D. Rozszerzenie stosowania konwencji przez prawo krajowe

 

113. Dotychczasowe rozważania dotyczące odesłania poświęcone były sytuacji, w której wyłącznie postanowienia umowy międzynarodowej wyznaczały zakres jej zastosowania. W ten sposób krajowy przepis odsyłający jedynie "informował" o obowiązywaniu umowy. Tymczasem obowiązują jeszcze takie normy prawa krajowego, które rozszerzają zakres zastosowania umowy międzynarodowej, nakazując jej stosowanie do stanów faktycznych nieobjętych jej zakresem zastosowania, określonym w niej samej. Kwestię ewentualnego inkorporacyjnego skutku takich odesłań należy rozważyć odrębnie dla dwóch grup umów międzynarodowych.

114. Pierwszą grupę stanowią umowy opublikowane w Dzienniku Ustaw. Wydaje się, że w takim wypadku spełnione są konstytucyjne wymogi dotyczące ogłaszania tekstów aktów normatywnych. Sytuację komplikuje fakt, że odesłania tego rodzaju zawierają nie tylko ustawy (np. art. 208 ust. 2 pr. lot.), ale mogą je także zawierać rozporządzenia. Delegację ustawową dla wydania takiego aktu zawiera na przykład art. 205 ust. 4 pr. lot. Pomijając już kwestię tego konkretnego przepisu, który nasuwa wątpliwości natury konstytucyjnej, problem sprawia określenie statusu tak wskazanych norm. Na pewno ich stosowanie nie będzie miało charakteru stosowania umowy międzynarodowej. Postanowieniom konwencyjnym stosowanym na podstawie rozporządzenia nie powinno przysługiwać pierwszeństwo, jakie Konstytucja wiąże z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.

115. Drugą grupę umów tworzą te, które nie zostały opublikowane w Dzienniku Ustaw. Dla tego rodzaju sytuacji aktualne pozostają konkluzje zawarte we wcześniejszych rozważaniach dotyczących dopuszczalności inkorporującego skutku odesłań oraz przesłanek obowiązywania umów w krajowym porządku prawnym [73-83]. Skoro niepublikowana umowa międzynarodowa nie staje się źródłem powszechnie obowiązującego w Polsce prawa na mocy odesłania, to rozszerzenie zakresu jej zastosowania nic pod tym względem nie zmienia.

116. Rozszerzenie zakresu sytuacyjnego umów międzynarodowych z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego jest techniką stosowaną w wielu europejskich kodyfikacjach tej dziedziny prawa. Zawsze jednak dotyczy to umów urzędowo ogłoszonych. Z najnowszych kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego można wskazać, że odesłania rozszerzające znajdują się w ustawie włoskiej z 31 maja 1995 r. o prawie prywatnym międzynarodowym²⁸⁴, ale chyba najszerzej posłużono się nimi w szwajc. p.p.m. Kodyfikacja ta zawiera cztery rodzaje odesłań.

Pierwsze, najbardziej ogólne, zastrzega pierwszeństwo umów międzynarodowych (art. 1 al. 2 szwajc. p.p.m.). W redakcji tego przepisu widać wyraźne podobieństwo do omówionych wyżej odesłań zamieszczonych w art. 1 § 2 p.p.m. i art. 1096 k.p.c.

Odesłania drugiego rodzaju mają charakter przepisów informujących o obowiązywaniu w Szwajcarii konkretnych konwencji. Dla przykładu art. 49 szwajc. p.p.m. w zakresie stosunków prawnych między małżonkami oraz art. 83 al. 1 szwajc. p.p.m. w zakresie stosunków prawnych między rodzicami a dziećmi nakazują stosować postanowienia konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2 października 1973 r. Wyżej opisane przepisy odsyłające można poddać podobnej krytyce jak odpowiednie regulacje przewidziane w polskim systemie prawnym. Trafnie wskazano, że umowy międzynarodowe obowiązują w Szwajcarii niezależnie od inkorporowania ich przez ustawę²⁸⁵. Nadrzędna pozycja konwencji w hierarchii źródeł prawa powoduje, że odesłanie może służyć jedynie jako "wytłumaczenie", dlaczego ustawa nie zawiera w danej kwestii odrębnej regulacji²⁸⁶.

Trzeci rodzaj odesłania pojawia się wyłącznie w art. 118 al. 1 szwajc. p.p.m. w związku z konwencją haską o prawie właściwym dla międzynarodowej sprzedaży rzeczy ruchomych z 15 czerwca 1955 r. Różnica tkwi w 118 al. 1 szwajc. p.p.m., który zastrzega pierwszeństwo art. 120 szwajc. p.p.m. przewidującego odrębną regulację właściwości prawa dla umów z udziałem konsumentów. W tym przypadku Szwajcaria oparła się na wątpliwej mocy deklaracji złożonej przez państwa zgromadzone na XIV sesji Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego²⁸⁷. Konstrukcja polega więc na odesłaniu do umowy międzynarodowej przy jednoczesnym ograniczeniu, czy też doprecyzowaniu jej zakresu zastosowania.

Czwarta grupa odesłań zamieszczonych w szwajc. p.p.m. polega wreszcie na rozszerzeniu zakresu ich zastosowania przez stosowanie per analogiam. Jak to już wyżej stwierdzono, art. 83 al. 1 szwajc. p.p.m. przewiduje stosowanie konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2 października 1973 r. Do niej także odsyła art. 83 al. 2 szwajc. p.p.m., ale w zakresie, w jakim prawa matki dotyczące jej utrzymania w okresie porodu oraz koszty z nim związane nie są w tej umowie międzynarodowej uregulowane²⁸⁸. Dyspozycja tego przepisu nakazuje odpowiednie stosowanie w tych kwestiach postanowień konwencji haskiej. Jest to więc odesłanie rozszerzające zakres zastosowania umowy międzynarodowej. Podobną konstrukcję przewidziano dla właściwości organów i prawa właściwego dla ochrony małoletnich. Zgodnie z art. 85 al. 1 szwajc. p.p.m. w sprawach tych znajduje zastosowanie konwencja haska z 5 października 1961 r., natomiast art. 2 szwajc. p.p.m. nakazuje stosowanie jej postanowień per analogiam do osób niebędących małoletnimi w rozumieniu tej konwencji lub niemających miejsca stałego pobytu w jednym z państw będących jej stroną. W ten sposób wielostronnym konwencyjnym normom kolizyjnym [148-151] nadano charakter norm zupełnych [146-147].

117. Odpowiednie stosowanie konwencji do stanów faktycznych nieobjętych zakresem jej zastosowania stwarza liczne problemy²⁸⁹. Czasami wątpliwości budzi sam zakres odesłania. Dla przykładu art. 93 al. 1 szwajc. p.p.m. przewiduje, że ważność testamentów (la validité des testaments) w zakresie formy podlega konwencji haskiej o prawie właściwym dla formy rozrządzeń testamentowych z 5 października 1961 r. Z kolei zgodnie z art. 93 al. 2 szwajc. p.p.m. postanowienia tej umowy międzynarodowej stosuje się odpowiednio do "formy innych rozrządzeń testamentowych" (la forme d’autres dispositions testamentaires). Wydaje się jednak, że brzmienie tych przepisów nie zostało odpowiednio skoordynowane z postanowieniami konwencji, do której odsyłają. Dotyczy ona bowiem rozrządzeń testamentowych, którym to pojęciem objęto wszystkie odwołalne czynności na wypadek śmierci²⁹⁰. Z brzmienia art. 12 omawianej konwencji haskiej można wywnioskować, że obejmuje ona także dyspozycje mortis causa o charakterze niemajątkowym, takie jak uznanie dziecka czy wyznaczenie opiekuna²⁹¹. Wyraźne postanowienia omawianej konwencji przesądzają o jej zastosowaniu do odwołania wcześniejszych rozrządzeń testamentowych²⁹² (art. 2) oraz testamentów wspólnych (art. 4). Do tych wszystkich rozrządzeń testamentowych postanowienia konwencji haskiej powinny być stosowane wprost. Jedynie do formy innych rozrządzeń testamentowych nieobjętych regulacją konwencyjną - umów dziedziczenia sensu largo, czyli darowizn mortis causa²⁹³ - można ją stosować per analogiam.

Powyższe uwagi zachowują w pełni aktualność w stosunku do art. 30 zd. 2 i art. 61 ust. 2 projektu ustawy - Prawo prywatne międzynarodowe w wersji z 23 stycznia 2007 r. [71] Przepisy te rozszerzają bowiem zakres zastosowania odpowiednio - konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 19 czerwca 1980 r. i konwencji haskiej o prawie właściwym dla rozrządzeń testamentowych z 5 października 1961 r. Trafnie wskazano, że przepisy tego rodzaju są ucieczką przed wypracowaniem odpowiedniego rozwiązania legislacyjnego, a dodatkowo zostały obarczone jeszcze i tą wadą, że do sytuacji nieobjętych zakresem konwencji przewidują jej stosowanie wprost, nie zaś z odpowiednimi zmianami²⁹⁴.

118. W przypadku odesłań rozszerzających zakres sytuacyjny umów międzynarodowych powstaje wątpliwość, czy w tym zakresie stosowane są normy konwencyjne, czy normy prawa krajowego tego aktu normatywnego, w którym zawarto odesłanie. Za stosowaniem konwencji "jako prawa jednolitego"²⁹⁵ zdaje się przemawiać możliwość wykorzystania dorobku orzecznictwa i doktryny wypracowanego na gruncie danej umowy międzynarodowej. Jednakże zarówno z punktu widzenia hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa, jak i przy uwzględnieniu treści zobowiązania traktatowego możliwe jest wyłącznie uznanie, że postanowienia zawarte w konwencji w takim zakresie, w jakim obowiązują poza zakresem jej zastosowania, stają się normami prawa krajowego. Odesłanie rozszerzające jest w istocie szczególną techniką redagowania przepisów krajowych. Normy ustanowione w ten sposób mają taką moc obowiązującą, jaka wynika z aktu prawa krajowego, w którym zawarto odesłanie.

119. Z rozszerzeniem zakresu zastosowania konwencji na podstawie odesłań zawartych w krajowych aktach normatywnych łączy się niekiedy problem rozszerzającej wykładni tej konwencji. Przykładu dostarcza tu znów konwencja haska o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2 października 1973 r. Zgodnie z art. 2 al. 1 reguluje ona wyłącznie kolizję praw w zakresie obowiązku alimentacyjnego, wyłączając tym samym z zakresu swego zastosowania kwestię wstępną. Z praktycznego punktu widzenia jest to rozwiązanie niekorzystne, gdyż ustalenie pochodzenia dziecka jest funkcjonalnie powiązane z obowiązkiem alimentacyjnym. W doktrynie wskazuje się więc, że odmowa stosowania regulacji konwencyjnej dla ustalenia prawa właściwego dla kwestii wstępnej może w ogóle unicestwić sens jej stosowania²⁹⁶. Jednakże, gdyby sądy państwa będącego stroną omawianej umowy międzynarodowej zaczęły stosować jej postanowienia także dla ustalenia kwestii wstępnej dla obowiązku alimentacyjnego²⁹⁷, doszłoby do powstania normy prawa krajowego, nie zaś stosowania normy konwencyjnej. Przyjęcie dla kwestii wstępnej właściwości legis causae sprowadza się do rozszerzenia zakresu zastosowania konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2 października 1973 r. Mimo to źródłem normy określającej właściwość prawa dla kwestii wstępnej jest prawo krajowe - tak jak w przypadku odsyłającego przepisu prawa krajowego, który rozszerza zakres sytuacyjny umowy międzynarodowej.

1.2.2. Dyspozycyjny charakter niektórych norm konwencyjnych

 

A. Wyłączenie działania konwencji przez strony

 

A.1. Przewidziana w konwencji możliwość wyłączenia jej postanowień

 

120. Przedmiotem rozważań zawartych w poprzednim paragrafie był obligatoryjny charakter stosowania umów międzynarodowych z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego przekładający się na obowiązek wydawania na ich podstawie rozstrzygnięć przez sądy i inne właściwe organy. Postanowienia konwencyjne mogą więc zostać pominięte tylko wtedy, gdy stanowią normy iuris dispositivi. Wówczas strony mogą uregulować daną kwestię odmiennie niż to przewiduje umowa międzynarodowa.

Szczególnym przykładem takiej umowy jest CISG. Autonomia woli stron może bowiem skutkować wyłączeniem jej postanowień na dwóch płaszczyznach: kolizyjnoprawnej i prawa merytorycznego²⁹⁸.

Na poziomie norm prawa prywatnego międzynarodowego strony mogą dokonać wyboru prawa państwa niebędącego stroną konwencji. Jego właściwość spowoduje, że nie zostaną zastosowane postanowienia CISG. Konwencja ta nie normuje jednak tego zagadnienia, zatem kwestie związane z wyborem prawa podlegać będą ocenie prawa prywatnego międzynarodowego fori²⁹⁹. Trzeba przy tym pamiętać, że nie wszystkie konwencje ustanawiające jednolite prawo merytoryczne pozwalają na kolizyjnoprawne wyłączenie przewidzianych w nich regulacji. Pod tym kątem można, nie przesądzając tej kwestii, rozważać znaczenie art. 41 CMR czy art. X Reguł Hasko-Visbijskich³⁰⁰ [125].

Wyeliminowanie postanowień CISG może nastąpić także na płaszczyźnie prawa merytorycznego. Zgodnie z art. 6 CISG konwencji strony mogą wyłączyć jej stosowanie, albo - z ograniczeniem przewidzianym w art. 12 (dotyczącego formy pisemnej w państwach, które złożyły stosowne zastrzeżenia do CISG) - uchylić lub zmienić skutki jej postanowień. Skorzystanie z tego przepisu nie spowoduje zmiany jej międzynarodowego charakteru ³⁰¹. Takie wyłączenie zastosowania postanowień CISG może nastąpić także po zawarciu umowy sprzedaży³⁰².

A.2. Nieprzewidziany przez konwencję wybór prawa

 

121. Już wyżej, przy omawianiu kwestii układu procesowego przewidzianego w art. 12 al. 3 nowego franc. k.p.c. [103], wskazano na niedopuszczalność wyboru prawa w kwestiach, w których umowa międzynarodowa go nie przewiduje. Wynikało to zarówno z obowiązku stosowania umów międzynarodowych z urzędu, jak i z faktu, że konwencyjne normy kolizyjne mają, co do zasady, charakter iuris cogentis. Inaczej jest tylko w wypadku norm wskazujących właściwość prawa w braku dokonania jego wyboru przez strony. Jednakże w takiej sytuacji obowiązują postanowienia konwencyjne ustanawiające kompetencję wyboru prawa.

Okazuje się jednak, że w orzecznictwie sądów państw europejskich dopuszczono w kilku przypadkach możliwość wyboru prawa, w sytuacjach objętych zakresem zastosowania konwencji, które takiej kompetencji stronom nie przyznają.

122. Ilustruje to zagadnienie dopuszczalności professio juris w świetle układu amerykańsko-szwajcarskiego z 25 listopada 1850 r. W sprawie Marcela Rougeron, toczącej się przed sądami Nowego Jorku i Szwajcarii, problem stanowiła możliwość uznania wyboru prawa dokonanego przez spadkodawcę. W tym czasie zarówno system prawa prywatnego Związku Szwajcarskiego oraz stanów Nowy Jork i Illinois dopuszczały professio iuris. Tymczasem szwajcarski Trybunał Federalny oparł swoje rozstrzygnięcie na art. VI umowy amerykańsko-szwajcarskiej z 25 listopada 1850 r., który takiej możliwości nie przewidywał³⁰³. Trybunał uznał, że przepis ten zawiera konwencyjną normę kolizyjną, która wskazuje bezpośrednio właściwe prawo merytoryczne. Stanowisko to utrzymano w sprawie Kirk³⁰⁴.

Tymczasem w doktrynie wskazano, że w wypadkach, gdy krajowe systemy prawa prywatnego międzynarodowego przyznają stronom kompetencję wyboru prawa, której nie przewiduje umowa międzynarodowa, wówczas prymat powinien być przyznany autonomii woli stron. Uzasadnieniem takiego rozstrzygnięcia miałaby być aktualna wola państw-stron, którą odzwierciedlają przyjęte krajowe normy kolizyjne³⁰⁵. Podobny pogląd wygłoszono też w odniesieniu do postanowień umowy szwajcarsko-włoskiej z 22 lipca 1868 r.³⁰⁶ Wydaje się jednak, że takie rozwiązanie prezentowanego problemu jest sprzeczne z zasadą pacta sunt servanda [215-219] i stąd niewłaściwe. Jak słusznie wskazano w doktrynie, wykładnia historyczna art. VI umowy amerykańsko-szwajcarskiej z 25 listopada 1850 r. prowadzi do wniosku, że postanowienie to nie wyłącza stosowania krajowych norm kolizyjnych³⁰⁷.

123. Problem dopuszczalności wyboru prawa nieprzewidzianego w konwencji może się też łączyć z ustaleniem zakresu zastosowania konwencji, tak jak miało to miejsce w wypadku art. 8 konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2 października 1973 r.³⁰⁸ Interesujące rozwiązanie w tej kwestii przewiduje art. 101 belg. p.p.m. Mówi on o możliwości dokonania przez strony, po powstaniu między nimi sporu, wyboru prawa właściwego dla zobowiązania wynikającego z czynu niedozwolonego, co jednak nie może naruszać konwencji haskiej o prawie właściwym dla wypadków drogowych z 4 maja 1971 r.³⁰⁹ Tymczasem w trakcie prac nad tą umową międzynarodową jej autorzy wyraźnie wykluczyli dopuszczalność electio iuris³¹⁰. Omawiany przepis może więc mieć zastosowanie jedynie do wypadków drogowych nieobjętych zakresem sytuacyjnym konwencji haskiej z 4 maja 1971 r.

Uznanie, że mimo braku wyraźnego postanowienia umowy międzynarodowej dopuszczalne jest dokonanie wyboru prawa przez strony, nie może niweczyć jednolitej wykładni danej konwencji. Stąd dopuszczalność takiej interpretacji traktować trzeba z niezwykłą wręcz ostrożnością. Należy też przyznać, że co do zasady, taka możliwość jest wykluczona.

⇐ Предыдущая12345678910Следующая ⇒

Поделиться: