнкі, падковы, ключы, сёдлы. І ўсюды – залатыя калясніцы, на якіх падарожнічае СОНЕЧНЫ БОГ. Рускія вучоныя У. Іваноў і У. Тапароў звязваюць такога кшталту тропіку з даволі познім часам, калі золата стала самым дарагім металам. Аднак яны не ўлічваюць археалагічных знаходак апошняга часу. Так, каля балгарскага горада Варна раскапалі некропаль, якому восем тысяч год. Усе рэчы там выключна залатыя, прычым многія звязаны з салярным культам, хоць памешчаны, уласна кажучы, у могілках. Але, як мы памятаем, паняцця смерці як такой у старажытных народаў не існавала: як адраджаецца сонца кожную раніцу, так і яны спадзяваліся на сваё адраджэння пасля памірання.

Асабліва часта Сонца ў глыбокай старажытнасці ўяўлялася ў выглядзе быка, белага ці рыжага, зрэдку гэта былі яго рогі, а паміж імі – дыск. Магчыма, атаясамліванне быка ці тура (“тур – залатыя рогі” ў фальклоры) з Сонцам (а яно было практычна ва ўсіх народаў Еўропы і Пярэдняй Азіі) звязана з тым, што прыкладна з ІV тыс.да н.э. кропка веснавога раўнадзенства ўступіла ў задыякальны знак Цяльца. Космас у той час людзі падзялялі на тры ўзроўні: Неба, Зямлю, Падзем’е. Неба ўвасабляў СОНЦА-БЫК; Зямлю – ВЯЛІКАЯ БАГІНЯ-МАЦІ – жанчына (у розных народаў пад рознымі імёнамі); Падзем’е, якое часта разумелася як водная стыхія, – ЗМЕЙ-ПАСЕЙДОН-ВЯЛЕС. Нармальны гаспадарчы цыкл, паводле ўяўленняў нашых продкаў-земляробаў, мог ажыццяўляцца толькі тады, калі ўсе тры персанажы знаходзіліся ў цесных стасунках. Вось чаму ВЯЛІКАЯ БАГІНЯ вясною ўступала ў свяшчэнны шлюб з БЫКОМ-СОНЦАМ, а восенню – са ЗМЕЕМ-ВАДОЮ, у выніку чаго на свет нараджаліся расліны, жывёлы і людзі. Напрыклад, у найбольш старажытных міфах Індыі (“Рыгведа”) Зямлю ПРЫТХІВІ пакрывае Неба ДЫЯУС у выглядзе быка.

У межах гэтых уяўленняў робіцца зразумелым надзвычай пашыраны культ быка на востраве Крыт (а крыцкая цывілізацыя з’явілася асновай антычнай): у раскапаным палацы-лабірынце знаходзяць велізарныя рогі, шматлікія фрэскі з выявамі быкоў, посуд у выглядзе рагоў ці галавы быка, дробную пластыку, што адлюстроўвае быкоў. Адзін з самых вядомых грэчаскіх міфаў – пра МІНАТАЎРА, забітага вялікім героем ТЭСЕЕМ. МІНАТАЎР – напалову чалавек, напалову бык. Яго знішчэнне магло азначаць канец касмічнай эры Цяльца і пачатак эры Оўна – па часе яно якраз супадае. Гульні з быком, што нагадваюць карыду, намаляваныя на сцянах Лабірынта, мелі, безумоўна, рытуальны характар.

У культавай практыцы старажытных земляробчых народаў у якасці жонкі БЫКА-СОНЦА і ЗМЕЯ-ВАДЫ выступала жрыца ці проста прыгожая дзяўчына (дзяўчаты шырока прадстаўлены як удзельнікі карыды на фрэсках Крыта). Часта абрад канчаўся трагічна. Так, у многіх народаў Азіі яшчэ нядаўна існаваў звычай заручын самай прыгожай дзяўчыны таго ці іншага населенага пункта са ЗМЕЕМ – захавальнікам вады. Яе саджалі на ўбраны кветкамі ложак і спускалі ў раку. Натуральна, ложак разам са змеевай нявестай пагружаўся ў ваду. У фальклоры пазнейшага часу дзяўчыну ад злога ЗМЕЯ (ЦМОКА) у апошні момант выратоўваў які-небудзь ГЕРОЙ. Успомнім вызваленне ПЕРСЕЕМ АНДРАМЕДЫ, прывязанай на скале як ахвяру для ЗМЕЯ, што выходзіў з мора. Падобныя да ПЕРСЕЯ асілкі сустракаюцца ў казках літаральна ўсіх народаў Еўразіі. Але не так было першапачаткова: раней такога вызваліцеля народ разадраў бы на кавалкі, бо ён ставіў пад пагрозу будучы ўраджай.

Грэчаская міфалогія захавала шматлікія рэшткі (але толькі рэшткі, у якіх ужо ўсё пераблытана) гэтых уяўленнях. Так, ГЕРА часта ўяўлялася каровай. На востраве Родас існаваў культ ЗЕЎСА ў выглядзе быка. ЗЕЎС крадзе ЕЎРОПУ і перавозіць яе на Крыт таксама ў выглядзе белага быка. (Гэты эпізод увасоблены ў вядомай карціне В.Сярова “Выкраданне Еўропы”.) Бог Сонца АПАЛОН, які ў класічны перыяд Антычнасці замяніў сабою ГЕЛІЯСА, забівае залатымі стрэламі-промнямі страшнага змея ПІФОНА. Каб ачысціцца ад граху забойства, АПАЛОН хавае ПІФОНА і ўзводзіць над ім Дэльфійскі храм – самае знакамітае, вядомае, найбольш аўтарытэтнае ў антычным свеце свяцілішча. АПАЛОН жа восем гадоў пасвіў статак быкоў і кароў у цара АДМЕТА. Статак быкоў пасе ён і пад Трояй. Неабходна адзначыць, што ў гісторыі індаеўрапейскіх народаў, да якіх належылі і эліны, і славяне, быкі-валы адыгралі выключную ролю: на іх перасоўваліся, на іх аралі зямлю, іх спажывалі ў ежу, з іх скур і рагоў рабілі адзенне і шматлікія бытавыя рэчы.

Акрамя вядомых міфаў пра сонечных багоў ГЕЛІЯСА і АПАЛОНА, рэшткі салярных уяўленняў захаваліся і ў іншых паданнях. Дазволю сабе выказаць некаторыя меркаванні. Ці не адлюстроўваюць 12 подзвігаў ГЕРАКЛА – найбольш вядомага героя Грэцыі – шлях сонца праз 12 сузор’яў Задыяка? Напрыклад, перамога над крыцкім быком – сузор’е Цяльца; над Нямейскім ільвом – сузор’е Льва. Іншыя подзвігі могуць увасабляць найбольш старажытныя назвы сузор’яў, якія ў класічную эпоху, калі пісьменнікі ўжо міфы апрацавалі, забыліся. Версія падказана ідэямі аднаго з найбольш значных вучоных-міфолагаў ХІХ ст. А.М.Афанасьева, які ўсе сюжэты славянскіх казак выводзіў з касмаганічных міфаў.

Другі вядомы даследчык – англічані Э.Тэйлар – выказаў думку, што АРФЕЙ, што спускаўся ў АІД за сваёй жонкай ЭЎРЫДЫКАЙ, – гэта само СОНЦА, якое заходзіць і зноў выходзіць з Падзем’я. Ці не так і герой у славянскіх казках, які шукае сваю каханую, адпраўляючыся ў трыдзесятае царства, пад якім, безумоўна, разумеецца іншасвет (напрыклад, беларускія казкі “Прыгажуня-жонка”, “Шкляныя горы”, “Царэўна-лягушка”)? Дарэчы, і АПАЛОН палову года праводзіць у паўночнай чароўнай краіне ГІПЕРБАРЭІ.

Але ёсць і іншая версія пра шукальнікаў іншасвету – яна пра людзей, якія ідуць якраз да Сонца, туды, дзе канчаецца зямля і пачынаецца цудоўная сонечная краіна. “Ёсць адно неўміручае, характэрнае ва ўсе часы і для ўсіх народаў, перажыванне містычнага вопыту, якое выклікана ў нас заходам і ўсходам сонца. Пачатак і заканчэнне дня на нашым небасхіле ёсць натуральны напамін пра “вечны дзень” на ўскрайку зямлі <...> Для язычніцкай свядомасці краіна, дзе начуе сонца, ёсць вобласць сапраўднага і, бясспрэчна, шчаслівага жыцця. Гэта вечны ўзбудзіцель урачыстага настрою, духоўнага і асабліва казачнага пад’ёму”. У сувязі з прыведзенай, надзвычай глыбокай думкай рускага даследчыка князя Я.Трубецкога дазволю сабе і я выказаць меркаванне, што ў такім імкненні жыве, можа быць, і генетычны ўспамін пра “залаты век” зямнога быцця, калі на небе ззяла два сонцы, і ночы, як і зімы, увогуле не было. Магчыма, ідэя грэхападзення з Бібліі таксама ёсць сімвал пераходу ад нейкага першапачатковага ідэальнага стану ў цяперашні.

Няхай двух сонцаў і не было (я падкрэсліваю, што гэта – сучасны навуковы міф), але ў чалавецтва ўсё роўна заставаўся Ідэал, вечны рухавік імкненняў – Сонца. Людзі спрадвек разумелі, што яны – “дзеці Сонца”. Таму і лепшыя героі іх фальклору мелі адзнакі сонца (“ува лбе сонца, у патыліцы месяц, рукі ў золаце, ногі ў серабрэ”; залатыя валасы ў шматлікіх прыгажунь; залатая зброя ў волатаў і пад.). Залатыя атрыбуты былі і ў іншых параджэнняў СОНЦА – залатыя грывы ў коней, залатыя рогі ў тураў, “свінка – залатая шчацінка”, нарэшце, надзвычай шырока прадстаўленыя ў міфах і казках чароўныя рэчы: залатыя яйкі, залатыя ніткі чалавечага лёсу, залатыя ланцугі ад неба да зямлі, залатыя пярсцёнкі, залатыя яблыкі – сродак вечнай маладосці, нарэшце, залатое царства як ажыццяўленне мары казачнага героя. Само Сонца, паколькі яно – найвялікшае і найкаштоўнейшае, што ёсць у чалавека, на Украіне ўяўлялася водбліскам Твару Божага або Вокам Божым, чым і тлумачыцца яго ўсёведанне. Асабліва цікавымі з’яўляюцца ўкраінскія і беларускія казкі, дзе СОНЦА паўстае чалавекападобнаю істотай, што выкрадае сабе дзяўчат на зямлі і бярэ ў жонкі. Тут якраз і праявілася спрадвечная мара пра сувязь неба і зямлі, Божаскага і чалавечага. У казках увогуле заўважаецца найбольш відавочнае адзінства царства падземнага, зямнога і нябеснага. Так, ПАДЧАРКА, скокнуўшы ў калодзеж і трапіўшы пад зямлю, узбівае там снежную пярыну МАРОЗА, у выніку чаго снег ідзе – з неба. Або ў маці нараджаюцца на працягу адной ночы тры сыны – вечарам, ноччу і раніцай (ВЯЧЭРНІК, ПАЎНОЧНІК, ІВАН ЗОРКІН). Усе яны ўвасабляюць СОНЦА. Прычым усе тры волата – змагары з ЦМОКАМ, ЗМЕЕМ, які сімвалізаваў Падзем’е літаральна ва ўсіх народаў. Фальклор – закадзіраваная ва ўстойлівых вобразах і сюжэтах родавая памяць народа – дае сотні і тысячы прыкладаў касмічнага стаўлення да свету нашых продкаў.

Людзі верылі, што агонь іх душы – ад сонца: ён робіць чалавека высакародным, добрым, творча-актыўным. Беларускі паэт 30-х гадоў ХХ ст. Аркадзь Моркаўка ў сваіх, хоць і не вельмі зграбных, радках выказаў па сутнасці глыбока філасофскія народныя погляды:

Мо таму нас несмяротным палам

Сонца шчодрае адухавіла,

Каб трывожна ў сэрцы трапятала

Неспакойная жывая сіла.

Паэзія звязвае Сонца з маральнымі нормамі. У Алега Лойкі:

Суддзёй усходзіць сонца строгім.

На мёртвых і жывых – а д н о.

Пра Сонца-Ідэал у прытчы-версэце Алеся Рязанава: “На даляглядзе, у самым канцы пакручастай дарогі, – сонца, а на дарозе, ва ўсю яго даўжыню, мы, людзі...” І сёння пішуць, што “мысленне – тая вышэйшя форма, у якой ідзе назапашванне і выкарыстанне сонечнай энергіі. Такім чынам, мысленне – ланцуг усеагульнага кругавароту” [Э.Ільенкоў].

У міфалагічнай гісторыі славян, а значыць, і беларусаў, акадэмік Б.Рыбакоў вылучае як бы дзве міфалагічныя эры: эру нябеснага бога СВАРОГА і эру яго сына Сварожыча – ДАЖБОГА. СВАРОГ згадваецца ў “Хроніцы” Іаана Малалы і ў некаторых фальклорных тэкстах. Пра ДАЖБОГА гаворыцца ў летапісах, у “Слове аб палку Ігаравым”, у царкоўных павучэннях супраць язычніцтва. Імя ХОРС, што таксама згадваецца ў “Слове...”, запазычана ў цюркскіх народаў, а тыя, у сваю чаргу, як я мяркую, успрынялі імя ад старажытных егіпцян, дзе бог сонечнага рання, маладое сонца – ГОР – адзін з самых шануемых. У заходніх славян сонечны бог насіў імя РАДЫГОСТ, у паўднёвых – ДАБОГ.

Пра культ сонца ў беларусаў найбольш яскрава сведчаць народныя звычаі і абрады, прычым характэрна рэлігійнае стаўленне да сонца як такога, а не ўвасобленага ў чалавечым вобліку (паколькі казачныя персанажы ІВАН БЫКОВІЧ, ІВАН СУЧЫЧ, ІВАН ПАПЯЛОЎ, ІВАН ЦАРЭВІЧ – усё гэта ўвасабленні СОНЦА ў вобразах людзей).

Яшчэ адносна нядаўна – у ХІХ ст. – беларусы кожную раніцу маліліся на ўзыход сонца. Бацька нованароджанага выносіў дзіця з хаты і “прадстаўляў” усім касмічным стыхіям, найперш – Сонцу. А хаваюць памерлых і сёння пасля апоўдня і абавязкова да захаду сонца: пахавальныя абрады ў найбольшай ступені захавалі сувязь культу продкаў з культам сонца. У Магілёўскай вобласці зафіксавана малітва нявесты Сонцу, што засталася нам ад далёкай язычніцкай спадчыны [І.В.Казакова]. Такім чынам, з Сонцам звязаныя важнейшыя сямейна-бытавыя абрады беларусаў. Але найперш гаворка павінна ісці пра абрады каляндарнага цыклу.

Кожны з вас, я мяркую, задаваўся пытаннем: чаму мы да сёння выкарыстоўваем, здавалася б, нязручны двайны лік часу: паводле трывала замацаваных дат і паводле пераходных, такіх, напрыклад, як Вялікдзень?

Без надзённай патрэбы нічога ў жыцці не працягваецца. Мы можам горка шкадаваць пра страчаныя каштоўнасці, але вельмі многае вярнуць ужо немагчыма. У той жа час некаторыя традыцыі захоўваюцца літаральна на працягу тысячагоддзяў. Нараджаліся і паміралі дзяржавы, народы, багі і рэлігіі, а сярод усіх перамен людзі працягвалі святкаваць адны і тыя ж дні, і толькі назвы іх мяняліся, ды розныя міфы суправаджалі гэтыя святы.

Тое, што мы сёння называем Раждством, Вялікаднем, Тройцай, – святкуецца людзьмі розных народаў і рас з такіх старажытных часоў, што іх нават і падлічыць нельга. Чаму так? Ды таму, відаць, што гэтыя святы замацоўваюць не проста гістарычныя падзеі, а адзначаюць у самім ходзе часу, у гадавым коле нешта такое, што не знішчыцца новымі ўмовамі побыту, што застаецца нязменным у чалавечых уяўленнях пра свет. Безумоўна, такімі нязменнымі датамі з’яўляюцца толькі пераломы, вяршыні руху зямнога часу.

Для прыкладу возьмем пачатак каляндарнага цыклу – Новы год. Яго можна, аказваецца, перамяшчаць па календары. Нашы продкі славяне-язычнікі адзначалі Новы год у сакавіку, вясною, калі адраджаецца прырода пасля зімы, што, безумоўна, лагічна. З ХV ст. праваслаўная царква ўспрыняла ад Візантыі пачатак года у верасні (і сёння царкоўны год пачынаецца 1 верасня). Нарэшце, ужо некалькі стагоддзяў у нас, як і ва ўсім заходнім свеце, Новы год – з 1 студзеня.

Але вось зіму і вясну, лета і восень месцамі не памяняеш. Не адменіш дзён сонцаваротаў – зімовага і летняга і раўнадзенстваў – веснавога і асенняга. Іх было чатыры і застаецца чатыры. І толькі на іх асноўваецца лік часу ва ўсіх народаў Зямлі. Эры можна адлічаць ад Стварэння Свету, ад заснавання Рыма, ад нараджэння продкаў ці ад рэвалюцый – гэты лік паводле чалавечага жадання. Але сеяць ці збіраць ураджай, выганяць свойскую жывёлу на пашу ці касіць траву па сваім жаданні не будзеш. Тут неабходны лік прыродны, што да чалавека не мае дачынення. Тыя народы, чыё жыццё і праца адбываюцца ў адным рытме з жыццём прыроды, ведаюць адзін каляндар – сонечны.  Ён пастаянны. Так, у адны і тыя ж дні мы святкуем Раждство і Дабравесце.

Пераходны ж каляндар – паводле Месяца. Аднак Вялікдзень і святы пасля яго, звязаныя з ім, як, напрыклад, Тройца, – вылічаюцца далёка не толькі згодна Месяцу, бо Вялікдзень (Пасха) заўсёды святкуецца ў першую поўню пасля веснавога раўнадзенства. Інакш кажучы, гэта дзень, які аб’ядноўвае абодва календары – сонечны і месяцовы. Ёсць версія, што Хрыста раскрыжавалі якраз на дзень веснавога раўнадзенства. Але пасля, у сувязі з лагічнай неабходнасцю адзначаць Вялікдзень пасля яўрэйскай Пасхі (а яўрэі вылічаюць яе паводле Месяца), Вялікдзень стаў рухомым святам. Можна сказаць, што гэта адно з самых геніяльных адкрыццяў у гісторыі чалавецтва – звязаць дзве галоўныя сілы, ад якіх залежыць жыццё людское на зямлі: злучыць сонечны лік (круг цяпла і холада) і лік паводле месяца, якому падначалены не толькі прылівы-адлівы, але і вільгаць у глебе, дажджы і снег, ход жыццёвых сокаў у жывых істотах.

Праўда, у выніку аказаліся храналагічна перамешчанымі некаторыя язычніцкія святы, бо ў славянаў яны нязменна звязваліся з гадавым жыццём СОНЦА. Так, мяркуючы па багатай салярнай сімволіцы, Маслянка (руская Масленіца), відаць, прыходзілася зноў-такі на дзень веснавога раўнадзенства. Сёння ж радасная сустрэча вясны і сонца адбываецца ў апошні тыдзень перад Вялікім Постам, часта ў пачатку сакавіка, калі яшчэ холадна і поўна снегу.

У эзатэрычным хрысціянстве СОНЦА з’яўляецца сімвалам Логаса, інакш кажучы, фізічным целам другой інкарнацыі Святой Тройцы – Хрыста. З гэтага пункту гледжання сонечны міф перадае важнейшыя евангельскія ісціны, бо Дабравесце-Евангелле – не толькі расповяд пра мінулае, а і пра тое, што было, ёсць, будзе.

Самая значная частка жыцця СОНЕЧНАГА БОГА (а такія былі ва ўсіх цывілізаваных народаў) заключана ў межах першых шасці месяцаў года: ад зімовага сонцавароту да летняга. Астатнія шэсць месяцаў – перыяд захавання, зберажэння. СОНЕЧНЫ БОГ заўсёды нараджаецца ў дзень зімовага сонцавароту (25 снежня), пасля самага кароткага дня, калі сузор’е Дзевы ўзнімаецца над небасхілам, – ён заўсёды нараджаецца ад Дзевы. Напачатку СОНЦА слабое і кволае, яго дзяцінства поўнае небяспекі, бо царства цемры пакуль пераважае над царствам цяпла (ноч даўжэй за дзень). Але дні павялічваюцца. Нарэшце настае момант перасячэння, вагання сіл цемры і святла (калі дзень роўны ночы) – веснавое раўнадзенства. Бог, народжаны ў зімовы сонцаварот, абавязкова раскрыжоўваецца ў веснавое раўнадзенства, памірае, затым уваскрасае, перамагае “смерць смерцю”, узносіцца на Неба, сваёю сілай наліваючы каласы, аддаючы моц, энергію для выспявання раслін, гадавання жывых істот. У дзень веснавога раўнадзенства паміраў-адраджаўся бог МІТРА ў Іране, ТАМУЗ у Вавілоне, ДЫЯНІС у Грэцыі, ЯРЫЛА ў беларусаў. Усюды – адна ідэя і ўсюды яна прадстаўлена выяваю крыжа. Хрысціянская легенда, якая паўстае ў Сонечным міфе, датычыць не пэўнай Індывідуальнасці – Іісуса, а СУСВЕТНАГА ХРЫСТА, што сімвалізуе Боскую Сутнасць і ўяўляе сабою асноўную Ісціну духоўнай прыроды.

Наступная важнейшая дата – летні сонцаварот (24 чэрвеня). Хоць пасля яго дні робяцца карацейшымі, усё ж найбольш значнае свята ўшанавання СОНЦА – Купалле. Можна лічыць яго апафеозам удзячнасці людзей Сонцу і клопатаў пра яго.

Комлекс купальскага свята надзвычай складаны, ён уключае: 1. Распальванне вогнішчаў і скокі праз іх (культ агня). 2. Купанне ў рэчках, азёрах (культ вады). 3. Карагоды (культ Сонца). 4. Пляценне вянкоў і кіданне іх у ваду (культ Сонца, расліннасці і вады ў комплексе). 5. Спальванне чучала, што ўвасабляе смерць, змрок (культ продкаў і Падзем’я). 6. Пераапрананне, маскі (культ продкаў, у тым ліку татэмных). 7. Пошук Папараць-кветкі (сімвал Падземнага, Чорнага СОНЦА).

Я ўжо адзначала, што ў час Купалля, магчыма, заключаліся шлюбы і прымалі новых членаў у род, вось чаму для свята характэрны і значны эратычны элемент. Магчыма, нават назва свята звязана з ідэяй сям’і, як лічыць акадэмік Б. Рыбакоў: ад кораня “куп”, які ўтварае гняздо слоў, што абазначаюць з’яднанне людзей: “вкупе”, “купна”, “совокупно”, “купножитие”, “сукупнасць”. Беларускі даследчык ХІХ ст. І. Насовіч таксама прыводзіць у сваім знакамітым “Слоўніку беларускай мовы” слова “купа” са значэннем “збор чаго-небудзь, куча, натоўп”.

Магчыма, слова “Купалле” звязана і з культам бога КУПАЛЫ (блізкім да АПАЛОНА), што азначаў Летняе Сонца. Як бы мы сёння не тлумачылі назву Купалля (а расшыфровак яго – больш за 20), ясна, што першапачатковая назва, на якую забыліся, – тое, што даруе жыццё, шчасце, радасць, інакш кажучы, – РАЙ (у саскрыце слова “raj” азначала: 1. блішчэць, ззяць; 2. з’яўляцца; 3. быць на чале, цараваць).

Такім чынам, сваю залежнасць ад сонца людзі разумелі здаўна. Пачуцці свае яны ўвасобілі і ў літаратуры. Заклікі за Сонца, гімны Сонцу сустракаюцца ўжо ў найбольш старажытных літаратурных творах, вядомых чалавецтву, – у рэлігійных кнігах арыйцаў Авесце і Рыгведзе. У “Рамаяне” – вялікім народным эпасе індусаў – да СОНЦА-СУР’І звяртаецца галоўны герой РАМА за дапамогай: расшукаць яго любімую жонку СІТУ, выкрадзеную ДРАКОНАМ РАВАНАМ. РАМА, хутчэй за ўсё, сам сын СОНЦА, як і ў нашых казках – ІВАН ЦАРЭВІЧ, але фальклор і гераічны эпас прыхавалі сваю міфалагічную аснову.

Язычніцкія гімны Сонцу амаль у нязменным выглядзе ўвайшлі ў хрысціянскую літаратуру. Напрыклад, у “Слове ў першую нядзелю па Вялікадні” Кірылы Тураўскага: “Ныне сонца красуяся к высоте восходит и радуяся землю огревает...” Сам аб’ект ушанавання надае стылю аднаго з першых беларускіх пісьменнікаў святочную ўзнёсласць, урачыстасць, лірычную танальнасць і ўнутраную сіметрыю.

“Слова аб палку Ігаравым” поўніцца салярнай сімволікай. Русічаў тут называюць унукамі сонечнага бога ДАЖБОГА. Князь Усяслаў Полацкі ў вобліку ваўкалака перабягае дарогу ранішняму богу ХОРСУ – гэта значыць, ён больш хуткі за СОНЦА, якое за ноч павінна прасунуцца пад зямлёю з захаду на ўсход. Даследчыкі звяртаюць увагу на важнасць сонечных зацменняў у жыцці прадстаўнікоў дынастыі Алега Святаслававіча, да якой маюць дачыненне героі твора: зацменне адбываецца якраз і напярэдадні паходу Ігара ў 1185 г. Жонка Ігара Яраслаўна, як і РАМА, звяртаецца да Сонца (а таксама да ветру і Дняпра Славуціча) і, можна сказаць, “магія” жаночага кахання выратоўвае героя: Ігар адразу ж збягае з палону. З сонцам звязаны і “залатыя” эпітэты, якімі напоўнена не толькі “Слова...”, але і рускія быліны, скандынаўскія сагі, гераічны эпас шматлікіх народаў. Залатымі там з’яўляюцца і палацы, і вежы, і мэбля, і посуд, і шахматы, і зброя, і коні, і нават розныя жывёлы, як і ў фальклоры.

Іншае разуменне Сонца – як сімвалу ідэальнага грамадства – мы бачым у эпоху Адраджэння і Асветы, ва утапічных раманах ХVІ-ХVІІІ стст. Вядома, што марксізм-ленінізм з гонарам выводзіў сваё генетычнае паходжанне (па лініі мастацтва) якраз з гэтых твораў. Але сёння мы іх асэнсоўваем інакш. Пры ўсёй непадобнасці утопій адна да другой ім усім уласцівы рысы казарменнага ладу жыцця. Ён праяўляецца ў жорсткай рэгламентацыі быту і мыслення простых людзей. Утапісты гэтым змагаліся супраць індывідуалізму, які нараджаўся разам з раннімі капіталістычнымі адносінамі: яму яны супрастаялі аднолькавасць. Так, у “Горадзе Сонца” Тамазы Кампанелы пануе парадак, блізкі да вайсковага; звяртае на сябе ўвагу і каласальная колькасць чыноўнікаў (як у сённяшняй Расіі), кантроль дзяржавы над прыватным жыццём грамадзян. На мой погляд, свяшчэнная, сонечная, народная ідэя “купы” тут спаганена, дыскрэдытавана.

Зусім іншае стаўленне да Сонца ў вялікіх класікаў ХІХ ст., якія ў многім абапіраліся на народны светапогляд. Цудоўна-паэтычны, казачны свет пануе ў п’есе выдатнага рускага драматурга Аляксандра Астроўскага “Снягурка” (казка, на падставе якой створаны твор, ёсць і ў беларусаў). Поры года і касмічныя стыхіі паўстаюць тут як жывыя, яркія характары. Уражваюць незвычайныя стасункі МАРОЗА і ВЯСНЫ, ад якіх і нараджаецца СНЯГУРКА. Але рухае сюжэт у п’есе вялікае СОНЦА-ЯРЫЛА, якому і спяваюць гімн, і адрасуюць папрокі за трагічную калізію з гераіняй, галоўнае няшчасце якой – няздольнасць кахаць. Вобраз ЯРЫЛЫ ў ХІХ ст. найлепш захаваўся ў беларусаў.

У геніяльнага Фёдара Дастаеўскага, генетычныя карані якога таксама беларускія, амаль няма апісанняў прыроды ў творах. Адзінае, што заўважылі даследчыкі, – касыя промні заходзячага сонца, якія з’яўляюцца ў раманах у самыя адказныя, кульмінацыйныя моманты развіцця дзеяння (гэты матыў вельмі часты, ён сустракаецца больш за 50 разоў). Пісьменнік супрацьпастаўляе промні заходзячага сонца змрочнаму, страшнаму выгляду сталічнага Пецярбурга. Гэты сімвал указвае на светлае і ўзвышанае сярод балотаў, бруду, вечнай макрэчы злога, непрыветнага імперскага горада, варожага простаму чалавеку.

У беларускай літаратуры ўсе класікі звярталіся да матыву сонца, але найбольш часта ён сустракаецца ў творчасці Якуба Коласа, што звязана з жыццясцвярджальным, аптымістычным светаадчуваннем пісьменніка. Напрыклад: “На ўсходзе сонца грае // Пераліўным блескам, // Сыпле золата над гаем // І над пералескам”; “Як пасмы золата, праменні, // Бруяцца з сіняй глыбіні”; “Сонца сцеле на ўзгоркі парчу залатую”; “ Сонца – радасць, сонца – казка”. Янка Купала марыць пра Залаты век, цудоўную краіну – “Як самае сонца, // Дзе ясна – так ясна, // Як самае сонца, // Дзе шчасна – так шчасна”. Купалава паэтычная думка грунтуецца на антытэзе, у яго “сонца з цемрамі змагаецца”, і таму ўтвараецца асаблівае напружанне матэрыяльнага свету. З другога боку, Купала, які заўсёды так прагна марыў пра вясну, заклікае-замаўляе сонца заключыць шлюб з зямлёю: “З непатульнай, пакорнай зямліцай // Заручыся, шлюб вечны вазьмі”. Часам Купала гаворыць аб “сонца пажары”, аб “сонцавых косах”. Са світаннем ён звязвае нацыянальнае Адраджэнне, як і з вясною, маладосцю, дзявоцкасцю (чысціня, сінанімічная святлу).

У міфалогіі СОНЦА падарожнічала ноччу па вадзе на чаўне, які цягнула качка ці лебедзь. Днём, як вядома, яно імчыць па небе на калясніцы, запрэжанай вогненнымі конямі (у славян – чатырма, якія сімвалізуюць чатыры бакі свету). На многіх творах дэкаратыўнага мастацтва славян (каўшы, вільцы на стрэхах хат) сустракаюцца галовы коней ці птушак, а часам яны нават зліваюцца, так што цяжка адрозніць, што ж адлюстравана. Сутачны ход СОНЦА прадстаўлены салярнымі знакамі і на франтонах хат, на прасліцах, у саламяных вырабах – самых дасканалых і прыгожых, як было адзначана на Міжнародным фестывалі саламянага мастацтва ў жніўні 2003 года, менавіта ў беларусаў.

Я ўжо згадвала СОНЦА ПАДЗЕМНАЕ (ЧОРНАЕ), тое, што перасоўваецца ноччу пад зямлёю. Асабліва важнае значэнне мае гэткае сонца ў германскіх народаў. Цікавасць да зямных глыбінь вызначыла ўрэшце глыбіню нямецкай філасофіі і прыгожага пісьменства. Рух СОНЦА пад зямлёю надзвычай падрабязна распрацаваны ў егіпецкай рэлігіі (тут яшчэ не ўсё расшыфравана). Сонца РА падарожнічае на чаўне па падземнай рацэ, сустракае на сваім шляху шматлікія перашкоды, але нязменна іх пераадольвае. З СОНЦАМ звязана і пасмяротнае існаванне душы. Мэта яе – трапіць да РА ў човен і суправаджаць яго ў штодзённых падарожжах, што і забяспечыць душы бессмяротнасць. Атрымоўваецца, што душа зліваецца з Сонцам. Дарэчы, і старажытныя арыйцы верылі, што душы памерлых пасля смерці ляцяць на Сонца і даюць яму энергію, якая і падтрымлівае жыццё на Зямлі. Нашы продкі беларусы, безумоўна, таксама цікавіліся ценевым, іншасветным бокам Прыроды. Але на ўсходзе Еўропы не было таго інтымнага зрастання з нетрамі Зямлі, з яе глыбінямі, з ЧОРНЫМ СОНЦАМ, таго цяжкага цягнення Падзем’я, якое ёсць у англасаксаў і германцаў (гэта невыпадкова, бо яны – на захадзе, на закаце сонца). Сімвалам зносін СОНЦА НЯБЕСНАГА і ПАДЗЕМНАГА ў славяна-балтаў можа быць бурштын, што знаходзяць на беразе Балтыйскага мора – у Летуве. Бурштын – застылае сонца, якое зацвярдзела ў моры – стыхіі Падзем’я. Бурштын канцэнтруе электрычнасць, збірае энергію абодвух сонцаў, бо электраток – адваротнае ад Сонца цячэнне, перанос энергіі ў свеце, сцягненне полюсаў. Значыць, у нас – кругазварот, несупынны, пастаянны, пераход аднаго стану ў другі: жыцця ў небыццё, небыцця – зноў у жыццё. Народная філасофія сцвярджала, што ўсё ў свеце – дабро, бо ўсё – адзінае, ліха-зла не існуе, гэта часовае адхіленне ад нормы, для таго толькі, каб дабро было бачным, каб яго лепш адчуваць...

Культ Сонца – самае істотнае, што характарызуе міфалогію славянскіх народаў.

 

Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1. Як адбіўся культ Сонца ў народаў свету?

2. У чым заключаецца сувязь культу Сонца ў старажытных егіпцян і ў славян?

3. Як адбіўся культ Сонца ў казках і іншых жанрах фальклору?

4. Паразважайце пра сувязь культу Сонца з каляндарнай абраднасцю славян.

5. Прывядзіце ўласныя прыклады тропікі, звязанай з Сонцам, у мастацкай літаратуры – беларускай, рускай, славянскай (польскай, балгарскай, сербскай, украінскай і інш.).

6. Як адбіўся культ Сонца ў архітэктуры і выяўленчых мастацтвах?

7. Што азначае ЧОРНАЕ СОНЦА?

 

Лекцыя 8

Тэма 9. Лунарныя міфы

План лекцыі:

1. Антычныя і славянскія багіні Поўні.

2. Славянскія міфы пра Сонца і Месяц (Поўню).

3. Поўня ў фальклоры беларусаў.

4. Сучасныя міфы пра Месяц.

5. Вобраз Поўні ў літаратуры.

 

Лацінскае “Luna” па-беларуску Месяц. Але для міфалагічнай назвы спадарожніка Зямлі я выбрала назву ПОЎНЯ. Гэта галоўная дзеючая асоба надзвычай старажытных міфаў, зафіксаваных ва ўсіх народаў свету.

Усе ўсходнія ўяўленні пра ПОЎНЮ падводзяць да дзіўнай высновы, што яна – маці ЗЯМЛІ (“Luna”, магчыма, ад “лона”, “улоння” – гэтак называлі мацярынскую вантробу). Жыццё на ёй узнікла раней, чым на нашай планеце. Калі ўсе стадыі яго на ПОЎНІ дасягнулі вышэйшага пункту, яна перадала свае жыццятворныя пачаткі на ЗЯМЛЮ, сама ж засталася ў літаральным сэнсе слова мёртвай планетай. І хоць цела яе пазбаўлена душы і жыцця, але яно распадаецца і атручвае сваімі нябачнымі выпраменьваннямі маладую ЗЯМЛЮ. Эманацыі ПОЎНІ адначасова і карысныя, і шкодныя. Для параўнання: трава і расліны нідзе так добра не растуць, як на могілках, між тым трупная атрута нясе хваробы і смерць.

Такім чынам, ЗЯМЛЯ з’яўляецца як бы параджэннем ПОЎНІ. Прыкладна такой жа думкі трымаліся ўсе акультысты ХІХ-ХХ стст, якія глыбока вывучылі ўсходнюю і антычную міфалогіі. У грэкаў серпік маладога месяца быў сімвалам Царыцы Нябеснай – АРТЭМІДЫ, бо яе брат АПАЛОН – СОНЦА. Бязшлюбнасць брата ды сястры як бы падкрэслівала іх касмічную адзіноту.

У рымскай міфалогіі АПАЛОН называўся ФЕБ, а яго сястра – ДЫЯНАЙ. Яна мела эпітэт Травія – “багіня трох дарог”, бо яе адлюстраванні памяшчалі на ростанях. Разумелася гэта як знак яе трайной улады: на небе, на зямлі і пад зямлёю. Праўда, тры дарогі можна разглядаць і ў іншым сэнсе: як жыццёвыя дарогі, як тры ўзросты жанчыны. Вядомы англійскі даследчык і пісьменнік Роберт Грэйвус лічыць, што тры фазы ПОЎНІ – маладая, поўная і на схадку – сімвал дзяўчыны, замужняй жанчыны і старой. Адпаведна разумеліся і поры года: вясна – цнатлівая маладая дзяўчына (так жа і ў нашага Янкі Купалы), лета – німфа (жанчына ў рэпрадуктыўным стане) і зіма – бабуля. З дзяўчынай звязана было неба, з замужняй жанчынай – зямля і са старой – падзем’е. Яны ў грэкаў персаніфікаваліся ў багіняў: СЕЛЕНУ, АРТЭМІДУ і ГЕКАТУ, але ў рымлян усе функцыі ўзяла на сябе ДЫЯНА. Такім чынам, ПОЎНЯ была, безумоўна, адна, але тры яе фазы лічыліся рознымі істотамі. Сітуацыя з ПОЎНЯЙ дапаможа нам зразумець розныя інкарнацыі (увасабленні) іншых багоў.

Ва ўсіх блізкіх да нашага рэгіёну вобласцях Еўропы і Азіі СОНЦА і ПОЎНЯ (МЕСЯЦ) разумеліся як кроўныя родзічы: або як брат і сястра, або як муж і жонка ці, наадварот, жонка і муж. Так, у балтаў МЕСЯЦ, маючы жонкай СОНЦА, заляцаецца да ранішняй зоркі АЎШРЫ (АЎРОРЫ ў рымлян, ЭАС у грэкаў, ДЗЯННІЦЫ ў беларусаў). Раз’юшаная СОНЦА мячом (промнем) разрубае твар здрадніка МЕСЯЦА, прычым гэта паўтараецца перыядычна і пастаянна, бо, як мы памятаем, час у старажытнасці мысліўся як выключна цыклічны, і не лінейны. Гэткім чынам міф тлумачыў змяненні формы Месяца.

МЕСЯЦ і СОНЦА ў выглядзе мужа і жонкі паўстаюць і ў Паўночнай Расіі, прычым іх вяселле святкавалася ў дзень летняга сонцавароту – на Купалле. Рускія паморы, што жывуць на поўначы, як вядома, паходзяць з старажытнага Ноўгарада, блізкага да тэрыторыі балтаў. Так што выток міфа, хутчэй за ўсё, адзіны – арыйскі. У сучасных міфарэстаўрацыях (на аснове фальклору) і СОНЦА, і МЕСЯЦ – браты-супернікі з-за прыгажуні ЗОРКІ-ЗАРАНІЦЫ, якую МЕСЯЦ крадзе ў СОНЦА. У некаторых рэгіёнах Украіны СОНЦА ўвасабляецца ў вобразе жанчыны, якая нерухома стаіць у небе над святым месцам Ерусалімам, ноччу ж Зямля паварочваецца і затуляе сабою СОНЦА. Аднак у іншых вобласцях Украіны СОНЦА – мужчынскі персанаж, а ПОЎНЯ – жаночы, як у большасці індаеўрапейскіх народаў. Тое ж тычыцца Беларусі. Тлумачыць падобную супярэчнасць уплывам антычнай міфалогіі было б спрашчэннем. Тут, відаць, усё больш складана. Магчыма, у арыйскай і яшчэ нават даарыйскай цывілізацыі АДІНАЕ ВЯЛІКАЕ БОЖЫШЧА мела два твары – сонечны і месяцавы, дзённы і начны, мужчынскі і жаночы, інакш кажучы, уключала ў сябе важнейшыя бінарныя апазіцыі, супрацьлеглыя пачаткі Сусвету. Днём яно паўставала адным сваім бокам, ноччу – іншым. Толькі такім чынам можна растлумачыць розную трактоўку адных і тых жа касмічных аб’ектаў у аднаго народа ці ў блізкіх народаў. Праўда, у мяне ёсць яшчэ адна версія: змяшэнне цывілізацый – Трыпольскай матрыярхатнай, у якой СОНЦА – жанчына, і індаеўрапейскай патрырхатнай, дзе СОНЦА – мужчынскі персанаж. У народным хрысціянстве ўкраінцаў і беларусаў ПОЎНЯ – гэта твар КАІНА – сына АДАМА і ЕВЫ. ЗЯМЛЯ ў старазапаветныя часы не прыняла братазабойцу, а МЕСЯЦ прыняў. Бог яго і пакараў: паставіў сваю пячатку – вось адкуль плямы на Месяцы. У гэтых фантазіях ужо яўна адчуваецца ўплыў Бібліі. Паводле ж народных уяўленняў саміх яўрэяў, ПОЎНЯ з плямамі – твар вялікага прарока Маісея, – тут негатыўнае адценне, натуральна, поўнасцю адсутнічае.

Ёсць у міфалагічных сістэмах славян жаночыя істоты, функцыі якіх блізкія да функцый антычных багінь ПОЎНІ. Так, рускія даследчыкі пачатку ХІХ ст. А. Кайсараў і Р. Глінка лічаць польскую багіню ЗЕВАНУ, што апекавала лясы і паляванне, блізкай да ДЫЯНЫ. Была ў заходніх славянаў і ТРЫГЛАВА, падобная да ДЫЯНЫ ТРАВІІ. У ТРЫГЛАВЫ як быццам было тры галавы і ў руцэ яна трымала серпік месяца. Адзін з яе храмаў знаходзіўся каля горада Брандэнбурга, раней славянскага. Прысвечаны ёй быў чорны конь, тады як СОНЦУ – белы. Сучасныя даследчыкі знайшлі ў старажытных помніках імя ўкраінскай ДЫДЫЛІІ – багіні дзетанараджэння, расліннасці, а таксама і Поўні. Ёй прыносілі ахвяры і прасілі даць дзяцей. Прадстаўлялася яна па-рознаму: або цяжарнай жанчынай у вянку, з кветкамі ў руках, або маладой дзяўчынай, захутанай з галавою ў чорны плашч, з паходняй у руках (паходня – сімвал пачатку новага жыцця, таму сёння на Украіне яна – абавязковы атрыбут вясельнай абраднасці). Магчыма, былі і іншыя персанажы, але ясна, што іх імёны ўжо назаўсёды страчаны.

Ушанаванне Месяца зафіксавана практычна ва ўсіх народаў свету. У інкскай цывілізацыі старажытнага Перу Месяцу былі прысвечаны жахлівыя, жорсткія абрады – прынясенне крывавых чалавечых ахвяр. Мяркуюць, што там і войны вяліся толькі дзеля таго, каб браць палонных і прыносіць іх пасля ў ахвяру зоркам і галоўным чынам Месяцу. Чаму начное свяціла патрабавала менавіта крывавых ахвяр? Я мяркую, гэта звязана з тым, што Поўня найбольшы ўплыў аказвала на ваду – адсюль прылівы і адлівы ў Сусветным Акіяне – самае відавочнае праяўленне такога ўплыву. Кроў чалавечая па хімічнаму складу адпавядае саставу марской вады (праўда, адкуль гэта ведалі індзейцы Амерыкі?), таму Поўню і “кармілі” тым, з чым яна была звязана на Зямлі. У прынцыпе Поўня – менавіта поўны месяц – дзейнічае на ўсіх, бо, як мы ведаем, чалавек на 70 % складаецца з вады. Таму так неспакойна адчуваюць сябе некаторыя людзі, калі на небе поўны круг. Дарэчы, у нашым рэгіёне ў народзе сачылі за тым, каб Поўня не “заглядвала” ў вокны, не кідала свой водбліск непасрэдна ў хату, у той час як для сонечных промняў, наадварот, адчынялі вокны. Страх перад Поўняй у доме (закрытым, асвоеным космасе) быў звязаны з верай, што Месяц прыцягвае да сябе, што яго святло, упаўшае на цяжарную жанчыну, прывядзе да нараджэня ведзьмака ці ведзьмы, нарэшце, што да месяцавага промня, яго светавой дарожкі злятаюцца душы памерлых.

У еўрапейскім фальклоры СОНЦА і МЕСЯЦ паўстаюць у розных выглядах. Вядомая казка “Сонца, Месяц і Воран Воранавіч” сустракаецца ў літоўцаў, латышоў, беларусаў, нарвежцаў, шведаў і рускіх. У казцы СТАРЫ выдае замуж дачок за названых у загалоўку персанажаў, пасля наведвае іх, і кожны зяць яго нечым уражвае: на целе СОНЦА смажацца аладкі, МЕСЯЦ сваім пальцам асвячае лазню, а ВОРАН ВОРАНАВІЧ хавае старога пад сваім крылом (апошні персанаж, звязаны, бясспрэчна, з богам Падзем’я, відаць, з ВЯЛЕСАМ ці сам ён і ёсць ВЯЛЕС). Незразумелым тут з’яўляецца шлюб касмічных аб’ектаў з зямнымі жанчынамі: сюжэт набыў ужо спецыфічна казачныя рысы і ў многім страціў сваю архаічную касмаганічную аснову. Але ў фальклоры нічога проста так не бывае. У яго міфалагемах, сюжэтах і вобразах заўсёды закадзіраваны нейкія архаічныя веды, ключы да разумення якіх, як правіла, страчаны. Фальклор увабраў у сябе ў спецыфічнай кампактнай сімвалічна-вобразнай форме многія факты этнагенезу, гісторыі народа, светапоглядныя ўяўленні, культавыя рытуалы, абрады, павер’і і шмат чаго іншага.

У вядомым зборы ўсходнеславянскіх казак А. Афанасьева, які збіраў народную творчасць ў першай палове ХІХ ст., прыведзена беларуская казка пра цудоўныя ператварэнні забітых дзяцей у дрэвы, баранчыкаў, а затым зноў у людзей. Гэты матыў мае паралелі ў палякаў, чэхаў, славакаў, украінцаў. Але толькі ў беларускай казцы даецца воблік забітых дзяцей: “на лбе па месяцу, у патыліцы па звёздачцы”. Такое апісанне, якое сустракаецца і ў іншых беларускіх казках, – слабое водгулле старажытных касмаганічных міфаў пра нараджэнне цудоўных блізнят. Магчыма, маюцца на ўвазе двайныя зоркі: і наша Сонца некалі ўваходзіла ў такую сістэму, маючы “брата” (можа быць, ім быў некалі Юпітэр, але, хутчэй за ўсё, другое Сонца калапсавала, стаўшы так званай Чорнай дзіркай – адсюль міф пра упалага анёла – ЛЮЦЫПАРА).

Неяк звязаны з Сонцам, Месяцам, зоркамі залатыя, сярэбраныя і медзяныя царствы, палацы, ключы, пярсцёнкі, куфэрцы, яечкі.

У цэлым для індаеўрапейскіх казак усё ж больш характэрны сонечны культ. Затое ў песнях Месяц – надзвычай часты персанаж, але, як правіла, заўсёды ў звязцы з Сонцам і зоркамі. Амаль ва ўсіх выпадках гэтыя вобразы служаць фальклорнай ідэалізацыі героя:

    На маладым шапачка, як месяц свеціць,

    На ім паясочак, як зоры зарэюць.

Або:

    Ці не сонца яго радзіла?

    Ці не месяц яго ўзгадаваў?

    Ці не зоры яго калыхалі?

У песнях самых розных жанраў герою жадаюць быць прыгожым, “як ясен месяц”. У многіх песнях “краснае сонца” сімвалізуе гаспадыню, а “ясны месяц” – гаспадара. У любоўных песнях месяц – закаханы хлопец, а зара, зорачка – дзяўчына.

Дарэчы, на падставе міфаў і народнай паэзіі можна вывесці наступную выснову: калі СОНЦА ва ўяўленнях – жаночага роду, дык жанчына абавязкова замужняя, ЗОРКА ж – заўсёды цнатлівая дзяўчына.

Вельмі часта згадваецца месяц у каляндарна-абрадавай паэзіі. Прычым тут Сонца і Месяц – не толькі ў параўнаннях, не толькі служаць тропамі, а і ўзводзяць матыў песні да касмаганічнага міфа. Так, у рысах КАЛЯДЫ – язычніцкага божышча – праглядаць касмічныя і прыродна-метэрыялагічныя элементы:

    Прыехала Каляда на белым кані,

    Яе конічак – ясен месячык...

Часта ў песнях згадваюцца “яснае сонца”, “свецел месячык”, “дробненькі дожджык” як дарагія госці, як “тры радасці”, што нясуць калядоўшчыкі ў дамы дбайных гаспадароў.

Свята Купалля прысвечана Сонцу, але ў песнях часты зварот да Месяца, што таксама можна тлумачыць дачыненнем да купальскіх урачыстасцяў усіх важных касмічных аб’ектаў. Свята Купалля прадстаўляла спаборніцтва, барацьбу, але і саюз, шлюб агня і вады, мужчыны і жанчыны, сонца і месяца, жыцця і смерці.

У беларускіх замовах, ледзь не самым старажытным жанры фальклору, месяц дапамагае перш за ўсё ад зубнога болю: “Ёсць на свеце тры царыкі: ясен месяц на небі, сіні дуб на зямле, чорны камень у вадзе. Як этым царыкам не піць, не гуляць і ўмесце не схадзіцца, так у раба Божага Івана зубам балець не гадзіцца”. Названыя аб’екты – месяц, дуб і камень – адпавядаюць асноўным сферам – Небу, Зямлі і Падзем’ю, якое заўсёды звязана і з вадою. Як бачым, месяц названы царом неба.

Вельмі часта ў замовах гучыць зварот да МЕСЯЦА як да ўладара іншасвету, што стасуецца з міфалагічнымі ўяўленнямі:

- Маладзік ты маладзік, ці быў ты на тым свеце?

- Быў.

- А ці баляць у мёртвых зубы?

- Не, не баляць.

- Дык няхай і ў Віці не баляць.

Сённяшнія так званыя “кантакцёры” сцвярджаюць, што Месяц – сапраўды ніжэйшы ўзровень іншасвету, куды трапляюць не зусім праведныя душы, але ўсё ж і не зацятыя грэшнікі. Гэта стасуецца з некаторымі матывамі снабачанняў: часам сняцца памерлыя і гавораць, што яны на Месяцы.

У загадках месяц у асноўным паўстае як пастух, што пасвіць статак (зоркі), або як хлеба акраец, або нейкай жывёлай: баранам, белагаловай каровай. У міфалогіі індусаў бык увасабляў Сонца, а карова – Поўню. Яе ж – Карову-Поўню – індыйцы называюць сваёй Маці.

Паводле народных уяўленняў, Месяц меў уплыў на так званых лунатыкаў (хварых на самнамбулізм), на рост раслін (у час севу гаспадыні кіруюцца Месяцавым календаром), на прылівы ў акіянах, на перамену надвор’я (у народзе гавораць: “Маладзік павінен абмыцца”). Усе гэтыя павер’і знайшлі пацвярджэнне ў навуцы. Іншыя пакуль нельга растлумачыць. Так, рускія верылі, што, убачыўшы маладзік, неабходна трымацца за грошы, каб цэлы месяц быў прыбытак. Украінцы сцвярджаюць, што на Поўню нельга паказваць пальцам, бо палец адсохне. Увогуле нашы продкі вельмі многае ў жыцці звязвалі з месяцам. Яны не маглі не заўважыць сувязь яго фаз і пэўных цыклаў у жаночым арганізме (адсюль і аналогія – “луна-лона”). Жыла вера, што чалавек, народжаны ў час новамесячча, усё жыццё захоўвае бадзёрасць, аптымізм, маладжавасць, той жа, хто нарадзіўся на схадку, – буркутлівы, песімістычны, хутка старэе. Вядома, што збіраць зёлкі лепш за ўсё ў купальскую ноч – ноч наймацнейшай моцы Сонца. А ў іншыя месяцы – у апошнія фазы Поўні, пачынаючы з 23-га дня.

Нашы продкі, бясспрэчна, былі больш назіральныя за нас. Нават калі названыя прыкметы і не будуць пацверджаны навукай, яны застануцца здыбыткам багатай народнай фантазіі, поўнай паэтычнай красы.

Нельга не сказаць пра яшчэ адзін напрамак чалавечай думкі: веру ў населенасць Месяца. Яго лічылі населеным арыйцы ў Ведах, а пасля такія выдатныя філосафы Антычнасці, як Фалес, Геракліт, Анаксагор. Паслядоўнікі Піфагора сцвярджалі, што расліны на Поўні намнога прыгажэйшыя, а жывёлы большыя за зямных у 15 разоў. Вялікі пісьменнік Плутарх, вядомы як аўтар жыццяпісаў выдатных людзей імператарскага Рыма, разважаў і пра селенітаў. Філосафы Сярэднявечча і нават эпохі Адраджэння таксама былі ўпэўнены ў населенасць Месяца. Гэта, напрыклад, сцвярджаў спалены інквізыцыяй у 1600 годзе Д. Бруна, а таксама І. Кеплер і Г. Галілей. Так, Кеплер лічыў кратары на Месяцы штучнымі. Яшчэ ў пачатку ХІХ ст. у існаванні селенітаў быў упэўнены буйны матэматык, якога надзвычай шанаваў А.Эйнштэйн, – К.Ф. Гаўс.

Месяц з усіх аб’ектаў неба выклікае найбольшую цікавасць у вучоных і філосафаў. Безумоўна, Поўня ўражвае сваімі загадкамі, і невыпадкова пра яе пісалі мысляры глыбокай старажытнасці; пры гэтым яны не прыйшлі да канчатковых высноў, а перадалі наступным пакаленням некаторую разгубленасць перад праблемай. У астралогіі, дзе кожны ўзрост чалавека падпарадкаваны пэўнай планеце, з Поўняй звязана паміранне, смерць. Багіня начнога чараўніцтва суправаджала чалавека да апошняй рысы і працягвала яму свяціць у царстве памерлых, калі душа пакідала разбуранае цела. Усё гэта ў прынцыпе стасуецца з міфалагічнымі ўяўленнямі, хоць адной гэтай функцыяй, безумоўна, далёка не вычэрпваецца значэнне касмічнага аб’екта.

Вялікі рэлігійны філосаф ХVІІІ ст. Э. Сведэнборг з ПОЎНЯЙ таксама звязвае свет памерлых, прычым яго тэрміны і развагі ўражваюць дзіўным пранікненнем у таямніцы душы чалавечай (нездарма ён быў папярэднік рамантыкаў). У іншасвеце, піша ён, кожны звяртаецца да таго, што пануе ўнутры яго. Той, хто жыве ў Нябесным царстве, царстве Любові і Прыгажосці, звяртаецца да Бога як да Сонца; той, хто жыве ў духоўным царстве, царстве Розуму, звяртаецца да Бога як да Месяца; эгаісты ж звяртаюцца да цемры і змроку і паварочваюцца тылам да Бога, а тварам да пекла. Такім чынам, Поўня, як і Сонца, у філасофскай думцы эпохі Асветы звязваецца ўсё ж са святлом, але неабходна мець на ўвазе, што гэта святло не фізічнае, не прыроднае, а духоўнае, інтэлектуальнае.

Праўда, ужо ў пачатку ХХ ст. другі надзвычай арыгінальны філосаф нетрадыцыйнага кірунку Г. Гурджыеў выводзіць тэорыю пра паглынанне Месяцам энергіі ўсяго жывога на Зямлі – раслін, жывёл, людзей – у момант іх смерці. Такім чынам, Месяц – магутны вупар, які высмоктвае жыццё з Зямлі. Роля, якую адводзіць спадарожніку нашай планеты Гурджыеў, суадносіцца з некаторымі міфалагічнымі ўяўленнямі, напрыклад, у індыйскіх Упанішадах.

Навука таксама заўсёды сур’ёзна цікавілася Месяцам. Большасць вучоных згодны, што ён – не спрадвечны спадарожнік Зямлі, а быў або сам часткаю яе (пасля адрыву ўтварыўся Ціхі акіян), або захоплены ў выніку глабальнага касмічнага катаклізму. Дарэчы, жыхары Паўднёвай Амерыкі і Мікранезіі захавалі міфы пра неба, на якім Месяца яшчэ ўвогуле не было, а з’явіўся ён там у суправаджэнні страшэнных разбурэнняў на Зямлі. Да слова, некаторыя вышэйшыя жывёлы (ваўкі, сабакі) не могуць цярпець Поўні: гледзячы на яе, яны пачынаюць скуголіць. Можа быць, іх генетычная памяць якраз захавала той стан Космасу, калі не існавала побач з нашай планетай гэтай іншай – мёртвай?

Адна з самых незвычайных навуковых гіпотэз – пра Поўню як штучны спадарожнік або касмічны карабель іншапланетнай цывілізацыі. Сапраўды, калі б на пачатку чалавечай гісторыі нашу Зямлю наведвалі жыхары іншай планетнай сістэмы, якую б памяць яны пакінулі пра сябе? Ясна, што іх помнік павінен быць даўгавечны, каб дачакацца моманту, калі закладзеныя ў ім ідэі і веды будуць успрыняты; ён павінен выклікаць увагу сваёй незвычайнасцю, яркасцю, маштабамі; ён павінен несці разнастайную інфармацыю, якая б пабуджала да роздуму; ён павінен вучыць назіраць, параўноўваць, асэнсоўваць атрыманую інфармацыю – па гэтай прычыне помнік павінен адкрывацца ў новых якасцях у адпаведнасці з ростам інтэлекту людзей і быць шматфункцыянальным; нарэшце, яго штучнасць не павінна кідацца ў вочы, а праяўляцца паступова. Усім гэтым патрабаванням якраз адпавядае Месяц. Магчыма, ён – і не штучнае цела, полае знутры, а астэроід, што застаўся пасля разрыву планеты Фаэтон, а пасля быў прыцягнуты (кім і як?) і размешчаны побач з Зямлёю. Але ўсё гэта, безумоўна, самы натуральны сучасны міф.

Між тым, ёсць не менш неверагодныя, але ўжо па-сапраўднаму навуковыя тэорыі. Так, вучоныя гавораць пра квантаванне часу-прасторы: неабходна знайсці эталон, які б аднолькава быў уласцівы прасторы і часу і які б увасабляў фундаментальныя велічыні ў сусвеце. А тое, што прастора і час злучаны ў адным кантынууме, – бясспрэчна. Напрыклад, кожнаму моманту часу адпавядае пэўны пункт у прасторы, прычым на арбіце любой планеты. На старажытнай арыйскай мове санскрыце Месяц гучыць як “mas”, што азначае “вымяральнік”. Аказваецца, шлях Поўні, выражаны як квантавая адзінка прасторы на працягу 28,42 сутак часу, і ёсць той інтэрвал, можна сказаць, алгарытм, якім квантуецца Сонечная сістэма. Гэтая велічыня – “ключ” да дэшыфроўкі ўсёй структуры прасторы-часу ў Макракосмасе.

Нават у побытавай свядомасці Месяц – вымяральнік, бо назіранне за яго фазамі дазволіла старажытным людзям перайсці ад кароткай меры часу – дня – да больш працяглай – тыдня (адна фаза) і месяца.

Ужо больш за сорак гадоў назіранні за Месяцам праводзяць японскія, аўстралійскія, нямецкія абсерваторыі. З’яўляюцца ў друку часам проста ашаламляльныя публікацыі. Напрыклад, пра ўчастак аплаўленага грунту каля Мора Спакою: тэмпература, што выклікала аплаўленне, у сто разоў большая за дасягнутую на Зямлі. Загадкавыя і знакі на паверхні Месяца, напрыклад, выразна бачныя ў тэлескопы літары S, A, U, P, X, E, F. У многіх месцах паўтараецца малюнак – крыж у крузе: гэта самы старажытны арыйскі сімвал Дрэва Жыцця. Дзіўныя шасцікіламетровыя крыжы зафіксаваны ў кратары Кеплера. Некаторыя аб’екты нагадваюць тэхнічныя збудаванні, але разбураныя. Ёсць нешта накшталт антэнаў, сігнальных знакаў. Падобна на тое, што Месяц здаўна нехта абжывае, але хто? Сёння група аўтарытэтных амерыканскіх вучоных і астранаўтаў, што ўдзельнічалі ў месяцавай праграме, патрабуюць ад Кангрэса ЗША апублікаваць іх назіранні і прызнаць Месяц базай НЛА. Адказу пакуль няма. Між тым, афіцыйных загадак, звязаных з Месяцам, на сённяшні дзень – 886. Я мяркую, што ад спадарожніка Зямлі можна чакаць яшчэ шмат сюрпрызаў.

Не дзіва, што вялікую цікавасць заўсёды выклікаў Месяц і ў пісьменнікаў. У нацыянальных літаратурах па-рознаму ставіліся да адлюстравання Сонца і Месяца. У кітайскай паэзіі на працягу ўсёй яе шматвяковай гісторыі можна прасачыць яўную прыхільнасць да перадачы пачуццяў, выкліканых месяцавай ноччу. Кітайская літаратура вельмі канкрэтная, зрокавая, жывапісная (яна на самай справе вельмі блізкая да жывапісу), але ў кожным малюнку прыроды кітайскі паэт бачыў складаныя знакі і сімвалы. У таленавітай паэзіі заўсёды ёсць падтэкст. І ў кітайскай паэзіі прыёмы прыхаванай асацыяцыі, унутранага паралелізму лічыліся вышэйшым узроўнем паэтычнасці. Кітайскія паэты любілі апісваць, як зіхаціць раса або снег пад ясным месяцам, якія дзіўныя цені адкідвае на рэчы поўня, як блішчыць ноччу, быццам шоўк, возера, як поўня ўпрыгожвае неба намаляванаю ёю ракой... Звычайна начны пейзаж выклікае тугу, адчуванне адзіноты (сапраўдны паэт заўсёды шукае адзіноты) або глыбокі філасофскі роздум, але заўсёды пануе галоўнае пачуццё – замілаванне, захапленне прыродай.

У арабскай і персідскай класічнай паэзіі Поўня ўвасабляла перш за ўсё любімую жанчыну – прыгажосцю яны былі роўныя. Паралель “жанчына – поўня”, бадай, самае характэрнае параўнанне ў паэзіі на мове фарсі.

Эстэтычнае ўспрыняцце прыроды ў еўрапейскай паэзіі вельмі нясмела праяўляецца ў эпоху Адраджэння, але па сутнасці бярэ пачатак толькі ў літаратуры сентыменталізму ў канцы ХVІІІ ст. Ужо ў вялікага Іагана Гётэ відавочна філасофскае ўспрыняцце прыроды і культ ландшафту. У яго ёсць некалькі вершаў пад назвай “Да Месяца”, дзе выкарыстоўваюцца міфалагічныя матывы. Месяц тут напаўняе душу чалавека “салодкаю” або “пяшчотнаю” тугой, і такое ўспрыняцце нямецкі класік перадаў наступнаму літаратурнаму пакаленню – рамантыкам.

З рамантызмам звязаны вышэйшы этап у адлюстраванні містыцызму прыроды. Тут пераважае паглыбленая суб’ектыўнасць, антрапамарфізацыя пейзажу, індывідуальнае і любоўнае стаўленне да ландшафту, праекцыя настрояў паэта на прыроду, у кожнай з’яве якой творца знаходзіў падабенства да свайго душэўнага стану. Вобраз Месяца становіцца важнейшым як у глабальных рамантычных касмагоніях, так і ў творах, прасякнутых асабістымі перажываннямі. Нямецкія, французскія, англійскія, польскія, украінскія рамантыкі любілі паказваць таямнічую, загадкавую, чароўную прыроду. Для іх увогуле ўвесь свет – цуд, таямніца. Галоўны герой рамантыкаў – летуценнік. Жыць у марах толькі і значыць па сапраўднаму жыць – так лічылі паэты эпохі рамантызму. Ноч, месяц дапамагалі такому жыццю, дапамагалі паглыбіцца ў душу Прыроды і ў сваю ўласную душу. Любімая пара сутак у рамантыкаў – ноч, бо ноч інтымная і трагічная. У выдатнага нямецкага паэта Наваліса ёсць нават “Гімны да Ночы”, а ў вядомага рускага пісьменніка Уладзіміра Адоеўскага – цыкл аповесцяў “Рускія ночы”. Месяц сярод ночы напаўняе ўсё жыццё тонкім і салодкім сэнсам, дорыць чалавеку ўражанне, што ён прысутнічае пры зачацці свету. І ўвогуле ноч – маці кахання. “Каханне ідзе начным шляхам, і месяц асвячае яго” (Наваліс). Акрамя гэтага – шырока распаўсюджанага матыву – пад святлом месяца развіваецца і іншы, важнейшы для рамантыкаў матыў, – зліццё жыцця і смерці, рэчаіснасці і сну.

Паэзія і проза рамантыкаў прасякнута глыбокім пачуццём прыроды, якая дае тэмы, аналогіі і бясконцую скарбонку матываў. Прычым рэальныя пейзажныя вобразы часта ператвараюцца ў метафары, у сімвалы, нават у паэтычныя міфы. Такім сімвалам, міфам стала і поўня. Больш глыбокага напаўнення вобраза ў пазнейшай літаратуры ўжо не было, – можа быць, толькі ў сімвалістаў пачатку ХХ ст. Вельмі часта паказваецца месяцавая ноч і ў жывапісе рамантыкаў.

Варта звярнуць увагу на тое, што беларуская літаратура ўся, – акрамя, магчыма, толькі перыяду сацыялістычнага рэалізму, – была прасякнута адчуваннем таямнічасці, загадкавасці свету, што перадалося ёй ад міфа. Яшчэ рэнесансная паэма Міколы Гусоўскага “Песня пра зубра” стварае ўражанне дзівоснасці нашай лясістай радзімы. Паэт сцвярджае прынцып таямнічасці жыцця і абвяшчае крыніцай дзівосаў пушчу – адсюль і прыхільнасць беларусаў – лясных жыхароў – да таямніц, да “казак Медеі” (МЕДЕЯ – ў антычнай міфалогіі жрыца багіні ГЕКАТЫ, самай загадкавай інкарнацыі ПОЎНІ).

Адзін з першых паэтаў, хто пачаў пісаць па-беларуску, быў Андрэй Рымша (ХVІ ст.). У яго творах пакуль няма ўласна пейзажных апісанняў, але ўжо сустракаюцца вобразы сонца, месяца і зорак.

Найбольш значным беларускім паэтам ХVІІ ст. быў Сімяон Полацкі. Некаторыя яго творы прысвечаны пытанням прыродазнаўства: “День и нощь” , “О четырех временах года”, “Стихии четыре”. Сімяон набліжаў паэзію да навукі, па сутнасці ён быў натурфілосафам ў літаратуры. Пейзаж у яго ўжо прысутнічае, і нават даволі багаты, але прыгладжаны, прыбраны, пазбаўлены адзнак часу і нацыянальных рыс. Паэт імкнецца да глабальнасці і – у духу барока – да метафарычнасці, таму так часта ў яго сустракаюцца вобразы сонца, месяца і планет. Калі ў А.Рымшы яны толькі называюцца, то ў Сімяона яны – знакі Вечнасці і Божаскай Гармоніі.

На фарміраванне беларуска-польскіх паэтаў-рамантыкаў ХІХ ст. – Адама Міцкевіча, Яна Баршчэўскага, Яна Чачота – вялікі ўплыў аказаў беларускі фальклор. А ў цэлым іх творчасць разгортвалася ў межах еўрапейскай рамантычнай традыцыі.

Першы ў поўным сэнсе слова беларускі прафесійны пісьменнік Новага часу Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч ідылічна-любоўна адлюстраваў будзённы і святочны лад жыцця беларускага народа. І прырода ў яго ідылічная – чароўны сонечна-месяцава-бліскучы фон дзеяння. Якраз у апісаннях прыроды найлепш выяўлены аўтарскі ідэал – свабоднае і гарманічнае жыццё ў адзінстве нацыянальнага і прыроднага пачаткаў. А гэта таксама завешчана міфа-паэтычным мысленнем.

Творчасць беларускіх класікаў пачатку ХХ ст. уражвае, па-першае, каласальным узбагачэннем вобразнасці – у параўнанні з фальклорам і папярэднікамі, а па-другое, глыбокай філасофскай напоўненасцю традыцыйных матываў. Гэта – прадмет асобнага разгляду, а тут прывяду толькі ўласна шэдэўры слоўнага жывапісу. У Янкі Купалы: “ад бледнага месяца бледныя цені”; “месячны шлях, што нябесны дзядзінец”. У Якуба Коласа: “зоркі ў небе – неба вочкі, месячак – вартаўнічок”; “срэбраны серп назірае з узвышша”; “месяц... чуць пачаты баханок”. У Максіма Багдановіча: “месяц белы заплаканы свеціць”; “месяц увесь чырвона-жоўты, быццам пугачова вока”.

Самы “касмічны” з трох паэтаў – Максім Багдановіч. Прычым месяц і зоркі ў яго – любімыя вобразы як найлепшае выяўленне Прыгажосці Прыроды. У Янкі Купалы больш ансамблевасці, прасторы, велічы. У Якуба Коласа пануе гармонія чалавека і прыроды, пантэізм. Але ўсе класікі беларускай літаратуры суладна спалучалі нябеснае і зямное, вялікае і малое; яны малявалі і лакальны, і прасторавы краявід, дзякуючы чаму адбывалася своеасаблівае накладванне маштабаў, узнікаў абагулены вобраз беларускай прыроды, нацыянальны пейзаж.

З пазнейшых беларускіх паэтаў вобраз поўні з філасофскімі рэмінісцэнцыямі астаўся ў тых, хто мог не хаваць свайго рамантычнага светаадчування, рэлігійнага светапогляду, прыкладам, Наталля Арсеньева:

              Што шумна шэпчуць мне тыя ночы,

              Калі на краскі кладуцца росы,

              Губляе месяц між цемры косы,

              Як быццам срэбрам праліцца хоча.

              Калі з душою душа гавора

              Аб вечных болях, аб вечных муках...

Часам асацыятыўны фон твораў нашай нацыянальнай паэткі вельмі нагадвае кітайскую лірыку, але сістэма вобразаў, безумоўна, традыцыйна беларуская.

Беларуская паэзія ў цэлым ішла па шляху далейшай канкрэтызацыі і маляўнічасці тропаў. Але толькі нашы сучаснікі (прыкладам, Алесь Разанаў) пачынаюць напаўняць традыцыйныя вобразы не толькі вонкавай маляўнічасцю, але і глыбінёй філасофскага зместу, калі сам прынцып міфалагічнай свядомасці знарок робіцца асновай, падмуркам свядомасці паэтычнай, мастакоўскай.

Такім чынам, Поўня спрадвек выклікала цікавасць чалавека, пабуджала яго да роздуму. З ёю звязаны вялікія загадкі Прыроды, усё самае таямнічае і незвычайнае на Зямлі. А гэта добра, калі ёсць Вялікая Таямніца.

        

Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1. Чым падобныя антычныя і славянскія багіні Поўні?

2. Пакажыце стасункі СОНЦА і МЕСЯЦА (ПОЎНІ) ў славянскіх міфах.

3. Якія вы ведаеце народныя ўяўленні, звязаныя з Поўняй? Прывядзіце прыклады згадвання Поўні ў фальклорных творах.

4. Чаму Месяц заўсёды цікавіў філосафаў свету?

5. Чаму Месяцам з’яўляецца аб’ектам цікавасці навукі?

6. Прывядзіце прыклады згадвання Месяца ў мастацкіх творах тых нацыянальных літаратур, якія вы вывучаеце.

 

                                              

Лекцыя 9

Тэма 10. Астральныя міфы

                                          План лекцыі:

1. Асноўныя зоркі і сузор’і, міфы славян пра іх.

2. Міфы пра планеты.

3. Зоркі ў фальклоры.

4. Зоркі ў літаратуры.

 

    Астральныя міфы – гэта ўяўленні людзей пра зоркі, сузор’і, планеты, каметы і іншыя аб’екты і з’явы пераважна начнога неба. Зрэшты, уся міфалогія па прыродзе сваёй касмаганічная, таму астральныя міфы разам з салярнымі і лунарнымі займаюць у ёй цэнтральнае месца.

    Свет адзіны. Мы – толькі невялікая частка велізарнага Космасу. У анатоміі нашага цела, нашай душы, нашай свядомасці адлюстраваны законы Сусвету.

    Космас – вечная загадка быцця. Чалавек заўсёды імкнуўся да неба. Спачатку думкай, фантазіяй і на крылах мары. Затым – з дапамогай пэўнай тэхнікі. Неба выступае сінонімам Космасу і ў бытавым, і ў філасофскім, і ў навуковым планах. Сусвет можна ўспрымаць па-рознаму: асабіста-зацікаўлена, паэтычна, абстрактна, містычна-рэлігійна. Нас цікавіць апошняе ўспрыняцце, якое пачалося яшчэ з міфалогіі.

    Старажытных людзей Космас цікавіў намнога больш, чым нас, людзей, якія жывуць нібыта ў касмічную эпоху. Ад старажытных касмаганічных уяўленняў засталіся матэрыяльныя сведчанні. Так, самы вядомы турыстычны аб’ект на Брытанскіх астравах – Стоўнхендж, – як мяркуюць, архаічная абсерваторыя. Другі выдатны помнік мегалітычнай культуры – тры тысячы вертыкальна пастаўленых камянёў у мястэчку Карнак у Францыі. Камяні цягнуцца радамі на працягу 4 км, уяўляючы сабою своеасаблівую вылічальную канструкцыю на паверхні зямлі, відаць, для разліку руху Сонца ды Месяца. На поўначы Еўропы – 200 так званых лабірынтаў. Курганы на тэрыторыі сучаснай Украіны і Кубані, аказваецца, уяўлялі сабою комплексы, якія імітавалі розныя сузор’і неба. Ды і піраміды Гізэ ў Егіпце – праекцыя на паверхню зямлі сузор’я Арыён. Зусім невыпадкова зоркі маляваліся на столях егіпецкіх храмаў і на шатрах-лукаўках храмаў праваслаўных. Каляндар – што гэта, як не практычнае ўвасабленне ведаў пра Космас? А тым больш міфалогія ды фальклор як закадзіраваная ва ўстойлівых вобразах і сюжэтах калектыўная памяць народа даюць літаральна тысячы прыкладаў касмічных адносін чалавека да свету.

    Кожны чалавек у старажытнасці марыў нарадзіцца пад шчаслівай зоркай. І сапраўды, лічылася, што колькі зорак на небе – столькі людзей на Зямлі.

    У бачным Космасе 70 сексцільёнаў зорак (пасля 7 – дваццаць два нулі). Каб чытачы ўявілі названую лічбу, скажу, што гэта больш, чым пясчынак ва ўсіх разам узятых пустынях і на пляжах Зямлі. У ясную ноч мы можам налічыць на небе без тэлескопа каля 3000 зорак. Па міжнароднай дамоўленасці неба раздзелена на 88 сузор’яў, назвы якіх у большасці дайшлі да нас з глыбокай старажытнасці. Ярчэйшыя з зорак маюць уласныя імёны: Альдэбаран, Альтаір, Вега, Палярная зорка, Рэгул, Сірыус.

    У антычным свеце найбольшую ўвагу прыцягваў менавіта Сірыус з сузор’я Вялікага Пса. Рымскі філосаф І ст.н.э. Сенека пісаў пра Сабачую зорку (так тады называлася яна) як пра чырвоную, хоць мы сёння вельмі добра бачым, што яе колер – бела-блакітны. Ёсць меркаванне, што Сірыус В, спадарожнік гэтай самай яркай зоркі нашага неба, узарваўся больш за тысячу год таму назад як звышновая. Да ўзрыву ён быў чырвоным гігантам (Сенека меў рацыю), пасля ж калапсу ператварыўся ў белы карлік. Гэта гіпотэза сучаснага англійскага астранома У.Х. Мак-Кры, у распрацоўцы якой ён асноўваўся на міфалогіі невялікага (каля 300000 чалавек), дастаткова прымітыўнага па ўзроўні матэрыяльнай (але не духоўнай), культуры народа ў Заходняй Афрыцы – дагонаў. Якраз у іх міфах захаваліся звесткі пра выбух звышновай, не заўважаны наглядальнікамі неба ў іншых краінах. У дагонаў увогуле вельмі складаная, распрацаваная і на дзіва “навукова-сучасная” міфалогія, хоць на самай справе – глыбока архаічная. Так, яны сцвярджаюць, што Сірыўс з’яўляецца “пупом неба” і адыгрывае важнейшую ролю ў групе сузор’яў, сярод якіх галоўныя – Арыён і Плеяды. Названая група непасрэдна і надзвычай актыўна ўплывае на зямное жыццё, яна ж уключана ў “спіральны зорны свет”, пад якім можна разумець Млечны шлях. На многіх зорках, па думцы дагонаў, ёсць жывыя істоты.

    Існуюць розныя версіі наконт паходжання міфалогіі дагонаў – ажно да тэорыі палеакантакту. На маю ж думку, дагоны веды пра Сірыус і ўвогуле пра Космас пазычылі ад старажытнага егіпецкага народа. Узыход Сірыуса ў Егіпце быў звязаны з разлівам ракі Ніл, што абяцала дабрабыт для ўсёй краіны. Прычым з’яўленне Сірыуса на ўсходзе лічылася першым днём Новага года, адсюль важнасць гэтай зоркі. Гэткай жа яна з’яўлялася і ў рымлян. Па-латыні Сабачая – “каніс”, таму зорку называлі Канікула. Для рымлян з’яўленне Канікулы на небе азначала надыход самай спякотнай пары: цяжка было нешта рабіць, усе хаваліся па дамах, адпачывалі. Вось этымалогія слова “канікулы”.

    Ад Старажытнага Егіпта суседнія народы ўвогуле перанялі вельмі многія звесткі па астраноміі. Праўда, застаецца адкрытым пытанне – адкуль жа такія здзіўляючыя для таго часу веды (многае пацвердзілася толькі ў апошнія гады) у саміх егіпцян? Егіпет хавае такую колькасць загадак, што ад гэтага нельга так проста адмахнуцца. Прыкладам, у іх існавалі рытуальныя танцы, якія сімвалічна перадавалі ход розных свяцілаў на небе. Вядома, што Вялікія Піраміды на дзіва правільна арыентаваны па баках свету. Ёсць думка, што такой дакладнасці будаўнікі дасягнулі, кіруючыся зоркамі, якія ведалі выключна. Адзін з тунэляў унутры піраміды Хеопса накіраваны на Палярную зорку, але гэта справядліва для таго – надзвычай старажытнага – часу, калі Палярная знаходзілася ў сузор’і Дракона. Некалі названае сузор’е было ў цэнтры неба. Адсюль, магчыма, і прысутнасць вобразаў ДРАКОНА, ЗМЕЯ, ЦМОКА ў старажытных міфах, казках і паданнях літаральна ўсіх народаў свету. Ды і пра само сузор’е існуе шмат міфаў. Прыкладам, жыхары старажытнага Вавілона лічылі, што ўсе зоркі на небе сцеражэ страшэнны ДРАКОН, якому сам бог МАРДУК даручыў гэтую справу. Паводле грэчаскага міфа, раз’юшаная багіня АФІНА кінула на неба аднаго з магутных змеяў, які наважыўся ўступіць у спаборніцтва з багамі Алімпа.

    Палярная зорка лічылася галоўнай у нашых далёкіх продкаў – арыйцаў, у якіх яна была цэнтральнай воссю неба, тым цвіком, на якім трымаецца свет. Міфалогію арыйцаў добра захавалі сучасныя індусы. Так, паводле іх касмагоніі, у цэнтры Зямлі – гара МЕРУ, над якою размешчаны цэнтр неба – Палярная зорка. Яна, сапраўды, бліжэй за ўсіх да Паўночнага полюса і якраз яна дапамагае вызначаць геаграфічную шырыню месца. Усе народы Еўразіі верылі, што Галактыка круціцца вакол Палярнай зоркі. На самай справе, паўночны полюс нашай Галактыкі праецыруецца на сузор’е Валасы Веранікі, пра якое я ўжо згадвала. Аднак, сапраўды, вось, што праходзіць праз Палярную зорку і Паўднёвы Крыж (найбольш яркае сузор’е ў паўднёвай частцы неба, любімае ў пісьменнікаў-марыністаў) амаль супадае з воссю Галактыкі. Беларусы называлі Палярную зорку Нябесны Кол. І быў у нас бог КАЛЯДА, што адказваў за гадавое кола, за час – нязменна цыклічны. А можа быць, ён адказваў нават і за рух Галактыкі? На жаль, далёка не ўсе ўяўленні пра зорнае неба захаваліся ў нас – нашчадкаў вялікага народа – арыйцаў. Засталіся рэшткі паданняў пра найбольш яркія зоркі і сузор’і неба.

    Зноў вернемся да сузор’я Валасы Веранікі. У беларусаў і ўкраінцаў яно называлася Валасажар. Ёсць меркаванне, што тут неяк зафіксавана ўшанаванне бога ВЯЛЕСА ў вобразе лятучага змея, які часта атаясамліваўся з чароўнай птушкай. Але я думаю, што назва мае на ўвазе “жар валасоў”, інакш кажучы, чароўную істоту з залатымі валасамі – дачку СОНЦА (і толькі намнога пазней да міфа далучылася паданне пра валасы жонкі Пталемея Веранікі). Сузор’е, дарэчы, блізка да экліптыкі Сонца, а ЗОЛАТАВАЛОСКА – распаўсюджаны вобраз у казках многіх народаў.

    Усе старажытныя народы чамусьці цікавіліся скопішчам зорак Плеяды. У грэкаў гэта сем дачок тытана АТЛАНТА, што трымаў нябесны купал на сваіх плячах. Ва Украіне сузор’е называлася Квочка, але не простая, а тая, што знесла Сусветнае Яечка. У беларусаў жа, паводле А.Сержпутоўскага, была другая назва – Сітко: “Тут анёлы адсяваюць праведныя душы ад грэшных”. Народ або інтуітыўна (што малаверагодна), або на падставе рэшткаў ранейшых навуковых звестак, якія засталіся ад старажытных (дапатопных) зямных цывілізацый, ведаў пра значнасць пэўных аб’ектаў. Магчыма, у Космасе названае сузор’е – сапраўды, “сіта”, але для чаго – для якіх выпраменьванняў, палёў – мы, натуральна, не ведаем. У рускіх Плеяды – сем дзяўчат-прыгажунь, якіх хацелі выкрасці сем братоў-рабаўнікоў і за гэта былі адпраўлены багамі на неба сцерагчы Палярную зорку, дзе яны і ўтварылі сузор’е Вялікай Мядзведзіцы.

    Вялікая і Малая Мядзведзіцы заўсёды выклікалі найбольшую цікавасць (якраз у сузор’е Малая Мядзведзіца ўваходзіць Палярная зорка). Вялікая Мядзведзіца ў нашым небе здаецца раскінутай асабліва нізка і таму найбольш прыгожай. Антычны міф распавядаў пра німфу КАЛІСТА ў свіце багіні АРТЭМІДЫ, якая патрабавала ад сваіх спадарожніц захавання цнатлівасці. Але німфу пакахаў ЗЕЎС, і дзяўчына чысціню страціла. Раззлаваная АРТЭМІДА ператварыла яе ў мядзведзіцу, але ЗЕЎС перанёс каханку на неба і гэтым ушанаваў. Малая Мядзведзіца – іх дзіця.

    Вялікая Мядзведзіца – самае вядомае сузор’е нашага неба. На Беларусі яе можна назіраць круглы год. Усяго тут 125 зорак, але мы адрозніваем у асноўным сем. У народзе сузор’е называлі па-рознаму: Воз, Вялікая Павозка, Лось, Коўш, Валасыня, Вось, Масеяў Палец. Беларусы гаварылі – Воз, украінцы – Віз. Як воз (калясніца) паўстае яно не толькі ў еўрапейскіх народаў, але і ў старажытных шумераў, у кітайскай і нават амерыкана-індзейскай міфалогіі. Гэта прымушае задумацца, бо справа тут, відаць, не толькі ў рэальным падабенстве да канкрэтнай рэчы, няхай і вельмі важнай у вандроўках старажытных плямёнаў, а ў нечым больш істотным. Я думаю, назва сузор’я сімвалічна перадае ідэю руху, пастаянную дынаміку Сусвету. Усе жыхары рэгіёну ў межах ад 49 да 52 градуса паўночнай шыраты называлі сябе “дзецьмі Вялікай Мядзведзіцы”.

    У летнія і асеннія вечары ў небе Паўночнага паўшар’я Зямлі вылучаюцца тры найбольш яркія зоркі, якія ўтвараюць агромністы трохкутнік: Вега ў сузор’і Ліры, Дэнеб у сузор’і Лебедзя і Альтаір у сузор’і Арла. З Ліраю звязаны міф пра АРФЕЯ, таму ўсё сузор’е і зорка ў ім Вега шануецца мастакамі, выклікаючы шмат паэтычных асацыяцый. Паэты Вегаю часта называлі найпрыгажэйшую дзяўчыну, разлучаную са сваім каханым – Сірыусам, што знаходзіўся па другі бок Млечнага Шляху. Дэнеб – па-арабску “хвост курыцы”: гэтак непаэтычна жыхары Пярэдняй Азіі разумелі сузор’е Лебедзя. Між тым старажытныя грэкі бачылі Лебедзем самога ЗЕЎСА, які ў птушыным вобліку спусціўся да прыгажуні ЛЕДЫ, нарадзіўшай дзяцей ад яго, як вядома, з яечка. Утварэнне свету з Касмічнага Яечка – галоўны матыў многіх міфалагічных сістэм, і гэтым падкрэсліваецца важнасць сузор’я. Але славяне называлі яго інакш: Хрэст на Украіне, Крыж на Беларусі. Крыж – цэнтр усяго ў свеце, перасячэнне ўсіх бінарных апазіцый, сімвал самога Жыцця і Вялікай Ахвяры, прынесенай ў імя Жыцця. Утвораны ж названымі сузор’ямі велізарны трохкутнік з Дэнебам-вокам пасярэдзіне як бы ўказвае на важнасць лічбы 3 у нашай прасторы. Успомнім, што трохкутнік з вокам пасярэдзіне – адзін з самых старажытных і таямнічых усясветных сімвалаў.

    Сузор’е Арыён – таксама адно з самых прыкметных на зорным небе. Паводле антычнага міфа, АРЫЁН – мужны і прыгожы юнак, сын бога вады ПАСЕЙДОНА, таму сузор’е лічыцца навігацыйным: па ім можна знайсці шмат іншых сузор’яў ды зорак. А вось беларусы яго называлі Граблі (што яно грабло – якія касмічныя часцінкі?); рускія ў ім бачылі сялян, якія абмалочваюць снапы жыта. Усяго існуе 21 назва сузор’я, сярод іх – Дзявочыя Зоры, Пятроў Крыж, Тры Цары.

Расшыфроўка старажытных народных назваў сузор’яў ва ўсходніх славян дазваляе гаварыць пра астральную прыроду нашага язычніцтва.

Сузор’е Цяльца было прысвечана вялікаму богу ВЯЛЕСУ.

Першапачатковая назва сузор’я – Вол, а канчатак “ес”, як мяркуюць, гоцкага паходжання і азначае “бог”. Праўда, на Украіне ўжывалася і іншая назва – Тур. Велізарныя быкі туры вадзіліся і на Беларусі. Горад Тураў быў адным з самых вялікіх і слаўных гарадоў Старажытнай Русі, з’яўляўся радзімай лепшага пісьменніка таго часу ва Усходняй Еўропе Кірылы Тураўскага. Назва яднае нас з архаічнай цывілізацыяй Італіі, што існавала яшчэ да Рыма, – цывілізацыяй этрускаў (корань “рус”), аднаго з самых загадкавых народаў свету. У іх богам неба быў ТУР. У германскіх плямёнаў – ТОР.

    Першаснае значэнне надавалася сузор’ю Цяльца-Вала-Тура ў эпоху, калі ў ім знаходзілася кропка веснавога раўнадзенства (з ІV па ІІ тыс.да н.э.). З гэтага дня пачынаўся Новы год у многіх народаў. Ёсць думка, што нават літара “А” фінікійскага, а на самай справе яшчэ шумерскага, алфавіту паходзіць ад стылізаванага адлюстравання (у праекцыі) галавы быка.

    А вось ПЕРУНУ адпавядала, я думаю, сузор’е Стральца. Кропка веснавога раўнадзенства ў гэтым сузор’і знаходзілася яшчэ ў ХХ тыс.да н.э. Здавалася б, неверагодная архаіка. Але і пра велізарную старажытнасць вобраза ПЕРУНА сведчыць той факт, што гэты бог пад рознымі імёнамі (хецкі ПІРВА, іранскі ПЕЙРАМУН, індыйскі ПАРДЖАНЯ, літоўскі ПЕРКУНАС) сустракаецца ў вельмі многіх народаў. У першаславян ён называўся, я мяркую, ПЯРВУН. У значна больш познюю эпоху ў сузор’і Стральца нараджалася СОНЦА падчас зімовага сонцавароту. Сам ПЯРУН – не СОНЦА, але брат яго. На Каляды германцы і славяне заўсёды забівалі свінню, бо дзік (вяпрук) быў жывёлай, прысвечанай ПЕРУНУ. Яшчэ зусім нядаўна ў славян, як і ў этрускаў, па ўнутраных органах вепрука варажылі. У эпоху язычніцтва ў свяшчэнны дуб, таксама прысвечаны ПЕРВУНУ, устаўлялі сківіцы з ікаламі маладога вепрука – сімвала нованароджанага СОНЦА. Свяшчэнныя дубы, ужо акамянелыя, з ікаламі ў іх, знойдзены археолагамі ў рацэ Днепр.

    Этнографы Беларусі глыбока зацікаўлены архаічным і вельмі адметным абрадам “Пахаванне стралы”, зафіксаваным у Веткаўскім раёне Гомельскай вобласці. Я мяркую, што абрад якраз вельмі добра стасуецца з ПЕРВУНОМ-Стральцом і адлюстроўвае касмаганічны рытуал, звязаны і з сузор’ем, і з богам.

    Планеты на небе таксама ўяўляліся зоркамі. Старажытны свет ведаў сем рухомых свяцілаў, уключаючы Сонца і Месяц. Прычым кожнай планеце адпавядаў пэўны дзень тыдня, час сутак, нота ў гаме, колер вясёлкі, ступень цяпла і вільгаці, пах, метал, мінерал, расліна, жывёла, тыпы і тэмпераменты людзей, часткі цела, хваробы і, безумоўна, чалавечы лёс. Кожная планета ёсць, уласна, увасабленне важнейшых чалавечых якасцяў, жаданняў і імкненняў: Меркурый – хітрасць і гнуткі розум, Венера – каханне, Марс – разбуральныя інстынкты, Юпітэр – прага ўлады, Сатурн – імкненне да смерці (некрафілія), Сонца – гармонія, Месяц – летуценнасць. Усе яны, як бачым, поўнасцю суадносяцца з міфалагічнымі персанажамі, імёнамі якіх і названыя. Адпаведна людзі, што нарадзіліся пад уплывам той ці іншай планеты, надзяляюцца пэўнымі характарыстыкамі: Сатурн дорыць чалавеку сур’ёзнасць, змрочны, меланхалічны характар; Юпітэр – добразычлівасць, імкненне да ўлады, пачуццёвасць; Марс – ваяўнічасць, грубасць, энергію; Сонца – узвышанасць думак і пачуццяў, мастацкі талент; Венера – фізічную прыгажосць, пажаднасць; Меркурый – знаходлівасць, практычнасць; Месяц – схільнасць да фантазіі, паэтычнасць.

    Планетам быў падпарадкаваны ўвесь жывёльны і раслінны свет, напрыклад, Сонцу адпавядаў леў, арол, дуб. Гэткі ланцуг зноў-такі грунтуецца на яўнай міфалагічнай аснове: Сонца – цар на небе, з ім звязаны “цар звяроў”, “цар птушак” і “цар раслін”.

    Усе астралагічныя схемы абапіраюцца на антычную міфалогію, дзе містычны сімвалізм змешаны з канкрэтнымі рэаліямі свету. Можна смяяцца з астралагічных ўяўленняў, тым больш не варта верыць прагнозам, што рэгулярна друкуюць бульварныя выданні, але нельга не адзначыць, што міфалагічнае мысленне, на якім заснавана астралогія, імкнецца да вычарпальнай паўнаты свету, няхай сабе і фантастачнай, да таго універсалізму, якога так не хапае сучаснай навуцы, разарванай на асобныя галіны, амаль не звязаныя паміж сабою. Універсалізм, гармонія, паўната сувязяў паміж рознымі з’явамі ў Космасе – гэта тое, што засталося ад міфалогіі і якраз, можа быць, тое, што патрабуецца сучасным людзям, расчараваным у пазітыўных навуках.

    Убачыць ісціну сёння можна, толькі ведаючы законы міфалагічнага мыслення, якое, дарэчы, неабходна і для таго, каб зразумець дзіцячую псіхалогію. Міфалагічная свядомасць у сучаснага чалавека складана камбінуецца, узаемадзейнічае, пераплятаецца з лагічным, навуковым мысленнем – адсюль цікавасць да такіх паранавук, як астралогія. Разумець міфалагічнае мысленне выключна важна – і ў мэтах выхавання дзяцей, і для развіцця творчых здольнасцяў, і для разумення паводзін чалавека, ажно да яго жэстаў, мімікі, нават псіхапаталагічных станаў.

    Астралогія – своеасаблівы мост паміж міфалогіяй і астраноміяй. Але і ўласна астраномія як навука ў апошні час усё больш цікавіцца міфалогіяй, шукаючы ў ёй адказы на некаторыя важныя пытанні. Напрыклад, чаму Венера круціцца вакол восі не так, як іншыя планеты, а наадварот? Ці не знаходзіцца яна на сваёй арбіце параўнальна нядаўна? Ці не падарожнічала яна па Сонечнай сістэме, як мяркуюць некаторыя вучоныя, неаднойчы праходзячы блізка каля Марса? Гэтаму ёсць пацвярджэнні ў антычнай міфалогіі: Марс і Венера – даўнія закаханыя. Венера – ранішняя і вячэрняя, надзвычай яркая зорка на небе. Славяне яе называлі ДЗЯННІЦАЙ. У розных рэгіёнах яна – сястра, або дачка, або жонка СОНЦА. СОНЦА раўнуе яе да МЕСЯЦА і не дазваляе ім сустракацца, бо МЕСЯЦ сапраўды заляцаецца да ДЗЯННІЦЫ. Зорка абвяшчае ўзыход Сонца, вядзе яго на неба і знікае ў яго яркім ззянні. Ноччу яна свеціць ярчэй за ўсіх, дапамагае МЕСЯЦУ. У рускіх казках Дзянніца выступае пад імем КРАСЫ НЕНАГЛЯДНАЙ.

    У антычнай міфалогіі МАРС – бог вайны, і ніхто не любіў яго, акрамя сястры ЭРЫДЫ, багіні варожасці, ды ВЕНЕРЫ. У геніяльнай філасофска-сатырычнай кнізе Джанатана Свіфта “Падарожжа Гулівера” апісаны два спадарожнікі Марса – Фобас і Дэймас, якія былі адкрыты астраномамі толькі праз 150 год пасля надрукавання рамана Свіфта, і гэта адна з самых інтрыгуючых літаратурных і навуковых загадак. Пра нашэсце марсіянаў пісаў таксама выдатны англійскі пісьменнік Герберт Уэлс у “Вайне светаў”, а пра падарожжа на Марс – рускі класік ХХ ст. Аляксей Талстой у “Аэліце”. Увогуле Месяц і Марс – самыя прыцягальныя для літаратуры аб’екты, паколькі жыла вера ў іх населенасць.

    Пералічаныя зоркі, сузор’і і планеты ў асноўным і засталіся ў памяці народа. Як бачым, з імі звязваліся нейкія вызначальныя параметры Сусвету і самыя вялікія багі, што ўвасаблялі важнейшыя прыродныя стыхіі або чалавечыя імкненні. Безумоўна, адукаваныя людзі ведалі намнога больш сузор’яў і звязаных з імі антычных міфаў. Але гэта не выходзіла за межы прафесійнай культуры. У народзе ж самай вядомай з часоў Хрышчэння была, бясспрэчна, Віфлеемская зорка – яўна міфічная, хоць у апошні час вучоныя гавораць пра магчымасць узрыву звышновай, бачнай якраз у год нараджэння Хрыста. У Евангеллі паводле Мацвея чытаем: “Калі ж Іісус нарадзіўся ў Віфлееме Юдэйскім у дні цара Ірада, прыйшлі ў Ерусалім магі з усходу і кажуць: Дзе народжаны Цар Юдэйскі? Бо мы бачылі зорку Яго на ўсодзе і прайшлі пакланіцца Яму” [Мц. 2:1, 2]. З вялікай бліскучай самаробнай зоркай, што сімвалізуе Віфлеемскую, ходзяць і сёння калядоўшчыкі па вёсках. І частавацца на Каляды нельга да позняга вечара, да з’яўлення першай зоркі на небе.

    Увогуле ж у славян зоркі – дзеці СОНЦА і ПОЎНІ. Ва ўсіх народаў пашырана вера, што як толькі нараджаецца чалавек, успыхвае зорка. Калі зорка падае – памірае чалавек. У гэты момант убачыўшым яе пажадана перахрысціцца. Крыж ад жывога чалавека дапаможа душы нябожчыка пазбавіцца грахоў і трапіць у Рай. Беларусы нават яшчэ ў ХХ ст. былі ўпэўнены, што калі чалавек добры, мала грашыць, то яго зорка ясная, а калі ён несумленны, злы, яго зорка ледзь блішчыць. Пра тое ж – геніяльная “Новая зямля” Якуба Коласа:

                       Калі стваралісь Богам светы,

                       Па зорцы светлай чалавеку

                       Назначыў Бог Святы спрадвеку;

                       Яна жыццём яго кіруе

                       І лёс яго і смерць пільнуе.

                       Чым больш з людзей хто выдатнейшы,

                       Таго і зоркі блеск яснейшы,

                       І гасне зорачка святая,

                       Калі даручаны сканае:

                       Вось так на небе адначасна

                       Яна мігнецца і пагасне...

    Душа-зорка ў беларусаў завецца ЗНІЧКА, яна мае блізкую сувязь з агнём. На Украіне верылі, што зоркі – гэта анёлы-ахоўнікі, якія сядзяць на небе з запаленымі свечачкамі ў руках.

    Разам з уяўленнем, што зорка ззяе на небе, пакуль працягваецца жыццё чалавека, і падае з яго смерцю, бытавала і іншае, паводле якога душа ў выглядзе палымянай зоркі падае з неба і пасяляецца ў дзіцяці ў момант яго зачацця ці нараджэння, а пасля смерці чалавека вяртаецца на неба. У любым выпадку душа – зорка, значыць, з ёю звязана ўсё самае прыгожае, высокае, духоўнае, светлае ў чалавеку.

    Зоркі часта згадваюцца ў народнай паэзіі. Многія песні пачыналіся зачынам тыпу: “Усе зорачкі паўсходзілі”, або “Разгарыся вячэрняя зорка”, або “Цёмна ночка да нявідная”. Гэткі ўступ твора ўжо адным радком ствараў пэўны настрой, як правіла, салодка-тужлівы, або надаваў песні атмасферу таямнічасці, загадкавасці. Зорка часта выступае як састаўная частка тропаў: з зоркамі параўноўваюцца вочы дзяўчыны або сама дзяўчына. У беларускіх казках зоркі ўпрыгожвалі галовы чароўных хлопчыкаў. Адзін з самых распаўсюджаных сюжэтаў у казках беларусаў, рускіх і ўкраінцаў – нараджэнне трох братоў-блізнят за адну ноч і адпаведна названых ВЯЧОРКА, ПАЎНОЧКА і ЗОРКА, прычым той, хто нарадзіўся перад світаннем, – ЗОРКА – быў самы магутны і разумны.

    Зоркі – аб’ект паказу і ў літаратуры. У ХІІ ст. Кірыла Тураўскі напісаў трактат “Пра нябесныя сілы” – па сутнасці, першы ва ўсходніх славян твор па касмагоніі, дзе Сусвет разглядаецца як непаўторнае адзінства Макра- і Мікракосмасу ў іх станаўленні ад небыцця да быцця.

    У традыцыях народнай паэзіі пісалі пісьменнікі пачатку ХІХ ст. Як ужо адзначалася, рамантыкі любілі ноч і начное неба, якое давала ім натхненне, выклікала чароўныя мары. Але ў беларускіх паэтаў, што пісалі па-польску, нават і традыцыйны для ўсіх еўрапейскіх рамантыкаў матыў паўставаў у своеасаблівым абліччы, больш міфалагізаваным, больш казачным. Напрыклад, у Яна Баршчэўскага (“Шляхціц Завальня”) чытаем, як героі “ўбачылі на небе такую зыркую яснасць, што ледзь вока трывае; разлілася яна кшталтам велізарнае ракі. Палі, лясы і горы, пакрытыя снегам і асветленыя агністым небам, мелі дзіўны і захапляючы выгляд. Хмары, распаленыя чырвоным полымем, ляжалі на даляглядзе; здавалася, што там тонуць у пажарах велічныя гмахі і стромкія вежы” (Пераклад Міколы Хаўстовіча). Ясна, што ў творы паэтычна апісана вельмі рэдкая для нашых шыротаў з’ява – Палярнае ззянне. Сам шляхціц гаворыць, што за сваё жыццё трэці раз бачыць “падобнае дзіва і заўсёды ў той год, калі бачылі такія пажары на небе, бывалі нейкія неспадзяванкі”.

    Народ, сапраўды, вельмі баяўся незвычайных відовішчаў на небе. Але асабліва вялікія няшчасці заўсёды звязваліся з каметай, якую людзі ўяўлялі нейкай страшнай, агромністай ведзьмай на памяле. Падзенне ж балідаў успрымалася як палёт ЗМЕЯ. Цэлая міфалогія (але навукападобная) склалася ўжо ў наш час вакол падзення так званага Тунгускага метэарыта ў 1908 г.

    Але вернемся да рамантыкаў. Дзеянне баладаў Адама Міцкевіча “Свіцязь”, “Свіцязянка”, “Люблю я” адбываецца ў зорныя ночы, што, натуральна, утварае асаблівую атмасферу таямнічасці, знітаванай са смуткам. У Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча таксама часта ўпамінаюцца зоркі, але ў больш аптымістычным арэоле: “Над горадам зорка ясна засвяціла” (“Халімон на каранацыі”) або “Засвяцілі тры звёздачкі ў пару нам шчасліву! // Заляцелі тры сокалы дый на нашу ніву!” (“Верш Навума Прыгаворкі на прыезд да месца Мінска Апалінара Концкага, Уладзіслава Сыракомлі і Станіслава Манюшкі”). І ўсё ж паэты ХІХ ст. яшчэ не выходзяць за мяжы парадыгмы фальклорнай вобразнасці.

    Дзіўны ўзлёт беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. – гэта заканамерны вынік паступовага назапашвання філасафічнасці ў традыцыйных матывах, выкліканай своеасаблівай трансфармацыяй міфалогіі, якая ёсць не што іншае, як натурфіласофія, у прыгожае пісьменства.

    У Якуба Коласа, які лічыцца самым “зямным” з класікаў, зямля і неба ў пастаяннай сувязі, таму зоркі – “кветкі неба”, а кветкі – “зоркі зямлі”. Такія параўнанні сустракаюцца ў паэта вельмі часта, дарэчы, яны – таксама ў рэчышчы вельмі старажытных паданняў, але набываюць новае філасофскае напаўненне: зоркі – святло, якое пасылае начное неба, кветкі – святло, што пасылае чорная зямля. Сустрэча святла – нябеснага і зямнога – увасабляе паэтычную мару пра Вечнасць, пра Вялікую Гармонію свету. У старажытных шумераў вярхоўны бог АНКІ – нерасчлененае паняцце НЕБА-ЗЯМЛЯ, ад шлюбнага саюзу якіх нараджаецца Космас.

    У Янкі Купалы напачатку творчасці яшчэ пануе фальклорная вобразнасць: “Як дзве зоркі, яе вочы, // Гляне – свет яснее” або “Адна зорка мігацела – і тая прапала” (пра Бандароўну). У паэме “Яна і я”:

                       Крылатыя стварэнні з выраю

                       Па Млечнаму пуці плывуць, як шнур.

    Беларусы верылі, што Млечны шлях – гэта шлях птушак з выраю (усяго існуе не менш за 20 назваў Млечнага шляху).

    У драме “Раскіданае гняздо” традыцыйныя міфалагічныя матывы набываюць глыбокі філасофскі сэнс. Размова ідзе пра сон Зоські, у якім яна з бацькам, маці, братамі, пераадолеўшы шматлікія перашкоды на зямлі, узыходзіць усё вышэй і вышэй: “Аж да самых зорак забраліся, а там, па млечнай пуціне, з зоркі на зорку пераскокваючы, цягнемся далей; а зоркі хоць свецяцца, але не пякуцца: як па кветачках гэтых, ступаем па іх... І прыйшлі мы ў нейкую харошую краіну, якой я ў жыцці не бачыла, не чула і не сніла... Ідзём гэтым садам-раем ды ідзём...” Вядома, паводле З. Фрэйда і К.Г. Юнга (пра іх мы гаварылі ў першых лекцыях), што сны з’яўляюцца праяўленнем міфалагічнага мыслення, родавай памяці, а таксама індывідуальнага падсвядомага чалавека. Сапраўды, тут сон Зоські многае дае для разумення яе душы. Я думаю, што шлях Зоські як рамантычнай натуры – зусім не на Вялікі Сход, ён не ў актыўным дзеянні, а ў пагружэнні ў свой унутраны свет, люстрам якога і была зорная краіна сну, сад-рай на небе. Ёсць асобы, якія ніколі не здолеюць жыць знешнім, – такая Зоська.

    Са сном купалаўскай гераіні перагукваецца верш Алеся Гаруна:

                       Дзіўлюся я на ззянне ясных зораў, –

                       І сумна-сумна так, што я не зараз з імі,

                       Што жыць не лёс мне ў вышыне нагорнай

                       І сцежкамі хадзіць па небе залатымі.

Сярод нязнаных мне, не бачаных прастораў

                       Раўнінай той, што звецца Бесканечнасць,

                       Я лётаў думкаю б і воляй непакорнай

                       І, можа б, там пазнаў цябе, Адвечнасць...

    Тут паэтычнае ўяўленне, пераадольваючы канкрэтыку, рухаецца ўжо далей, па той бок бачнага, – да Вечнага.

    У Максіма Багдановіча часта і зямная Прырода паўстае як Вечнасць, раскрываючыся ў сваёй урачыстай, жыццесцвярджальнай паўнаце і росквіце творчых сіл. Але светлы, жыццёвы пачатак не выключае трагічнага, самотнага, тужлівага, задуменнага, усіх тых патаемных рухаў душы, з якімі якраз і звязана зорнае неба. У паэзіі М.Багдановіча жыццё і смерць, радасць і гора заўсёды побач, і гэта надае асаблівую адметнасць і значнасць філасофіі паэта. З падаючай зоркай ён параўноўвае жыццё рана памерлага літаратара Сяргея Палуяна. Шэдэўрам багдановічаўскай лірыкі з’яўляецца, безумоўна, раманс “Зорка Венера...”, у якім злучаны рэальнасць і мара, ява і трызненне... М.Багдановіч – самы “зорны” з паэтаў-класікаў.

    Наступныя пакаленні беларускіх паэтаў значна ўзбагачаюць эстэтыку верша і часам ідуць у, так бы мовіць, нетры фальклору. Так, у выключна таленавітага Уладзіміра Дубоўкі ёсць адзін, зусім не заўважаны даследчыкамі твор, дзе паэтычна адбіўся міф пра адсутнасць начнога неба. Гаворка ідзе пра невялікую паэму “Ноч на Прыпяці і казка пра зоркі”, у якой распавядаецца пра Сонца і Месяц як пра аднолькава дзённыя свяцілы:

                       Тады не зналі людзі змроку.

                       Быў дзень на свеце ўсім шырокім,

                       Бо двое разам ім свяціла,

                       А ў двух мацнейшая і сіла.

    Зоркі ў той час былі кветкамі ў нябесным выраі. Неяк Сонца задумала падараваць зоркі людзям. Яно шчодра кідала іх уніз, на зямлю, дзе яны таксама рабіліся кветкамі. А Месяц свае зоркі пашкадаваў і пакідаў замест іх каменні. Сонца абурылася і адмовілася хадзіць па небе разам з Месяцам. З таго часу яны “працуюць” у розны час, прычым Месяц не столькі свеціць, колькі займаецца сваім нябесным садам, таму і стала цёмна, узнікла ноч. Я думаю, што беларускі міф захаваў, як ні дзіўна, успамін пра нейкую касмічную катастрофу: відаць, калапс другога Сонца, трансфармацыю яго ў Чорную дзірку.

    Своеасаблівую касмічную катастрофу перажываем мы і сёння. У сучаснай літаратуры гармонія зямлі і неба парушана, бо парушана гармонія ў душы чалавека – пасяліўся ў ёй Чарнобыль. Незабыўны Пімен Панчанка піша незадоўга да смерці “Чорныя дзіркі” – верш пра пустыя душы: няма ў іх агню, няма зорнага святла – адбыўся калапс...

    Увогуле ж тэма “Зоркі Палын” (паводле Бібліі) робіцца, бадай, дамінуючай у беларускай літаратуры з канца 80-х гг. ХХ ст. У Івана Шамякіна раман называецца “Злая зорка”, а ў беларускай жа культуры зорка ніколі не была злой і нават непрыгожай! Усё перавярнулася!

    І ўсё ж нездарма вялікі філосаф І. Кант гаварыў пра самыя важныя каштоўнасці ў свеце: зорнае неба над намі і маральны закон унутры нас. Зорнае неба – сапраўды тое адзіна ўстойлівае, вечнае, спагадлівае сваім святлом, што толькі і ўнушае надзею. Таму і Беларусь для паэта Алега Лойкі – Зорка, якую ў песні “Вядзі, беларуская зорка!” ён заклікае не згаснуць ніколі:

                       Хай крыўдна, хай цяжка, хай горка,

                       Што ў доме чарнобыльскі край, –

                       Вядзі, беларуская зорка,

                       Ніколі ўжо не згасай!..

Такім чынам, нашы славянскія продкі найперш шанавалі Сонца, Месяц і зоркі. А ўвогуле яны іначай, чым мы, уяўлялі сабе ўключанасць Зямлі ў сусветны кругазварот, бачылі большую залежнасць нашай планеты ад законаў Светабудовы. І таму сучасныя поспехі касманаўтыкі і астраноміі – нішто ў параўнанні з высокай касмалогіяй продкаў, занатаванай найперш у міфалогіі. Усё найбольш дзіўнае, што засталося ад старажытных цывілізацый, звязана з космасам, з календаром.

 

Пытанні для замацавання і самакантролю:

 

1. Як разумелі зоркі старажытныя народы?

2. Успомніце паданні пра найбольш яркія зоркі неба.

3. Ці ведаеце вы іншыя зоркі, не названыя ў лекцыі?

4. Чым уяўляўся ў розных міфалогіях Млечны шлях? Ці ведаеце вы творы, дзе згадваецца Млечны шлях?

5. У якіх кантэкстах згадваюцца зоркі ў розных нацыянальных літаратурах?

 

 

Лекцыя 10

⇐ Предыдущая123456789Следующая ⇒

Поделиться: